ءوز كىنامىزدى وزگەدەن كورمەيىك
شەرحانعا حات
قادىرمەندى شەرحان!
الدىمەن سەنىڭ قازاقستان الەم ەلدەرى اراسىندا 72ء-شى مە، الدە 100-ورىندى الا ما؟ — دەپ ءدۇدامال كەلتىرگەنىڭە تۇسىنىك بەرە كەتەيىن. ول، بىرىنشىدەن، جالپى ەلدىڭ كۇش-قۋاتى جاعىنان ايتىلعان ورىن ەمەس، بۇل سول ەلدەگى ادامنىڭ جەكە دامۋ، تىرشىلىك ەتۋ، ءبىلىم الۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، قابىلەتىن ۇشتاۋ سياقتى جاعدايلاردىڭ جاسالۋ جاعىن ولشەپ ايتىلعان باعا. شىنىندا، ءبىز سول بۇۇ دەرەكتەرى بويىنشا 1995 جىلى 100-ورىنعا كەلگەنبىز، ال 72-ورىن سونىڭ الدىنداعى جىلدارى بولعان مەجە. دەمەك ەكەۋمىزدىكى دە دۇرىس.
ال اكادەميكتەردىڭ سانى تۋرالى ايتقانىڭنىڭ جانى بار. ۇلكەن ۇلتتىق اكادەميا قوجىراپ، السىرەگەن سوڭ، ونىڭ ورنىنا باسقا اكادەميالار قاۋلاي باستاماي قايتەدى. ولاردىڭ عىلىمعا قانشالىق پايداسى ءتيىپ جاتقانىن وزدەرى بىلەر، ءبىراق باسقالارعا زيانى جوق، ءوز قاراجاتتارىن وزدەرى تابادى، ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورەدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر مارتە ءىس تىندىردىم دەپ ءومىر بويى سونىڭ جەمىسىن جەپ جۇرەتىن اكادەميك اتى دا جوعالار. ودان گورى جوعارى ءبىلىم جونىندەگى ديپلومداردى اقشا تولەپ جازدىرىپ، نە ساتىپ الاتىنداردىڭ زيانى الدەقايدا كوپ. ولار سول جالعان ديپلوم-اتتەستاتتارمەن سوعان ساي قىزمەت تالاپ ەتەدى، ايلىق الادى عوي.
مەنىڭ وتكەن جولعى ەكىنشى كەلتىرگەن مىسالىم — بىرەۋگە ۋاقىتشا جالدانىپ مالاي بولۋى، ادامداردىڭ باسىبايلى بولىپ، بىرەۋگە ساتىلۋى توي. توپىراق جەسەك تە تاۋەلسىز بولايىق دەپ ءوزىڭ جازاتىن ءومىر عوي. ءبىلىمى بار، دەنساۋلىعى دۇرىس جاستاردىڭ باسقاعا جالشى بولۋىنا قالاي شىدايمىز؟ قانشا سىناساقتا، ءبىزدىڭ ادامدار ءسوسياليزمنىڭ شەتىن بولسا دا كورىپ، تەندىك دەگەننىڭ، كوعامدىق قامقورلىق دەگەننىڭ ءبىراز ءدامىن تاتىپ قالدى عوي. ولارعا ءقايتىپ بۇعالىق سالاسىڭ.
تاعى ءبىر ءسوز. اناۋ شەتەلدىكتەردىڭ تاساسىندا ءوزىمىزدىڭ الپاۋىتتار تۇرعان جوق پا ەكەن دەگەن كۇدىك-كۇمانىڭنىڭ جانى بار. جەزقازعاندا كىم تۇرعانىن بىلمەيمىن (ايتەۋىر مەن ەمەسپىن)، اناۋ اقتوبە حروم بايلىعىن تۇگەل العان جاپوندىق كومپانياعا بايلانىستى كۇدىكتەر كوپ. قاراعاندى كومبيناتىنىڭ دا قولدان-قولعا كوشە بەرگەنى تەگىن ەمەس. جۇمىسى ءجۇرىپ تۇرعان اقباقايدى ساۋداعا سالۋ تىپتەن تۇسىنىكسىز. امالسىزدان اتقارىلىپ جاتىر دەگەن بۇل ىستە قانداي دا ءبىر الدامشى ارامدىق بار سياقتى.
شەتەلدىكتەر كولعا العالى اناۋ باجەنوۆتەن (سوكولوۆ-سارىباي كومبيناتى) باسقا جارىلقانىپ، قولىڭ شاپالاقتاعان جان كورىنبەيدى. دەپۋتاتتار ول تۋرالى اشىق ايتتى. قاراشىعاناقتا بىزگە بەردىك دەگەن قارجىنىڭ جارتىسىن شەتەلدىكتەر ءوز ادامدارىنىڭ يگىلىكتەرىنە جۇمسايدى ەكەن. كەشە ءبىر كاسىپورىننان 19 ميلليون دوللار قازىناعا ءتۇستى دەپ ەستىدىك. سول قايتارىمنىڭ باسى، قارلىعاشى بولعاي.
نارىقتىڭ سىرتى جىپ-جىلتىر بەينەسىن كورىپ جاتىرمىز. الماتىدا 200 مىڭنان استام جەنىل ماشينە بار جانە ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى شەتەلدىڭ سۇلۋ، ءساندى اۆتوموبيلدەرى دەيدى. جانە سونداي قىمبات اۆتو ماشينەلەر سانى ءدال بىزدەگىدەي كورشىلەردە جوق دەيدى. مىنە، بۇل جاتىنان ءبىز جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ وتىرمىز. سولاردىڭ ىشىنەن ەڭبەگى سىڭگەن عالىمدى، نە اتى شىققان جازۋشىنى، جۇرت جاقسى كورەتىن اكتەردى كوپ كورە المايسىڭ! سونداي-اق سەنىڭ سوڭعى حاتىندا ايتىلاتىن قالا سىرتىنداعى ءزاۋلىم سارايلار يەلەرىنىڭ اراسىنان ءبىر جازۋشىنى، كومپوزيتوردى، سۋرەتشىنى، كينو قايراتكەرىن تابا الاسىڭ با؟
ويتكەنى ءبىز باسقا زامانعا بۇرىلىپ بارامىز، ادامنىڭ قاسيەتىن اقىل-بىلىمىمەن ەمەس، ەڭبەگى-تاجىريبەسىمەن ەمەس، قالتاسىنداعى اقشاسىمەن باعالايتىن زامانعا كەتىپ بارامىز. جول وزگەردى، جاقىندا ەكونوميست-عالىمدار قاراتاي تۇرىسوۆ پەن ەسەنتۇگەل ءبىز ەشقانداي امەريكانىڭ داڭعىلىمەن، نە جاپونيانىڭ جەمىستى جولىمەن، ازيا «جولبارىستارىنىڭ» دا ىزىمەن ءجۇرىپ بارا جاتقان جوقپىز، ءبىز لاتىن امەريكاسىنىڭ بۇرالاڭ سوقپاعىمەن كەتىپ بارا جاتىرمىز دەدى عوي. سولاي ەكەن!..
كارل ماركستىڭ، ليەۆ تولستويدىڭ، دجوردج سوروستىڭ ويلارى مەن تولعاۋلارى ءادىل قوعام، ادال ادامدار تۋرالى كەلەدى. ماركستى عالىم رەتىندە مويىنداپ (راس، ول دۇنيە جۇزىندە كوپ وقىلاتىن عالىم)، عىلىمىنا ەندى قىرىن قارايمىز دەيدى اركىم. ونىڭ عىلىمى جازىقتى ما؟ ول اۋەل باسىندا-اق كوممۋنيزم وتە جوعارى دامىعان ەلدەردە ءبىر كەزدە، ءبىر دەڭگەيدە ورنايتىن بولادى دەگەن جوق پا ەدى؟
ال ماركس پەن ەنگەلستىڭ ويلارىن لەنين اسىقتىرىپ، ءبىر ەلدە (ازات، دامىعان ەمەس، كايتا ارتتا قالعان ءالسىز ەلدە) ورناتۋعا بولادى دەدى عوي. ونى ستالين ءتىپتى اسىعىس جاسادى، اينالدىرعان جەتى جىلدا (1929 جىلى باستاپ، 1936 جىلى ورناتتىق دەپ جاريالادى عوي) «ورناتىپ» شىققان.
وسىدان ءبارى بۇرمالانعان، بۇزىلعان. ال سوسياليزم يدەياسى — ادامزاتتىڭ الىس ماقساتى، بولاشاق ارمانى.
ۇلتتىڭ رۋحاني ءحالىن ونىڭ مادەنيەتىنەن بايقاۋعا بولادى. نامىس دەگەن ىزالانۋ، كىجىنۋ عانا ەمەس. سوندا دا... كەيىنگى كەزدە الماتى شەتەلدىك «جۇلدىزدارىنىڭ» ەرىگىپ، سەرىگىپ، اقشا تاۋىپ كايتاتىن قالاسى بولدى. ءوز حالقىن الەمگە تانىتاتىن ۇلتتىق ونەر يەلەرى از با بىزدە؟ سوناۋ امىرە سالعان سوقپاق جالعاسىپ بارادى. تانىلعان تارلان شەبەرلەردىڭ اتتارىن قايتالاماي-اق سوڭعى كەزدە سۋىرىلىپ شىعىپ، باسقا دۇنيەگە بەلگىلى بولعان بىرەگەي دارىندارىمىز بارشىلىق. تەك ۇلتتىق-ەكزوتيكالىق ەرەكشەلىگى ەمەس، شىنايى شەبەرلىك ءۇشىن ولارعا تاندانادى، تامسانادى. جىراقتا جۇرگەن ءبيشى قىزىمىز التىناي اسىلمۇراتوۆا، ەرەكشە ءانشى ەرىك قۇرمانعالييەۆ، انگليادا تۇراتىن ءاپالى-سىڭلىلى ناقىپبەكوۆالار، مونرەالداعى جازۋشى قازاق باقىت كەنجەيەۆ كىمنەن كەم؟! نۇرعيسانىڭ عاجايىپ «وتىرار سازىن»، ايۋحانوۆتىڭ بالەت ءانسامبلىن، روزا رىمبايەۆانىڭ سەزىمگە تولى اندەرىن، ايمان مۇساقوجايەۆانىڭ سكريپكا ءۇنىن، سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ كۇيلەرىن، راۋشان الپييەۆانىڭ ءبيىن، الماس الماتوۆتىڭ تەرمەلەرىن، مارات بەيسەنعالييەۆتىڭ سازىن كەز كەلگەن بيىك ساحنادا ماقتانا كورسەتۋگە بولادى.
ساليحيدسين ايتبايەۆ، جاناي شاردەنوۆ، ءابدىراشيت سادىحانوۆتىڭ تابيعي ۇلتتىق بوياۋى قانىق، قايتالانباس، ساكەن عۇماروۆتىڭ ويدى بەينەگە اينالدىرعان سۋرەتتەرىن قاي كورمەنىڭ بولسا دا تورىنە قويۋعا بولار ەدى!
«جاڭا تولقىن» ۇلتتىق كينودا دا تانىلىپ ۇلگەردى. ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، ءدارىجان ومىربەكوۆ، ءامىر قاراعۇلوۆ، اباي قارپىكوۆ فيلمدەرىنە تالاي فەستيۆالدار جۇلدەلەرىن ماكتاي دا ماقتانا وتىرىپ تاپسىرعان. ۇلتتىق-ەكزوتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ءۇشىن عانا ەمەس، وسى زامان دەڭگەيىندە ورىندالعانى ءۇشىن. ءبىراق بۇلار ساناۋلىلار عانا.
شەرحان-اۋ، سوناۋ جەتپىس جىلدا قازاقتىڭ تەاترى، بەينەلەۋ ونەرى، كينوسى جاڭادان تۋىپ، قاناتىن جايعان جوق پا ەدى؟! بىردە ديمەكەڭنىڭ (قونايەۆ) ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىن جيناپ الىپ، سوڭعى 30 جىلدىڭ ىشىندە ءار سالادا بولعان جاڭالىق-جاقسىلىقتاردى جازىپ بەرىڭدەر دەگەنى، سوندا مەن ونەر مەن مادەنيەت سالاسىنان تەك سيفر-دەرەكتەر مەن اتاۋلاردىڭ ءوزىن ءتىزىپ شىققاندا تورت بەتتىك ماتەريال بەرگەنىم ەسىمدە. وسى كۇنگى مادەنيەتىمىزدىڭ، ماقتانىپ، العا تارتىپ وتىرعان رۋحاني قازىنانىڭ 90 پايىزى سول كەزدە جاسالعان، جاساقتالعان جوق پا؟
راس، مول اتقارىلعان ءبىر ءىس بار، ول — مادەني وشاقتاردى قىسقارتۋ، جويۋ، قۇرتۋ جاعىنان بەس جىلدا ودان بۇرىنعى 70 جىلدان بىرنەشە ەسە ارتىق جۇمىس اتقارىلدى. بۇرىن مادەنيەت مەكەمەلەرى جاڭادان اشىلاتىن، سالىناتىن، ەندى ساتىلىپ، جابىلىپ جاتىر. كينوتەاترلار ساتىلۋدا. 1600 كىتاپ دۇكەنىنەن 160-ى عانا قالدى. ايتەۋىر مادەنيەت تۋرالى زاڭ قابىلداندى. وعان دا شۇكىر.
قىزىق جاعداي كينودا بولىپ جاتىر. بۇرىن تالانتتى، مامان كينو رەجيسسەرلەرى جەتپەيدى دەپ قينالاتىنبىز. ەندى ەلۋگە جۋىق رەجيسسەر بار، ال قوياتىنىمىز — جىلىنا ءبىر فيلم. ءبىر كەزدەگى ەڭ تاڭداۋلى كينو قالاشىعى قاڭىراپ تۇر. ول دا شەتەلدىكتەرگە جالعا ىستەپ جاتىر. قازاق ءتىلىن كوتەرەمىز دەگەن زاماندا قازاقشاعا فيلم اۋدارۋدى توقتاتاتىن وقيعالار بولىپ جاتىر، بۇگىنگى كۇن شەجىرەسىن ۇرپاقتارعا جەتكىزەتىن دەرەكتى كينونى جاپتىق.
ول — ول ما، ەندى كينونى تۇقىرتىپ اكەپ مادەنيەت مينيسترلىگىنە قوستىق. بۇرىن مادەنيەت مينيسترلىگى جوق كەزدە كينەماتوگرافيا مينيسترلىگى بولعان. ەندى كينو باسقارماسى دا جوق. ەڭ قۋاتتى دەگەن ونەر وسىلاي وگەيسىپ، جەتىمسىرەپ وتىر. كەزىندە 10—12 فيلم تۇسىرگەن «كازاقفيلم» قالاشىعى ەندى جىلىنا ەكى-اق فيلم قويادى. ەكىنشى ءبىر قۇدىرەتتى كۇش — تەليەۆيزيا دا بۇتارلانىپ، جىلىكتەنىپ قۇرۋعا اينالدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ءبىر ۇلتتىق كانالى تاۋلىك بويى حابار بەرۋگە قاراجات تاپپادى دەگەنىنە سەنۋ قيىن. ءبىراق، سولاي. مىنە، وزگەرىستەر تۋرالى ايتامىز دەپ تاعى جابىرقاۋعا كوشىپ كەتتىك.
كينو مەن تەليەۆيزيا ماعان وتە جاقىن سالالار عوي، سودان دا بۇيرەگىم بۇرىپ، جانىم اۋىرىپ تۇرادى. كەشە وتكەن «التىن جۇلدىز» بايگەسىنە قازاق حابارلارى كاتىسا المادى. بار حابارلار كەزىندە جەتكىزىلمەدى. ەندى تەلەارنالاردا حابارلاردىڭ كەم دەگەندە جارتىسى قازاق تىلىندە دايىندالىپ بەرىلۋگە ءتيىس. سوعان ازىرلەنە باستاۋ كەرەك. ءقازىر جاعداي قيىن.
الماتىداعى 11 تەلەارنامەن تاۋلىگىنە 120 ساعاتتاي حابار بەرىلەدى، سونىڭ 12—14 ساعاتى عانا قازاقشا. ەلدەگى 240 تەلەارنانىڭ 3-ەۋى عانا تازا قازاقشا. سونداي-اق 1200 اتاۋلى گازەت-جۋرنالدىڭ 200-دەيى عانا قازاق تىلىندە. بۇگىن ونەر، رۋحاني دۇنيەنىڭ ءتۇرى وسى زامانعا ساي ادىستەر مەن الەمدىك دەڭگەيدە جاسالىپ، مازمۇنى، رۋحى ناعىز ۇلتتىق بولۋعا ءتيىس. سوعان جەتە الماي كەلەمىز. ءوزىمىزدىڭ كىنامىزدى وزگەدەن كورەمىز.
نامىسقا تيەر تاعى ءبىر مىسال. قازاق ءتىلىنىن مارتەبەسىن كوتەرەمىز دەپ كوپ ايتامىز. رەسمي قۇجاتتاردىڭ ورىس تىلىندەگى مۇسقاسىن وقىماي تۇرىپ، قازاقشاسىنا تۇسىنە المايتىن پالەگە ۇشىرادىق. باياعى كەزدەگىدەي قاتە كەتپەسىن دەپ قورقىپ، ورىسشادان سويلەمدى سوزبە ء-سوز اۋدارىپ، سىرەستىرىپ قويادى. سوزدەردى بىر-بىرىمەن سىعىلىستىرماي، سويلەمدەردى ءبولىپ، بۇتارلاپ قازاقشاعا اينالدىرىپ بارىپ، قازاق سويلەمىنىڭ قۇرىلىم-قۇرىلىسىنا سالىپ، ەركىن، تۇسىنىكتى اۋدارۋدى مەڭگەرە الماي-اق كەلەمىز. ەندى كىمنەن جاسقانامىز؟ وسىدان قۇتىلماي، ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن كوتەرە المايمىز. ال ەڭ دۇرىسى، رەسمي قۇجاتتار قازاق تىلىندە ازىرلەنىپ، سودان كەيىن ورىسشالانۋى كەرەك.
ءتىل تۋرالى تالاسقان بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا-اعىلشىنشا بىردەن ىلەسپە اۋداراتىن (سينحرون) ءبىر توپ ادام دايىنداي الماعانىمىزدى نە دەيمىز؟ حالىقارالىق جيىنداردا، كەزدەسۋلەردە اعىلشىنشا اۋدارماسى بولسا، قاي تىلدە سويلەسەڭ ءبارىبىر ەمەس پە؟ ءبىراق سوعان جەتە الماي ءجۇرمىز عوي...
ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق ماقتانىش دەگەن تاۋەلسىز حالىققا دەم بەرەر رۋح، نىعايتار كۇش. وسىعان سۇيەنۋىمىز ءجون. جاقىندا، شەرحان، سەنىڭ ۇلت نامىسى بار جاندار ۇلت باسىلىمدارىن الدىرسىن دەپ اشىنا ايتقان ءسوزىڭ ەل قۇلاعىنا جەتتى. سەنىڭ جاندى جانىپ ايتقانىڭ، پرەزيدەنتتىڭ ونى قولداۋى، باس رەداكتوردىڭ ءوزى باستاپ بەلسەندى ۇگىتى ارقاسىندا «ەگەمەن قازاقستان» 80 مىڭعا جەتىپ، ءوزىنىڭ ارىپتەسى «كازپراۆدادان» ەكى ەسەدەي اسىپ ءتۇستى، نامىس دەگەن وسى. ءبىراق باسقا قازاق گازەت-جۋرنالدارى ءماز ەمەس. قولداماسا، جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. ءيا، بىزگە بۇگىن نامىستى قامشىلاۋ، جىگەردى قايراۋ قاجەت! بۇرىنعىداي كىنالايتىن بوتەن ەشكىم جوق. ءبارى ءوز قولىمىزدا، ءبارى وزىمىزدەن، ءوز كىنامىزدى وزگەدەن كورمەيىك!
سالەممەن، دوسىڭ كامال سمايىلوۆ
You Might Also Like
