ءوندىرىستى ءوزىمىز ورىستەتە الامىز
شەرحانعا حات
ءقادىرلى شەرحان!
ءبىزدىڭ حاتتارىمىزدى كوپ ادام وقيتىنىن كورىپ ءجۇرمىز عوي. كەزدەسكەندە پىكىرلەرىن ايتادى، تىلەكتەرىن بىلدىرەدى. گازەت رەداكسياسىنا كەلىپ تۇسكەن پىكىرلەردىڭ توپتاماسى دا جاريالاندى. «ءبىزدىڭ ايتپاعىمىزدى ايتتىڭىزدار، دۇرىس جازىپ جاتىرسىزدار، جالعاستىرا بەرىڭىزدەر»، — دەپ تىلەك-ۇسىنىس ايتادى. ءبىر حاتتا: «تالاپتارىڭىز ورىندى. بۇل سوزدەرىڭىز ەلگە دە، ەلباسىعا دا قولعابىس سوزدەر دەپ بىلەمىز»، — دەلىنگەن. ەندەشە، ءسال كىدىرىپ قالساق تا، حاتىمىزدى جالعاستىرايىق.
ءوزىڭ بىلەسىڭ، جاقىندا پرەزيدەنت بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، كەڭ سۇحباتتاستى، باسپاسوزگە جاردەم جاسايتىن بولدى. قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى بولىپ 28-ماۋسىم بەلگىلەندى. وسى توڭىرەكتە ءبىراز اڭگىمە قوزعالعان. قالاي بولسا دا، جىلىنا ءبىر كۇن جۋرناليستەرگە قۇرمەت كورسەتىلىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مەرەكەلەيتىنى دۇرىس. اسا كورنەكتى پۋبليسيستەرگە (وسى ءبىر جاعىمدى دا جالىندى حالىقارالىق سوزدەن باس تارتپايىقشى جىل سايىن پرەزيدەنتتىڭ ەكى سىيلىعى، جاس جۋرناليستەرگە (ولاردى پۋبليسيستەر دەپ اتاۋ ەرتەرەك) ەكى جاردەم ستيپەنديا بەرىلمەكشى. قالانىڭ ءدال ورتاسىندا جۋرناليستەر اللەياسى ورنادى. ەندى وسى كوڭىلمەن جۋرناليستەر سەزىن وتكىزسەك، جۋرناليستيكاعا ارنالعان كىتاپ شىعارساق، بەلگىلى جۋرناليستەردىڭ ەسىمدەرىمەن اتالاتىن سىيلىقتاردى جالعاستىرساق...
ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى جازۋدا كازاك باسىلىمدارىنىڭ بويىنا جان كىرە، قان جۇگىرە باستادى دەپ ن. نازاربايەۆ جۋرناليستەردى شابىتتاندىراتىن، مىندەتتەيتىن پىكىر-تىلەك ايتتى. ءيا، رەفورما بارىسى مەن باعىتىن «ەگەمەن قازاقستان» باستاعان گازەت-جۋرنالدار تالداپ، باتىل جازا باستادى.
ەلباسى ءقازىر تاۋەلسىز جانە رەسمي باسىلىمدار (نەگىزىنەن قازاق تىلىندە) اراسىندا تەرەڭدىك جاعىنان الشاقتىق جوق دەپ ايتتى. ونى وقىپ بارىپ ايتىپ وتىر. «وقىپ» دەگەن ءسوزىمنىڭ استارى بار. شەرحان، ەكەۋمىزدىڭ «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانىپ جۇرگەن حاتتارىمىزدى كەي جۇرتشىلىق: « سەندەر جازىپ جاتىرسىڭدار، سولارىڭدى باسشىلار وقي ما، نازار سالا ما، پىكىر ايتا ما؟» — دەپ سۇراي بەرەتىن. سول ءبىزدىڭ حاتتارىمىزدان كەيىن رەسمي ورىنداردان قولما-قول «مىناۋ نە؟»، «بۇل قالاي؟» دەگەن كىنا-كۇمان ايتىلعان ەمەس. بۇدان ءبىراز بۇرىن پرەمەر-مينيستر ءا.قاجىگەلدين دە «كازپراۆدا» جۋرناليستەرىمەن كەزدەسكەندە، «ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر كەيىنگى كەزدە گازەتتى وقي سالا رەداكسياعا ەسكەرتپە جاساپ، تەلەفون سوعۋدان بوي تارتاتىن بولدى»، — دەدى. دەمەك، جۋرناليستەردىڭ پىكىر سوزىنە قارسىلىق بىلدىرمەسە، وعان قوسىلعانى، ونى قوستاعانى دەپ ۇعۋىمىز، ساناۋىمىز كەرەك.
شۇكىر، ءقازىر ەلدە تىنىشتىق-ىنتىماق ساقتالىپ وتىر، ونى سوزبەن، ۇرانمەن ورناتا دا، ساقتاي دا المايسىڭ. ەندى رەفورمانىڭ وڭ ناتيجەسىن، يگىلىگىن (التىنشى جىلعا اياق باستىق قوي) قالىڭ حالىق، ءاربىر وتباسى سەزىنۋى ءتيىس، ءوندىرىستىڭ جاندانعانىن (1500 ءىرى كاسىپورىن جۇمىس ىستەمەيدى)، سودان بارىپ تۇرمىستىڭ تۇزەلە باستاعانىن قۇلاقپەن ەستىپ قويماي، كوزبەن كورۋى قاجەت.
ول نەدەن باستالادى دەگەندە، شەرحان، ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، ءبارى وندىرىستەن دەپ ايتامىز. اتاقتى ازتم — الماتى اۋىر ماشينە جاساۋ زاۋىتى ءبىزدىڭ ەكى سۇيەنەر تىرەگىمىز — مۇناي ءوندىرۋ مەن ءتۇستى مەتاللۋرگياعا قاجەت ماشينە-جابدىقتىڭ قاندايى، قانشاسى قاجەت بولسا دا جاساپ بەرە الامىز، تەك تاپسىرىس ءتۇسىرىپ، اقشاسىن الدىن الا تولەڭدەر دەپ وتىر. ءبىز كەزىندە «جەتىسۋدى» سىناي بەرەتىنبىز. ونىڭ، اياق كيىمىن مەنسىنبەيتىنبىز. ەندى قاراپ وتىرساق، سونىمىز اسىلىق ەكەن. ونىڭ اياق كيىمى مىناۋ جۇڭگو مەن تۇركيادان قارا قاپشىقپەن ايەلدەر اكەلىپ ساتاتىن كيىمنەن ەش كەم ەمەس. ءوزى ارزانعا تۇسەدى. جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى ەكەن دەپ التى مىڭ تەڭگە تۇراتىن «اديداس» كروسسوۆكاسى مەن كوستيۋمىن الا بەرمەيدى عوي.
ال سول سياقتى ءوندىرىس ورىندارىنا ءبىر اينالمالى قارجى بەرىپ، دەمەپ جىبەرسە، ءجۇرىپ كەتەيىن دەپ-اق تۇر. وتان قارسىلىق بار. وندىرىسكە قارجى بەرسەك، اينالىمداعى ەميسسيا اقشا كوبەيىپ كەتەدى، ينفلياسياعا يە بولا المايمىز دەيدى اسىرە رەفورماتورلار. ونىڭ دا جانى بار شىعار. ينفلياسيانىڭ ءوسۋى — باعانىڭ ءوسۋi، اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى عوي. ءبىراق كەيبىر كورشى ەلدەردە ءارى ءوندىرىستى شاماسىنشا وركەندەتىپ، ءارى ينفلياسيانى ۇستاپ وتىرعان جايت بار ەكەن. قىتايعا بارىپ كەلگەن پارلامەنت دەلەگاسياسى ول ەلدە ءوندىرىس ءونىمى جىلىنا 9،7 — 9،8 پايىز ءوسىپ، ونىمەن قوسا ينفلياسيا دەڭگەيى 6 پايىز عانا ەكەنىن كورىپ كەلدى.
قازىرگى ءبىزدىڭ ارمانىمىز دا، ماقساتىمىز دا وسىعان جەتۋ. ونىڭ ەكىنشى جولى، باسشىلار سەندىرىپ ايتىپ جۇرگەن، جۇرتشىلىق ءالى دە بولسا كۇدىك-كۇمانمەن قاراپ وتىرعان — كاسىپورىنداردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ، كەيدە تەگىن بەرۋ. جۇرت سول كاسىپورىنداردىڭ جايىن بىلگىسى كەلەدى. قۇمكول مۇناي كاسىپورنىنىڭ اتى وزگەرىپ، ەندى «حارريكەيل-قۇمكول -مۇناي»دەپ اتالادى، اكسياسىنىڭ 89،5 پايىزى كانادالىق يەسىنە، ال 10،9 پايىزى ءوز ءجۇمىسشىلارىنا ءبولىندى. ەڭبەكاقىنى ۋاقتىلى تولەپ تۇرامىز، مۇنايشىلاردى تەگىن تاماقتاندىرامىز دەپ وتىر. كەنتاۋ كاسىپورىندارىن «ريۆەر-ينتەرنەيشنل سا» العالى جاتىر. «كۆەرنەر مەتالز» اتتى كانادالىق كومپانيا جىلىنا 400 مىڭ توننا رۋدا وندىرەمىز، وڭدەيمىز دەپ جوبالايدى. شىمكەنتتەگى «فوسفوردا» ايلىق ۋاقتىلى بەرىلمەيدى. ءبىراق باسقارۋشى «دونەكس» فيرماسى (وكىلى نۇرلان كۇمىسبەكوۆ) قويمادا جاتقان 2،5 ميلليون توننا دايىن ونىمگە كوزىن الارتادى. اتىشۋلى «قازاقستان اليۋمينيي» اكسيونەرلىك قوعامى ءبىر توقساندا 270 مىڭ توننا گلينوزەم وندىرگەن. ال «ۋايتسۆەن لتد» فيرماسىنىڭ وسى ماقساتتا جۇمساعانى 26 ميلليون دوللار. ەسەپتەپ كورسەك، وندىرىلگەن گلينوزەمنىڭ تونناسىن كەمىندە 100 دوللاردان ساتسا دا(ولار 140-150-دەن ساتپاق بولعان عوي)، ءبىر توقسانداعى تۇسكەنى 27 ميلليون دوللار ، ال جۇمسالعان شىعىنى جوعارىداعىداي — 26 ميلليون دوللار. ازىرگە شىعىس پەن كىرىس بىردەي. مۇنىڭ يەلەرى دە (باس ديرەكتورى الماز يبراگيموۆ) جۇمىسشىلارعا ءبىراز جەڭىلدىكتەر جاسايمىز دەپ وتىر.
ءيا، شەرحان، مىنا شەتەلدىك قوجالاردىڭ ءبىراز شىعىنعا بارىپ، قارجى جۇمساپ جاتقانى راس. ءبىراق كۇنى ەرتەڭ ولار مۇناي، التىن، فوسفور، مىس سەكىلدى ساپاسى دا، باعاسى دا جوعارى ونىمدەردى جانىن سالىپ وندىرە باستاعان سوڭ (ولارعا جەڭىلدىك مول) شاش-ەتەكتەن بايلىققا باتادى. ەرتەڭ ول كەن ورىندارىنىڭ قازىناسىن تۇگەل قوپارىپ، سۋالعان سيىر سەكىلدى قاڭىراتىپ كەتپەسە بولدى. تاعى ءبىر مىسال. جوعارى ساپالى مىس وندىرۋمەن اتى شىققان التايداعى ەرتىس مىس قورىتۋ زاۋىتىن اعىلشىننىڭ «دايتون اسسويشەيت لتد» فيرماسى ساتىپ الدى. ونىڭ پرەزيدەنتى ساپارالى بوبەيەۆ بىلاي دەيدى: «مىناداي تاماشا زاۋىتتى بار بولعانى ميلليون دوللارعا عانا (!) ساتىپ الدىق. ارينە، ءالى دە كوپ قارجى جۇمساۋىمىز كەرەك. مۇندا تاماشا ينجەنەرلەر مەن جۇمىسشىلار ىستەيدى. بۇرىن كورشى ەلدەرمەن قالىپتاسقان قارىم-قاتىناسىمىزدى ساقتايمىز. ءسويتىپ، ءىستى وڭعا بۋرامىز».
بۇل دا ءبىراز جايدى اڭعارتادى. قانشا دەگەنمەن بۇل شەتەل قارجىسىمەن جۇمىس ىستەي باستاعان ەلۋ كاسىپورىن بۇكىل ەلدىڭ تاعدىرىن شەشە المايدى. كوپ بولسا وزدەرىندە تىكەلەي ىستەيتىن 250 مىڭ جۇمىسشىنى، سولاردىڭ بالا-شاعاسىن قامتاماسىز ەتەدى. ال بىزدە 5 ميلليون ءجۇمىسشى بار. قازاقستان بايلىعىن، يگىلىگىن جاسايتىن ءوزىمىزدىڭ ءوندىرىسىمىز، ءوزىمىز باسقاراتىن، ءوزىمىز جۇرگىزەتىن كاسىپورىندار. سوعان بارا جاتىرمىز. ول وڭاي دا ەمەس. ونى مىنادان كورەمىز. بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا ءوندىرىس ءونىمى 0،3 پايىز عانا ءوستى. وسكەنى دۇرىس، ءبىر اقتىم ماردىمسىز.
قازاق جۋرناليستەرىنىڭ كوپ ايتىپ، جانى اۋىرا جازاتىن جايى — اۋىلدىڭ قازىرگى ءحالى. وسى ماسەلە سول كەزدەسۋدە جاڭا ءبىر تۇرعىدان ايتىلدى. اۋىلداعى جەكەشەلەندىرۋ پروسەستەرىن زەرتتەي جازعان جون دەي كەلىپ، ەلباسى «ءتۇرى جەكە مەنشىك، مازمۇنى كوللەكتيۆتىك ۇجىمدار كۇش بىرىكتىرە تىعىرىقتان شىعا الادى»، — دەدى. ءبىزدىڭ باياعىدان ايتىپ، كۇتىپ جۇرگەن ءسوزىمىز وسى ەمەس پە؟ ەندى وسىنى دا قاداعالاۋ — جۋرناليستەردىڭ ءىسى. بىزدە ەندى باياعىداي مالدى، جەردى بىرىكتىرۋ ەمەس، ىدىراپ كەتكەن تەحنيكا-ماشينەلەردى بىرلەستىرەتىن، باياعى متس سەكىلدى تەحنيكانى جينايتىن، جالعا بەرەتىن، ونى جوندەيتىن، جانار-جاعارماي جەتكىزۋگە جاردەمدەسەتىن مەكەمەلەر بولسا دەگەن ۇسىنىستار ايتىلىپ جۇرەتىن. راسىندا دا، ەزدەرى جەكە مەنشىك يەلەرى بولىپ قالا بەرەتىن شارۋالار وسىندا كۇش بىرىكتىرسە، بىر-بىرىنە جاردەم جاساسا دەگەن باعىت-باعدار بايقالادى. ءومىردىڭ ءوزى اۋىلداردا ىرىلەنگەن كووپەراتيۆ پە، اكسيونەرلىك قوعام با، شارۋالار اسسوسياسياسى ما — سونداي ءبىر ۇيىم-ۇجىمعا (باسقا جاعداي، باسقا دەڭگەيدە) تىزە قوسۋدىڭ قاجەت ەكەنىن كورسەتىپ، جۇرت سوعان مويىن بۇرا باستادى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا شارۋا قوجالىقتارى كۇش بىرىكتىرىپ، قوسىلا قيمىلداماسا قيىن ەكەنىن سوڭعى جىلدار كوpسەتتi عوي. ءبىر عانا مىسال. بار ەگىندى جيناپ الۋ ءۇشىن 50 مىڭ كومباين قاجەت ەكەن، ازىرگە امەريكادان ساتىپ العانىمىز — 632 عانا. كورشى رەسەيدەن نەگە المايمىز، پاۆلوداردا كومباينشى ارامىز دەگەن ءسوز بولىپ ەدى، ول نە بوپ كەتتى؟ جەڭىل ماشينە جاسايمىز دەگەن ەدىك. ونىڭ تۇساۋى كەسىلدى. ءبىراق باعاسى ءالى ۋداي. كىم الدادى؟ رەفورمانىڭ ەندىگى كەزەكتى مىندەتى — ناقتى ءونىم شىعارۋ، ءوز ماشينە-قۇرالدارىمىزدى جاساۋ. ءقازىر ادامداردىڭ كوڭىلى دە، ءومىرى دە ەلدىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دەڭگەيىنە كەلىپ تىرەلىپ وتىر.
ەندى جۋرناليستەردىڭ ءوز ەنشىسىنە، مەنشىگىنە جاتاتىن ءبىر شارۋا ايتايىن. ۇكىمەت كەپىلدىگىمەن العان قىرۋار نەسيە قارجىنى بەرمەي كەتكەن، بەرۋگە شاماسى كەلمەگەن بيزنەسمەندەردىڭ، فيرما باستىقتارىنىڭ ءتىزىمى «دەلوۆايا نەدەليا» گازەتىندە جاريالاندى. ولاردىڭ قىمقىرىپ پايدالانىپ كەتكەن قارىز-قارجىسىنىڭ جالپى كولەمى 50 ميلليارد تەڭگە ەكەن. سونىڭ ءبارىن مەملەكەت ءوزى تولەۋگە ءماجبۇر بولدى. سول ءتىزىمدى «ىندەتىپ»، «العان قارىز-قارجى قايدا، نەگە جۇمسالدى» دەپ سۇراۋعا بولادى عوي. ءجۋرناليستىڭ تەرگەۋ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەۋگە ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق. ەگەر كوشەلەردە جوسىلىپ جۇرگەن ينوماركالار مەن استانا اينالاسىنداعى ءساندى-سالتاناتتى «وسوبنياكتارعا» اينالعان قارىز-قارجىنى تۇگەل قايتارىپ، تولەيتىن بولسا، وندا مەملەكەتتىڭ ەڭبەكاقى جونىندەگى بار بەرەشەگى تۇگەل وتەلەر ەدى دەگەن ەسەپ بار.
ايلىقتان باسقا كۇن كورىسى جوق ادامداردى زارىقتىرىپ، مەملەكەت بولگەن، بەرگەن اقشانى يەلەرىنە جەتكىزبەي، جولدا «اينالدىرىپ»، «جوعالتىپ» جىبەرەتىن باستىقتاردىڭ دا اتى-جوندەرىن جارىق دۇنيەگە شىعارىپ ايعاقتاۋ، ءتۇسىن تۇستەۋ قاجەت-اق!
سالەممەن، دوسىڭ كامال سمايىلوۆ
You Might Also Like
