كىم قورقىنىشتى؟
كامالعا حات
ءقادىرلى كامال!
ءبىزدىڭ حات جازىسۋىمىز وتكەن جىلدىڭ ورتا شاماسىندا باسىلىپ ەدى. قۇداي ءساتىن سالىپ، ءۇزىلىپ قالماي، جاڭا جىلعا دا جەتتىك.بۇعان جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار، تاۋبە دەيىك.
كامال، سەن سوڭعى حاتىندا («ءوز كىنامىزدى وزگەدەن كورمەيىك»، «ەگەمەن قازاقستان»، 18-قاڭتار، 1997 ج.) ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا دەگەن ۇعىمدارعا قول سوزىپسىڭ. مۇنىڭدى مەن قۇپتادىم.
باياعىدا ءبىر مۇڭلىق: «قارنىمنىڭ اشقانىنا جىلامايمىن، ءقادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن»، — دەگەن ەكەن. قارىننىڭ اشقانىن جازا-جازا جۇرتتى جالىقتىرىپ الۋىمىز دا مۇمكىن. «اشىنعان قارىن تويىنار، اشىلعان ەتەك جابىلار».
ال ءقادىرىڭ قاشسا قالىبىنا كەلە مە، كەلمەي مە — بەيمالىم. «ءقادىر» دەگەندى مەن دە بۇل جەردە ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس دەپ تۇسىنەمىن. «نامىسقا تيەر تاعى ءبىر مىسال — قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەمىز دەپ كوپ ايتامىز. رەسمي قۇجاتتاردىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن وقىماي تۇرىپ، قازاقشاسىنا تۇسىنە المايتىن پالەگە ۇشىرادىق»، — دەيسىڭ سەن سوڭعى حاتىندا.
قايران كامال! امەريكانى ەندى اشقانداي بولاسىڭ. ءبىز بۇل «پالەگە ۇشىراعالى» قاشان. ءبىزدىڭ قازاق كوعامىنداعى باستى كەسەل وسى. ول كەسەلمەن اۋىرعاندار ءارى دەسە سوناۋ بيىكتە، بيىكتەردە وتىر.
وسى تاياۋدا عانا «نوۆوە پوكولەنيە» گازەتىندە (№ 3، 1997 ج.) قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسبايەۆ پەن گازەت ءتىلشىسىنىڭ سۇحباتى جاريالاندى. سول سۇحباتتان مەڭىڭ بىلگەنىم: ە. ەرتىسبايەۆقا پرەزيدەنت ساياسي پارتيالارمەن، قوعامدىق ۇيىمدارمەن ۇدايى بايلانىس جاساپ تۇرۋدى جانە ىشكى جاعدايلارعا تالداۋ جاساپ وتىرۋدى تاپسىرعان ەكەن. 1992 جىلى ەڭ جوعارى دارەجەلى قوناق رەتىندە شىعىس قىتايدى ارالاپ شىعىپ، شانحايدا ماو سزەدۋننىڭ رەزيدەنسياسىندا جاتقان ەكەن. كەزىندە قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىققان ەكەن.
ءبارى دۇرىس.
سودان سوڭ ە.ەرتىسبايەۆ بىلاي دەيدى: «رابوچيي دەن ناچينايۋ س وسنوۆاتەلنوگو پروسموترا «كازاحستانسكوي پراۆدى». س نەتەر-پەنيەم جدۋ پياتنيسى، چتوبى پروچيتات «نوۆوە پوكولەنيە»، «دە-لوۆۋيۋ نەدەليۋ»، «پانورامۋ». پوستوياننو پوكۋپايۋ «كاراۆان» ي «ايف-قازاقستان». كوڭىل ءۇشىن بولسا دا، سىپايىلىق ساقتاپ، قازاق تىلىندەگى بىرەر گازەتتى قوستى ما ەكەن دەپ ارى-بەرى قاراپ ەدىم — جوق!
مىنە، كامال، ءوزىڭ ايتقان «رەسمي قۇجاتتاردى» دايىندايتىندار وسىنداي شەنەۋنىكتەر.
ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ جوباسىنداعى جاندى-جاندى ەكى-ۇش باپقا جانتالاسا قارسى بولىپ جاتقاندار دا وسى شامالاس قىزمەتكەرلەر. ول باپتار بويىنشا مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى ەكەن، راديو، تەلەديداردىڭ بارلىق كانالدارى ءوز ماتەريالدارىنىڭ ەلۋ پايىزىن قازاق تىلىندە بەرۋگە ءتيىس ەكەن.
ال وسىعان جاڭاعى ايتقان شەنەۋنىكتەر وپ-وڭاي كونە قويادى دەپ ويلايسىڭ با؟ ونداي اتتى كۇن قايدا – ا-ا...
«كاراۆان» (20-جەلتوقسان، 1996 ج.) گازەتىندە حالىق كونگرەسى پارتياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى حاميت تۇرسىنوۆ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن قوزعاماڭدار، وندا سلاۆيان تەكتەستەردى رەنجىتەسىڭدەر دەپ بايبالام سالدى.
ال ەندى بۇلار كيت ەتسە «ۇلتارالىق نارازىلىق» دەگەندى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، تۋلاپ شىعا كەلەدى. ەگەر ولار ءادىل بولسا: اۋ، قازاق ءتىلى كەشەگى يمپەريالار تۇسىندا تۇرالاپ قالىپ ەدى، ەندى بۇگىن قازاقستان دەگەن تاۋەلسىز مەملەكەت ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا وسى مەملەكەتكە ءوز اتىن بەرىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ ولگەنىن ءتىرىلتىپ، جوعالعانىن تاۋىپ بەرۋگە جاردەمدەسەيىك دەگەن ءبىر جىلى ءسوز نەگە شىقپايدى اۋىزدارىنان؟!
جوق، ولار كەشەگى وتارشىل يمپەريالار زورلاپ تاڭىپ كەتكەن جۇيەنى بۇزباڭدار دەپ جانتالاسادى. جانە ولاردىڭ كوبى ورىستار ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق نيگيليستەر — ماسانوۆتار، تۇرسىنوۆتار. بۇلار ورىستارعا جانى اشىپ، بۇيرەگى بۇرىپ، باۋىرى ەزىلىپ بارا جاتقان جوق. وزدەرىنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاپ، ەرتەڭگى كۇنىنەن كۇدىكتەنگەندەر. وزدەرى كازاك بولا تۇرا قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، ەڭ قيىنى — بىلگىسى دە كەلمەيدى.
ەگەر ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسى وزگەرىسسىز قابىلدانسا، جىلى ورىندارىنان، بيىك مانساپتى قىزمەتتەرىنەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن. ال ءقازىر وسى الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا شەت ەلدەردەن: اقش-تان، جاپونيادان، قىتايدان، كورەيادان، تۇركيادان ت. ب. ەلدەردەن كەلىپ وقىپ جاتقاندار بار. سولاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن تالابى تاۋداي. قىزىعاسىڭ. سەنەسىڭ بە، كامال، وسى قاڭتاردىڭ ون سەگىزى كۇنى راديو سول ستۋدەنتتەردىڭ قازاق ءتىلى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن بەردى. ءبارى قازاقشا سويلەدى. ءبارى قوسىلىپ ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» ءانىن ايتتى. سوندا مەنىڭ كوزىمە جاس كەلدى. نەگە؟ قازاق ءتىلىنىڭ ءقادىرىن ءوزىمىزدىڭ جەتەسىزدەر بىلمەي، مۇلدە بوتەن جات جۇرتتىق — جاپون قىزى وسى تىلدە سايراپ تۇرىپ سويلەپ، ءان سالعاندا قالاي تەبىرەنبەسسىڭ!
ءتوس ايىلدىڭ باتقانىن،
يەسى بىلمەس، ات بىلەر.
ەر جىگىتتىڭ ءقادىرىن،
اعايىن ەمەس، جات بىلەر، —
دەگەن اسىل سوزدەردى: «اتا ءتىلدىڭ ءقادىرىن قارا يۆان بىلمەس، جات بىلەر»، — دەپ وزگەرتكىم كەلدى.
قازاق ءتىلىنىڭ قانات جايۋىنا قارسى قازاقتاردى مەن تۇسىنەمىن. و باستا وقۋى، تاربيەسى سونداي بولدى. وندايلار، سابيلەرىن ورىسشامەن اۋىزداندىراتىندار ءالى دە تولىپ جاتىر. ولاردىڭ قازاقشا بىلمەگەندىگى قايعى ەمەس، قازاقشا بىلگىسى كەلمەيتىندىگى قايعى، قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە كەدەرگى بولاتىنى قاسىرەت. ال قازاق ءتىلى — وتباسىنداعى بىرەر اۋىز سوزدەن باسقاعا جارامايدى دەگەن ماسانوۆ «تەورياسىن» تاياۋدا ءبىزدىڭ پرەزيدەنت يندونەزياعا بارعان ساپارىندا جوققا شىعاردى. مەملەكەتارالىق كەلىسىمشارت يندونەزيالىق مەملەكەت تىلىندە جانە قازاق تىلىندە جازىلدى. مۇنى ءوزىنىڭ جولساپار وچەركىندە ءۋاليحان قاليجان جاريالادى.
قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ قاۋقارسىزدىعىنان اسىرەسە الىستان كەلگەن اعايىن قاتتى جاپا شەكتى. «ەلىم، جەرىم، اتا-جۇرتىم، وتانىم» دەپ، موڭعولستاننان، قىتايدان. يراننان، تۇركيادان جەتكەن، ءبىر كەزدە وتارشىلىق زورلىق-زومبىلىعىنان كەتكەن، ەندى-ەندى ەسىن جيىپ تۋعان ەلگە قايتا ورالعان قازاقتار اۋەلى قايدا كەلگەنىن بىلمەي اڭ-تاڭ بولدى. اينالانىڭ ءبارى ورىسشا. ال ولار ورىسشا بىلمەيدى. بالالارىن وقىتاتىن مەكتەپ تاپپاي قينالعاندارى دا بار.
كامال دوس! نەسىن ايتارسىڭ، وسى تۋىستاردى كورگەندە مەن ءوزىمدى سولاردىڭ الدىندا، الماي-بەرمەي، كىنالىدەي سەزىنەمىن. «كەلىندەر! كەلىندەر!» — دەپ شاقىرىپ، كەلتىرىپ الىپ، الداپ كەتكەن سياقتىمىز. الىستان، باسقا مەملەكەتتەن ارتىنىپ-تارتىنىپ، ارىپ-اشىپ جەتكەندە، ايتاقىرعا وتىراسىزدار دەپ و باسىندا ەسكەرتپەدىك قوي.
كوشى-قون تۋرالى، ونىڭ ىشىندە ورالمان قازاقتار تۋرالى زاڭ قابىلداندى. زاڭ تولىعىنان ورىندالمادى. كوشىپ كەلگەن قازاقتارعا دەپ بيۋدجەتتەن بولىنگەن ازىن-اۋلاق قارجىنىڭ تامتىعى عانا كولعا ءتيدى. كەيبىر جەرلەردە بۇل كەلىسكە تىكەلەي قارسى بولعاندار دا تابىلادى. ءومىرى تالپاق تاناۋدى كورمەگەن قازاققا «شوشقا ب ا ق» دەگەن باستىقتار دا كەزدەستى.
مىنە، وسىنداي-وسىنداي كەلەڭسىز كورىنىستەردەن كەيىن، تاياۋدا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتارعا كومەك كورسەتىپ، قولداۋ تۋرالى جارلىق جاريالادى. ەگەر وسى جارلىق ءساتى ءتۇسىپ ىسكە اسار بولسا، وندا ول پرەزيدەنتتىڭ بۇل ماسەلەدە ساياسي كورەگەندىگىنىڭ بىرىنە اينالار ەدى.
نەگە دەسەڭىز، شەت ەلدەردە ءتورت ميلليوننان استام كازاكتار تۇرادى. سولاردىڭ جارىم-جارتىلايىن كوشىرىپ العاننىڭ وزىندە رەسپۋبليكادا بايىرعى حالىقتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى كۇرت وزگەرەدى. ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تاريحي ادىلەتسىزدىكتەر سالدارىنان ازشىلىققا اينالۋ نەتكەن قورلىق. مۇنى ءبىزدىڭ حالىق باستان تالاي كەشىردى. ەندى ازاپتار مەن مازاقتار ءداۋىرىن ارتقا سالىپ، ەل قاتارلى، جۇرت قاتارلى ءومىر سۇرەتىن حالگە جەتسەك كەرەك.
ول ءۇشىن دەموگرافيالىق ءۇردىس كەرەك ەدى. سور بولعاندا، مىنا قىسىر جىلان كەزەڭدە دەموگرافيالىق ءوسىم كەمشىن تارتتى. انە، سوندىقتان دا شەتتە شاشىراپ جۇرگەن تۋىسقانىڭدى تۇگەندە. توگىلگەندى تۇگەندەپ، شاشىلعاندى قايتا جينايتىن كەز كەلدى. شىننان ەل بولامىن، ىرگەلى مەملەكەت بولامىن دەگەن رەسپۋبليكا وسى ءىستى جانى اشىماس، بەز بۇيرەكتەۋ ۋازىرلەرگە تاپسىرماي، شىن ءپارۋانا، ادال، ىسكەر ازاماتتارعا جۇكتەگەنى ابزال بولار ەدى. وتكەننەن ساباق الماعان اقىلدىڭ ءىسى ەمەس. كوشى-قون ءىسىن ءجۇردىم-باردىم كىم بولسا سوعان تاپسىرا سالماي، تاعدىر شەش ماسەلە رەتىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، الدىڭعى قاتارلى مىندەت ەتىپ قويۋعا كەرەك.
ءبىز «بالشىقتان بالا جاساپ الا الماي» جۇرگەن ەلمىز. تاريحي زوبالاڭدار سوقپاعاندا قازاقتار ءقازىر قىرىق-ەلۋ ميلليون شاماسىندا جۇرەر ەدى. وتكەنگە — سالاۋات، تىرىگە — بەرەكە تىلەيىك. بەرەكە بەرسىن، لايىم. اقتامبەردى اقىن:
اتادان ال تاۋ تۋعاننىڭ، جۇرەگىنىڭ باستارى التىنمەنەن بۇ بولار. اتادان جالعىز تۋعاننىڭ. جۇرەگىنىڭ باستارى سارى دا جالقىن سۋ بولار، — دەگەن. اقىن عوي، شىركىن. ايتقان عوي سابازىڭ.
ال ەندى اتادان التاۋ دەگەن نە؟
ويلاندىڭ با، كامال؟ نەگە ۇشەۋ ەمەس، نەگە بەسەۋ ەمەس، نەگە ون ەمەس؟
ارىدەن، ارىدەن قالعان التى الاش دەگەن ۇعىم بار. ونى بىزگە ۇمىتتىرعان «ءبولىپ تاستا دا، بيلەي بەر» دەگەن. التى الاش — تۇركى تەكتەس التى اعايىندى دەگەنى، ءسىرا.
«التاۋ الا بولسا — اۋىزداعى كەتەر» دەگەن ناقىل ءسوز دە سول زاماننان قالعان. اجىراما، الاكوز بولما دەگەنى عوي.
«التى باقان — الاۋىز» — بۇ دا بىرلىكتى اڭساعاندىقتان قالعان ءسوز.
بىر-بىرىنەن ءبولىنىپ، جەكە-جەكە اركىمگە جەم بولعان تۇركى ناسىلدەرىن بىرىكتىرۋ يدەياسى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا بەلەڭ، الدى. بۇل يدەيانىڭ قاينار بۇلاعىندا قىرىمشاق سمايىلبەك گاسپيرينسكيي، تاتار مير-سايد سۇلتان-عالييەۆ، باشقۇرت زاكي ءۋاليدي، قازاق مۇستافا شوقاي تۇردى. سولاردىڭ ىشىندە «تۇركى تىلدەس — تۇگەل بول!» يدەياسىن ناقتى ىسكە اسىرىپ، ولەرمەن ارەكەت جاساۋشى — تۇرار رىسقۇلوۆ ەدى.
1920 جىلدىڭ باسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان پرەزيدەنتى بولىپ سايلانا سالىسىمەن تۇركىستاندى «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەپ جاريالادى.
ارينە، بۇل اڭگىمە ۇزاق. بۇعان لەنين باستاپ، ستالين قوستاپ، كۇللى قىزىل كوميسسارلار جابىلا قارسى شىققانىن، تۇرىك دۇنيەسىن بىرىكتىرەمىن دەپ تۇرار رىسقۇل ۇلى جالان ءتوسىن وققا توسقانىن كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ءبارى بىلەدى. سوندا سۇلتانعالييەۆتىڭ ستالينگە جازعان مىنا ءبىر حاتىن قارا:
«رىسقۇلوۆتى تۇركىستاننان بەكەر كەتىردىڭدەر. ول تۇركىستاندى تاۋەلسىز ەتپەك بولعاندا، بۇكىل شىعىستىڭ قامىن ويلادى. تۇركىستان قۇلدىقتان ازات بولسا، بۇكىل شىعىس سونىڭ ۇلگىسىنە ەلىكتەيدى دەپ ويلادى. ال سىزدەر «پانتيۋركيزم»، تۇران ورنايدى دەپ قورىقتىڭىزدار...»
ال ەندى، كامال، سول تۇرىك رەسپۋبليكاسىن دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ تۇنشىقتىرعان، تۇرار رىسقۇلوۆتى تۇركىستاننان قۋعىنداعان كەڭەس وكىمەتى جەتپىس جىلدان كەيىن قۇلادى دا، تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار دۇنيەگە كەلدى.
ورتالىق ازياداعى ءۇش مەملەكەت: قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى ءجيى-جيى باس قوساتىن بولدى. اسىرەسە بىشكەكتەگى سوڭعى كەزدەسۋ اسا اسەرلى. تۇپكى يدەيادا ۇشەۋىمىز ءبىر بولايىق. بولىنگەندى ءبورى جەپ بولدى عوي. ەندى بولىنبەيىك. سوندا بىزگە ايۋدىڭ دا، ايداھاردىڭ دا ءتىسى وڭاي باتا قويماس. ال ءتۇپتىڭ تۇبىندە ازىرشە قىرىن قاراپ وتىرعان تۇرىكمەن تۋىسقان دا الىسقا كەتە قويماس. تۇركىستان — ءبىزدىڭ ورتاق شاڭىراعىمىز. ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا التى تارماقتى الىپ شىنار اعاش جاپىراق جايىپ، جايقالا بەرەدى. باياعى سول: «تۇركى تىلدەس، تۇگەل بول!» دەگەن ۇعىم جاتىر.
ازىرشە اعايىندى ۇشەۋ (قاراقالپاقپەن تورتەۋ) بىرىكسە، الداعى كەزدە التاۋ تۇگەل بولاتىن زامان دا كەلەر. سوندا ورتالىق ازيا تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپايدى. مارقۇم تۇرعىت ءوزال: «XXI عاسىر — تۇركىلەر عاسىرى بولادى» دەپ ەدى، بالكىم ايتقانى كەلەر.
ازىرشە ءۇش رەسپۋبليكا بىرلەسىپ، ءبىر باتالون قۇرسا، كەيىن بىرلەسكەن قارۋلى كۇشتەر، بىرلەسكەن بانكتەر، ءبىر اقشا بولار...
ونىڭ ەشقانداي ەرسىلىگى جوق. ءقازىر اركىم ءوز تامىرىن تاۋىپ جاتقان زامان. ەۋروپا سونداي، دۇنيە جۇزىنەن قۇرالىپ جاتقان يزرايل سونداي. مارقۇم ميكويان جەر جۇزىنە تاراپ كەتكەن ارميانداردى باياعى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق ارمەنياعا جيناۋعا تالپىنعان.
سوندىقتان ءۇش پرەزيدەنت: نۇرسۇلتان نازارباي، اسقار اقاي، يسلام كاريمنىڭ قادامدارى قۇتتى بولىپ، بىرلىككە، شىن تۋىستىققا باستاسىن دەپ تىلەيىك.
ال مادەنيەت، رۋحاني الەمنىڭ ادامدارى بۇل سالادا نە ىستەي الار ەدى؟ وتە كوپ نارسە ىستەي الادى.
زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ باستاپ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن تاشكەنتتە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ جازۋشىلار وكىلدەرى باس قوسىپ، «تۇركىستان — ورتاق ءۇيىمىز» اتتى رۋحاني الەم اسسامبلەياسىن قۇردى. سول جيىننىڭ نيەتى جاقسى ەدى. تۇركىستان الەمىن ءبىر شاڭىراق دەپ تانىپ، ەل مەن ەلدى، تۋىسقان مەملەكەتتەردى رۋحانيات دۇنيەسىنىڭ قايراتكەرلەرى بىرلەستىرە الادى. كوركەمسوز بەن ونەر وسى باعىتتا زور جۇمىستار جۇرگىزەدى دەپ ءباتۋاجاسادى دا... سودان بەرى ءۇنسىز قالدى. ءۇنسىز قالعانى وكىنىشتى، ارينە. ءبىراق پرەزيدەنتتەر مامىلەسىنەن كەيىن رۋحانيات الەمىندە دە ارەكەت باستالسا كەرەكتى.
ەلدەستىرمەك — ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق — جاۋشىدان. وسى رەتتە ءبىزدىڭ قىرعىزستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىمىز اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەڭبەگى ەلەۋلى. قازاق-قىرعىز ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ بىر-بىرىنە بارىس-كەلىسى ءتاپ-تاۋىر. قىرعىزدىڭ ءانىن كازاك ءانشىسى باعدات سامەدينوۆا شىرقاعاندا، قازاقتىڭ «قاراتورعايىن» وزبەكتىڭ «ياللاسى» مىڭ قۇلپىرتىپ، ابىرويىن اسقاقتاتىپ جاتسا — مارتەبەڭ كوككە كوتەرىلمەي مە؟!
قارىم-قاتىناس ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا وسىلايشا وركەندەۋى كەرەك.
سپورتتىڭ ءوزى — دانەكەر. باياعى «قايرات»، «پاحتاكور»، «العا» ويىندارى قايدا؟ ول عانا ما. بۇل ءۇش رەسپۋبليكادا دا ەجەلدەن ات سپورتى دامىعان. ايتالىق، ءبىر كەزدە رەسپۋبليكالىق تەلەديدار ۇيىمداستىرعان «تايبۋرىل» نەگە مەملەكەتارالىق جارىسقا اي -نالمايدى؟ كوكپارشىلار نەگە ءبىر سىلكىنبەيدى؟
ال تاعى دا جازۋشىلار اۋىلىنا ورالساق، قازاق قىرعىز جازۋشىسىن، قىرعىز وزبەك جازۋشىسىن، نەمەسە كەرىسىنشە، ءبىرىن-بىرى اۋدارعاندى قويدى. ال مۇنىڭ رۋحاني جۇدەۋشىلىككە اپارىپ سوعاتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى.
«تۇرىك تىلدەس، تۇگەل بول!» يدەياسىن ءبىزدىڭ ءۇش پرەزيدەنتىمىز قايتا جانداندىرىپ، يگى ءىس باستاعان ەكەن، قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر بارلىق باۋىرلار سول يدەيانى ىسپەن قولداۋىمىز قاجەت.
كامال دوس! سوڭعى حاتىندا سەن ونەر، كينو، تەلەديدار اۋىلىنا ات باسىن بۇرىپسىڭ. ونىڭدى ورىندى ەكەن دەدىم.
سۇمدىق قوي، «الماتىداعى 11 تەلەارنامەن تاۋلىگىنە 120 ساعاتتاي حابار بەرىلەدى، سونىڭ 12 — 14 ساعاتى عانا قازاقشا. ەلدەگى 240 تەلەارنانىڭ 3-ەۋى عانا تازا قازاقشا»، — دەپ جازىپسىڭ. ال ەندى وسى سويقان ساياسات ارقىلى جاس مەملەكەتىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن رۋحاني اۋرۋمەن ۋلاپ جاتقانى ادامعا دا، اللاعا دا ايان. مەيلى، تاۋەلسىز كوممەرسيالىق ارنالار ءومىر سۇرە بەرسىن، وركەندەي بەرسىن. ءبىراق رەسپۋبليكا حالقىن، اسىرەسە جاس بۋىندى يمان، ادامگەرشىلىك، پاراسات جولىنان تايدىراتىن، ادامداردى قاتىگەزدىككە، قايىرىمسىزدىققا، جاۋىزدىققا، سايقالدىققا باۋليتىن جىمىسقى ارەكەتتەر جاساماۋ كەرەك قوي. مىسالى، اقش- تىن وزىندە الدەقاشان تىيىم سالىنعان نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق، يمانسىز، ارسىز فيلمدەر ءبىزدىڭ الگى تاۋەلسىز ارنالاردان اعىل-تەگىل كورسەتىلىپ جاتادى. سەنزۋرا كەرەك ەمەس. ءبىراق يمان تارازىسى قاجەت قوي. رۋح تاربيەسىن بەتىمەن جىبەرىپ، بالا-شاعامىز بادىكپەن اۋىزدانىپ وسكەن سوڭ بولاشاقتان نە كۇتەمىز؟
كامال، وسىنى ساياسات باسىندا وتىر تاڭدار بىلمەي مە، بىلسە دە ۇندەمەي مە؟ الدە ءبىز الدەنەنى تۇسىنبەيتىن، ومىردەن مۇلدە ارتتا قالعان ادامدارمىز با؟ مەن ءوزىم تۋرالى ازىرشە ولاي ويلاۋدان اۋلاقپىن. بۇل زاماندا ءتىپتى ادامداردى قىرىپ-جويۋدا ابدەن جەتىلدىرىلگەن قارۋمەن دە ءبىر ەلدى ءبىر ەلدىڭ جاۋلاپ الا قويۋى ەكىتالاي. قازىرگى سوعىستا جەڭىلگەن دە، جەڭىمپاز دا بولمايدى. جاپپاي قىرعىن بولادى.
ءقازىر سانا-سەزىم، يدەيالار مايدانى باستالدى. ءبىز سياقتى تاۋەلسىز بولدىق دەپ تاقياسىن اسپانعا لاقتىرعان بالاڭ مىنەز ەلدەردى ۇرماي-سوقپاي، ءبىر وق شىعارماي، راديو، باسپا ءسوز، اسىرەسە تەلەديدار ارقىلى جاۋلاپ الۋ وپ-وڭاي.
كامال دوس! سەن سوڭعى حاتىندا ءبارىبىر ەكونوميكا ماسەلەسىن مۇلدە اتتاپ كەتە الماپسىڭ. ول زاڭدى دا. قانشا دەسە دە «ورازاناماز توقتىقتا». سەن سونىمەن تاعى دا سول قازاقستان ءوندىرىس الىپتارىنىڭ تۇرالاپ قالعانىنا، الدەكىمدەردىڭ جەمى بولعانىنا قىنجىلاسىڭ. قوعامداعى ادىلەتسىزدىك كوزگە ۇرىپ تۇر. ءبىر بولكە نان ۇرلاساڭ، تۇرمەدە ءشىريسىڭ. تۇتاس ءبىر كەنىشتى ۇرلاساڭ، حولدينگ پرەزيدەنتى بولىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. مىسالى، سوسكوۆەستەر سونداي. قازاقستان بايلىعىن سولقىلداتىپ سوردى دا، رەسەيگە بارىپ، پاتشا ەمەس، پاتشادان كەم ەمەس مانساپقا يە بولدى. ءقازىر رەسەي جۋرناليستەرى ونىڭ وراسان جەمقورلىعىن اشكەرەلەپ جاتىر.
سول ولەگ سوسكوۆەس جالعىز ەمەس قوي. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قويقاپتاعى قوياسى شىعادى.
سوڭعى حاتتا ق.تۇرىسوۆ پەن ا.ەسەڭتۇگەل ەكەۋىنىڭ ەكونوميكالىق رەفورما تۋرالى جازعان ەنبەگىن دۇرىس باعالاپسىڭ. ال ەندى سونداي اقىلدى، قۇندى ەنبەككە ۇكىمەت كوزى ءتۇستى مە ەكەن؟!
سەنىڭ حاتىڭا بۇل جولعى جاۋابىم سوزىلىڭقىراپ كەتتى بىلەم، دوعارايىن. ىشكە سىيماي بارا جاتىر عوي، ءبارىن ايتىپ، لەپ شىعارعىڭ كەلەدى. ونىڭ ءبارىن ءبىراق گازەت بەتى كوتەرە بەرمەيدى.
سونىمەن ءقازىر كىم قورقىنىشتى؟
ءوز ىشىمىزدەگى ۇلتتىق نيگيليستەر قورقىنىشتى.
ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتى رۋ-رۋعا تارتقىلاۋشىلار قورقىنىشتى.
ۇلتتىق نەسىبەنى ۇرلاۋشىلار قورقىنىشتى.
ءبىر وق شىعارماي، ۇلت ساناسىن ۋلاپ، يمان ۇرلاۋشىلار قورقىنىشتى.
تىرشىلىكتە سالەمىمىز تاۋسىلماسىن. ساۋ بول، كامال!
شەرحان مۇرتازا 1-اقپان، 1997 جىل
You Might Also Like
