InfoHub Logo

باسقا ەلگە بارىپ، ونى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە كورىپ-بىلىپ، تۇپ-تۇگەل تانيمىن دەۋ، ارينە، ابەستىك.تۇركيانى تۇگەل ءبىلىپ-تانۋ ءۇشىن ەڭ قۇرىعاندا ءبىر جىل، تىم بولماسا قالتايدىكى سياقتى ءبىر اي كەرەك.

تۇركيانىڭ استاناسىنداعى «انكارا» مەيمانحاناسىندا جاتقان بولمەنىڭ تەلەفونى شار-شار ەتكەندە «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» — دەسەم، كادىمگى قالەكەم، قالتاي مۇحامەدجانوۆ ەكەن. جۇگىرىپ دالاعا شىقسام، قاسىندا بۇرىننان تانىس حاليفا التاي، قالەكەم تۇر. شۇرقىراسىپ جاتىرمىز.

ستامبۋلدى كوپتەن مەكەندەپ، قۇران كارىمدى قازاقشالاپ، عىلىم دۇنيەسىندە جۇرگەن حاليفا التاي:

— مۇنداعى قازاقتار ءبىزدى: حاليفا التاي، قوجا قالتاي دەپ ۇيقاستىرىپ الىپتى. ەندى ەكەۋىمىز ستامبۋلدان شىعىپ، انكاراعا سىزدەرگە سالەمدەسەيىك دەپ ادەيى توقتاپ، اسىعىس كونياعا اتتانىپ بارا جاتىرمىز. كونيا — تۇركيانىڭ ەجەلگى استاناسى، — دەدى.

قالەكەڭنىڭ ستامبۋلدا جاتقانىنا ايعا جۋىقتاپتى. ەندى حاليفامەن قوسىلىپ، كونيا، ودان يزمير، قايتا اينالىپ ستامبۋل اتتانباقشى.

— وۋ، ءبىر ايدان بەرى...

— ە، ءبىر شارۋا بولىپ... قوجا احمەت ياساۋي باباڭ تۋرالى تۇرىكتەر كينوفيلم تۇسىرمەك. سونىڭ سەنارييىنە كونكۋرس بولىپ، مەن دە كىرىسىپ كەتىپ ەدىم، قۋداي ابىروي بەرگەندە، مەنىكى ءبىرىنشى بولىپ قابىلداندى. ەندى سونىڭ كەيبىر كەدىر-بۇدىرىن قىرناپ، جوندەپ دەگەندەي، ءبىراز جۇمىسى بولىپ تۇرعانى.

بۇل ەكى ورتادا بۇكىل مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ وكىلدەرى ستامبۋلعا جينالىپ، مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنە ارنالعان كونگرەسس وتكىزگەن ەكەن، قالتاي مۇحامەدجانوۆ سوندا ءسوز سويلەپ، ۇلكەن ابىرويعا يە بولىپتى. بۇل دا بولسا قازاقستاننىڭ بيىك بەدەلىنە قوسىلعان ۇلەس دەپ باعالاپتى كوپشىلىك. ءوزى ايتسا، ماقتانىپ تۋر دەر مە ەدىك، جانىنداعى كىسىلەر وسى جايدان حاباردار ەتتى.

مىنە، تۇركيانى بىلگىڭ كەلسە، وسىلاي تانى دەگەن نيەت بىزدىكى. تاعى ءبىر ايتقاندارى: ءقازىر تۇركيادا قازاقستاننىڭ ابىرويى ارتىپ تۇر. قازاقستان دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن تۇرىك كەمدە-كەم. نەگە دەگەندە: ەكى ەل اراسىندا قارىم-قاتىناس باستالدى. بۇرىنعى تەمىر قاقپا ەپتەپ بولسا دا اشىلدى. بۇرىن، مىسالى، بىزگە تۇرىكتەر قايىرشى حالىندەگى كەدەي ەل دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلسە، ەندى ونىڭ مۇلدە جالعان ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ال تۇرىكتەر جاعى بولاتىن بولسا، eڭ الدىمەن قازاقتاردىڭ قانداس باۋىر ەكەنىن تانىدى. ەكىنشىدەن، قازاقستان كەرەمەتتەي بايلىق بۇلاعى ەكەنىنە كوزدەرى جەتتى. سول بايلىقتىڭ اعىل-تەگىل اعىلىپ، وزگەلەردىڭ وڭەشىنە قۇيىلىپ كەلگەنىنە ءبارىمىز دە وكىنىشتىمىز. ءىشى تولى زۇمرات-گاۋھار التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ تاقىر كەدەي بولىپپىز عوي. بۇدان وتكەن قورلىق، بۇدان وتكەن زورلىق بولار ما. ەندى شۇكىرشىلىك دەپ، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتە باستاعاندا ماسكەۋدەن شىعاتىن ورتالىق گازەتتەر قازاقستاندى ايتەۋىر ءبىر تۇيرەپ قالۋعا قۇمارلىعى — لاقسا بولعان ساۋرىك ايعىردىڭ قىرجىڭ ەتىپ، ارتقى اياعىن ءبىر كوتەرىپ قالاتىن ادەتىن ەسكە تۇسىرەدى. ايتپەسە، كەشە عانا كوسموسقا قازاق ۇشقانىن كۇندەپ، كۇندەستىڭ قىلىعىن كورسەتەر مە ەدى. الەكساندر كالەري دەگەننىڭ ورنىنا توقتار اۋباكىروۆ كەزەكسىز ۇشىپ كەتتى دەپ بايبالام سالعانى قاي كورگەندىلىك! («پراۆدا»، 2-قازان، 1991 ج.). وتارشىلدىق، كەۋدەمسوق، وكتەمشىلدىڭ كوكىرەگى وسى.

ءجا، پەيىلى جاماندى قۇداي تابادى، كيىمى جاماندى يت قابادى.

ءبىر كەزدە داۋىرلەرسىڭ، ءبىر زاماندا ورتاياسىڭ. حالىقتاردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، يمپەريالاردىڭ عۇمىرى دا مۇحيتتىڭ تاسۋى مەن كايتۋىنداي. سوناۋ زاماندا، وسمان يمپەرياسى كەزىندە تۇرىكتەر دە ايتۋلى داۋرەن سۇرگەن-اق. ال جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا وتارشىلىقتان تۇركيانى قۇتقارۋعا ەرەسەن ەڭبەك سىڭىرگەن ەرلەردىڭ ارقاسىندا 1922 جىلى سۋلتانات قۇلاپ، رەسپۋبليكا ورنادى. تۇركيانىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ مىنا ءسوزى انكارادا دا، ستامبۋلدا دا، باسقا قالالاردىڭ دا كورنەكتى جەرلەرىندە بەدەرلەنىپ جازۋلى ءتۇر:

«جالعىز قۇدىرەتتى قۋات بار، ول — ۇلتتىق ەگەمەندىلىك».

اتاتۇرىك دۇنيەدەن وتەرىندە ايتتى دەيدى:

— ەكى وكىنىشىم بار، — دەپ، — ءبىرى — استانانى انكاراعا كوشىرگەنىم، ەكىنشىسى — ايەلىممەن اجىراسقانىم.

انكارا — اينالا جاتاعان تاۋ، قازان شۇڭقىردا قالعان قالا ەكەن. كوبىنەسە، ءبىزدىڭ كوكتوبەدەن قاراعانداعى الماتى سياقتى، ءۇستىن قارا ءتۇتىن قاپتاپ تۇرادى. سوندىقتان وكىمەت، ۇكىمەت مەكەمەلەرى، حال-قادارى جەتكەندەردىڭ مەكەن-جايى توبە-توبەنىڭ باسىن قۋالاپ كەتىپتى. ءسال دە بولسا تۇتىننەن قاشقان ءتۇرى. اسىرەسە قىستا كيىن كورىنەدى.

تۋركيانىڭ ءوز كومىرى ساپاسىزداۋ. سوندىقتان كومىردى قاراعاندىدان تاسىماق ويلارى بار. ءبىراق جەر شالعاي، جول قيىن. ءار ءتۇرلى جوبا سىزىلعان سىڭايلى. ءبىر جول بار: حازار (كاسپييدى تۇرىكتەر حازار دەيدى) ارقىلى ءازىربايجان — گرۋزيا — تۇركيا. ءبىر جول بار: حازار — يران — تۇركيا. ەندى ءبىر جول بار: قازاقستان — ۆولگا-دون كانالى — ازوۆ تەڭىزى — قارا تەڭىز — تۇركيا.

سوڭعىسى قولايلى دەگەن پىكىر باسىم. بۇل تەك كومىرگە عانا بايلانىستى ەمەس، جالپى جۇك تاسىمالداۋدىڭ امالى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن بىرگە بىزدەن بۇل ساپارعا كوپتەگەن ىسكەر ادامدار باردى. تۇركيا ىسكەرلەرىمەن ارادا ءدال ءقازىر وتىز-قىرىق ميلليون دوللاردىڭ كەلىسىمشارتىنا قول قويىلدى.

انكارادا كەڭەس ەلشىلىگىندە بولدىق. بىزدەن بارعان جۋرناليستەردى، ىسكەرلەردى ەلشىمىز چەرنىشيەۆ دەگەن كىسى قابىلدادى. ءبىر عاجابى وسى ەلشىلىكتىڭ اپپاراتىندا نە ءبىر كازاك، نە ءبىر وزبەك، جالپى تۇرىك ناسىلدەس ەشكىم جوق ەكەن. كەيىنىرەك ستامبۋلدان اق كەمەگە ءمىنىپ، بوسفور بۇعازى ارقىلى ءمارمار تەڭىزىنە ساياحات قۇرعاندا جانىندا جۇرگەن ەلشىگە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ:

— كومەكشىلەرىڭنىڭ بىرەۋىنە كازاك ال، — دەدى. اناۋ:

— ماقۇل، ماقۇل، — دەپ باس بۇلعاپ قالدى. ەلشىنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيانىڭ ەرەسەن ورلەپ كەتكەن كەزى — سوڭعى ون جىل. شەتەل كاپيتالىنا ەسىكتى ايقارا اشقان. العاشقى بىرەر جىلدا پالەندەي بولماعانمەن، سوڭىنان ازىق-تۇلىك، دۇنيە-مۇلىك اعىلىپ-توگىلە باستاعان.

سوعان قاراپ مۇندا ءبارى تەگىن ەكەن دەۋ تاعى قاتە. ءبىزدىڭ ءار ادامنىڭ بيىك دارەجەلى «ءمارمار» مەيمانحاناسىندا ءبىر تۇنەپ شىعىپ، ءۇش مەزگىل تاماقتانعانىمىز، ورتاشا العاندا، 500 دوللارعا ءتۇسىپ وتىردى. كافەدەن شالا قۇرساقتاۋ ءبىر تاماقتانعانىڭ — 60.000 لير (تۇرىك پاراسى. پارا — تۇرىكشە اقشا)، ياعني 12 دوللار. ءبىراق ورايىنا قاراي، جۇمىستى جاقسى ىستەگەننىڭ تابىسى دا جاقسى.

تۇركيانىڭ قاي قالاسىنا بارما، قاي اۋىلىنا بارما — ماحاللا (كۆارتال) سايىن ءبىر مەشىت. ارينە، الەمگە ايگىلى ىرىلەرى دە بار، ونداي وراساندارىن تۇرىكتەر مەشىت ەمەس، ءجامي دەپ اتايدى. سونداي جاميلەردىڭ ءبىرى — انكاراداعى قوجا توبە مەشىتى. ءبىزدىڭ جازۋشى، جۋرناليستەر سول زور مەشىتكە بارىپ، مۇسىلمانشا نيەت قىلدىق. ورتامىزداعى جالعىز مولدا ۋاقاپ قىدىرحانوۆ («شالقار» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى) قۇراننان بىرنەشە ايات وقىدى.

ەكىنشى ماڭداي تىرەگەن مەشىتىمىز، ارينە، اتاقتى اييا-سوفيا. راس، اييا-سوفيا — ءقازىر مۇراجاي رەتىندە تانىلادى. ال ىرگەسىندەگى الىپ جاميگە ءبىر مەزگىلدە ون مىڭ ادامعا دەيىن سياتىن كورىنەدى. ونداعى بايلىق، التىنداعان، جاۋھارلاعان ويۋ-ورنەك، ارينە، اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز.

ستامبۋلدىڭ شەت جاعىن الا كازاك ماحاللاسىندا تۇركياداعى قازاقتار قوعامىنىڭ ءۇيى بار ەكەن. تاعى دا سول جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر (ىسكەرلەردىڭ تۇرىك جاعانىڭ ىسكەرلەرىمەن كەزدەسۋدەن قولى تيگەن جوق)، ءانشى التىنبەك بولىپ، سول قازاقتار قوعامىنا قوناققا باردىق. قوي سويىلىپ، ەت اسىلعان. ءبارى قازاقشا قوعام ءۇيىنىڭ ءىشى مۇراجاي سياقتى. قازاقتىڭ قارا شاپانى، تۇلكى تىماقتار، كيىم ۇلگىلەرىنىڭ نەشە الۋان ءتۇرى (كەرەي ۇلگى، نايمان ۇلگى ت.ب.)، قازاقستاننان بارعان اق قالپاق، دومبىرانىڭ نەشە ءتۇرى. اباي، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پورترەتتەرى... اسىرەسە مۇندا ايەلدەر، قىزدار جاعى تەك قازاقشا كيىنگەن.

ەلدەن اپارعان سالەم-ساۋقاتىمىزدى بەرىپ، كوعامنىڭ ءتوراعاسىنا، قاجى حاليفا التايعا شاپان جاپتىق. ولاردىڭ بىزگە تارتقان ەڭ قۇرمەتتى سىيى — بارىمىزگە ءبىر-بىر قۇران-كارىم كىتابىن ۇستاتتى.

نە قازاقشا مەكتەبى جوق، قالادا شۇيىركەلەسىپ جۇرگەن قازاعى مىڭنان بىرەۋ عانا، ۇركەردەي بولعان ءبىر شوك قازاقتىڭ جاپ-جاس بالالارى ءوز تىلىندە تاپ-تازا سويلەپ تۇرعانىن كورىپ سۇيسىنەسىڭ، تاۋبە دەيسىڭ. ەل ءقادىرىن، حالىق ءقادىرىن، ۇلت ءقادىرىن بىلمەگەن ءبىزدىڭ كوپتەگەن بەيباقتاردى ويلاپ قامىعاسىڭ. ءوزىڭنىڭ انا ءتىلىندى، بابا ءتىلىندى قاستەرلەپ، قادىرلەۋ ءۇشىن، تاۋ اسىپ، تەڭىز كەشىپ، سىرتتا ءجۇرۋ كەرەك پە؟! ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءجۇرىپ، قولداعى التىننىڭ ءقادىرىن نەگە بىلمەيمىز دەپ كۇيىنەسىڭ.

ماعان سونداعى مولدا يسا دەگەن ءبىر كىسى:

— ءسىزدىڭ گازەتتى الدىرىپ وقىپ تۇرامىن. ءبىر قۋانعانىم: ءسىز فاميلياڭىزدان «ەۆ»ء-تى الىپ تاستادىڭىز. نەگە؟ — دەپ سۇرادى.

سوندا مەن:

— «وۆ»، «ەۆ» دەگەندەر وتارشىلداردىڭ بىزگە سالعان نوقتاسى. ورىستاندىرۋدىڭ ءبىسمىللاسى. ءبىز وتارلاۋدىڭ ەزگىسىن ءجۇز جىل كورىپ، كونبىستىككە ۇيرەنگەن حالىقپىز. ەگەر ءبىزدى ورىستار وتارلاماي، ايتالىق، الدەقالاي گرۋزيندەر وتارلاسا، نەمەنە، سوندا احمەتيدزە، سارسەنبايشۆيلي بولىپ كەتۋىمىز كەرەك پە؟ ءبىراق ءبىز وسىعان بەيىمدەلگىشپىز. ۇلتتىق نامىس دەگەندى ءبىزدىڭ كەۋدەمىزدەن ءوشىرىپ تاستاۋعا شاق قالعان. ءبىز قايتا تىرىلۋگە ارەكەت جاساپ جاتقان جاندارمىز. وسىنى ءالى كوپشىلىك تۇسىنبەيدى. ءتۇبى تۇسىنەر دەگەن ۇمىتتەمىز، — دەدىم.

—ءاي، بارەكەلدى! — دەپ ول كىسى ريزا بولدى.

انكارا — ستامبۋل — الماتى.

1991 جىل

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۋرتازانىڭ سۇحباتى

پرەزيدەنتتىڭ جۇمىس ۋاقىتى ءاربىر مينوتىنە دەيىن ولشەۋلى، ەسەپتەۋلى. ونىڭ موينىندا مىڭ باتپان قىرۋار ءىستىڭ جۇگى ارتۋلى ەكەن. ۋاعدالى مەرزىمدە جولىققانىمىزدا جۇرت جۇمىستان قايتىپ بارا جاتقان. پرەزيدەنتتىڭ شارشاعان سىڭايى بايقالدى. دەسە دە جىلى قاباقپەن قارسى الدى.

سۇراق. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى، ۇمىتپاساڭىز، ءسىز بەن ءبىزدىڭ العاشقى سۇحباتىمىز 1989 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە شىعىپ ەدى. سوندا سول سۇحباتتىڭ اتىن «قۋاتتى ورتالىق، قۋاتتى رەسپۋبليكا» دەپ اتاپ ەدىك. سودان بەرى...

جاۋاپ. ءيا، سودان بەرى زامان كۇرت وزگەردى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ «ساۋەگەيلىگىمىز» تۇپ-تۇگەل كەلە قويعان جوق. «قۋاتتى ورتالىق» كۇيرەدى. ەندى كۇيرەگەن ورتالىقتىڭ قاڭقاسىنىڭ استىنان ارەڭ-ارەڭ بوسانىپ، جەكە-جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سونىڭ ءبىرى — قازاقستان.

سۇراق. سوڭعى كەزدە ءسىز كونفەدەراسيانى جاقتايدى دەگەن قاۋەسەت شىعىپ ءجۇر. بۋعان نارازىلىق بىلدىرەتىندەر دە بوي كورسەتىپ قالدى. انىعى قالاي؟

جاۋاپ. بۇل بەكەر ءسوز. قاۋەسەت دەگەن دە قارا كۇيە سياقتى: كۇيدىرمەيدى، ءبىراق كۇيەسىن جاعادى. مىسالى، نە دەيسىڭ، نازاربايەۆ تەگەرانعا ەكى رەت جاسىرىن بارىپ قايتىپتى. يادرولىق قارۋدى ساتپاقشى كورىنەدى دەگەن دە قاۋەسەت تارادى. وتىرىك پە؟ وتىرىك. ەندى كونفەدەراسيا دەگەندى شىعارىپتى. ءيا، كونفەدەراسيا بولۋ كەرەك دەگەندى مەن كەزىندە، سوناۋ تامىز بۇلىنشىلىگىنە دەيىن ايتقانىم، جاقتاعانىم راس. ءبىراق ۋاقىت جاعدايدى كۇرت وزگەرتتى. بۇرىنعى وداقتاعى رەسپۋبليكالار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بولدى. مەن ايتتىم: تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق ەكەن، ەندەشە بۇل مەملەكەتتەر اراسىندا بىرەۋ اعا، بىرەۋ ءىنى، بىرەۋ ۇلكەن، بىرەۋ كىشى دەگەن بولمايدى. ءبارىنىن قۇقىعى تەڭ. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى دەگەننىڭ ءمانى وسىعان كەلىپ سايادى. ال ەندى كەلىپ نازاربايەۆ كونفەدەراسيانى كوكسەپ ءجۇر دەگەنى قيسىنسىز. «تۇركيە» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن مەنىڭ سۇحباتىمدى ادەيى بۇرمالاۋ.

سۇراق. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن، ءسىرا، سول شىعار. ال ەندى ول از بولسا، ساقالى ساپسيعان «يزۆەستيا» گازەتى:

نازاربايەۆ قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىقتىڭ تۇتقىنى دەپ سوقتى. بۇل قالاي؟

جاۋاپ. تاعدىر مەن تاريح سولاي جاراتقان. ول راس، قازاقستاندا تۇراتىن 17 ميلليون حالىقتىڭ تەك 7 ميلليوندايى عانا قازاقتار، 10 ميلليونى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى. مۇنداي جاعداي وزبەكستاندا دا، قىرعىزستاندا دا... ۋكراينادا دا جوق. سوندا قالاي، الگى 10 ميلليوندى كوزگە ىلمەۋ كەرەك پە؟ قازاقتىڭ جەرىن «حالىق دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» جاساعان مەن ەمەس... وتكەن — ءوتتى، وتكەننىڭ، بارىنە تاس لاقتىرىپ، توپىراق شاشۋ تاعى قيىن. ايتتىم عوي، مۇنىڭ ءبارى تاريح پەن تاعدىردىڭ ءىسى. وسىنداي تاعدىرعا تاپ بولعان ەكەنبىز، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كەيبىر «اسىرە پاتريوتتار» ايتىپ جۇرگەندەي، شوقپار الىپ، سويىل سوعىپ شوشاڭداۋ كەرەك پە؟ وندا قان توگىلەدى. كىم قىرىلادى؟ وسى ما بىزگە كەرەگى. ونداي قىرعىنعا جول بەرىپ، تاريح الدىندا كۇناكار بولعىم كەلمەيدى. ءبارىن دە ايلامەن، اقىلمەن شەشۋ كەرەك. قازاق ءوز جەرىندە باسىم كوپشىلىككە اينالىپ جاتسا، بۇيىرسا، ونداي دا كۇن تۋار، سوندا دا: «ءوزىڭ ولمە، وزگەنى دە ولتىرمە» دەگەن دانالىقتان تانباۋ كەرەك. ال مۇنىڭ ەسەسىنە: ورىس ءتىلدى حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنەن كۇتەرىمىز — ءوزارا تۇسىنىستىك، ءوزارا سىيلاستىق، ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىندى سىيلاۋ، سول جەردىڭ بايىرعى تول حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءتىلىن، ءدىنىن سىيلاۋ. بەرەكە، بىرلىك وسىندا.

سۇراق. «ءبارىن دە ايلامەن، اقىلمەن شەشۋ كەرەك» دەدىڭىز. تاريحىمىزدا وسىلاي ويلاپ، ءوز حالقىن سىرتقى جاۋلاردان قىزعىشتاي قورىعان دارابوز دانالار وتكەن. سونىڭ ءبىرى ابىلاي حان. ءسىزدى جۇرت سول ابىلايدىڭ جولىن ۇستانادى دەگەن ءسوز بار ەل اۋزىندا. ال ەندى «يزۆەستيا» سياقتىلاردىڭ الگى ءبىر اڭگىمەسىنەن كەيىن كەيبىرەۋلەر ءسىزدى وسى ءابىلقايىر ەمەس پە ءوزى دەپ ءجۇر. بۇعان قالاي قارايسىز؟

جاۋاپ. قاي زاماندا دا بولسىن، ەل باسقارۋ، مەملەكەت باسقا-رۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ»، سونىڭ ساياساتىن سارا باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە ابىلاي زامانى ءبىر باسقا، قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس، جان-جاعىنان، قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ، قيىننان قيىستىرىپ، قيادان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۋعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ باس. رەداكتورى شەرحان مۋرتازانىڭ سۇحباتى

پرەزيدەنتتىڭ جۇمىس ۋاقىتى ءاربىر مينوتىنە دەيىن ولشەۋلى، ەسەپتەۋلى. ونىڭ موينىندا مىڭ باتپان قىرۋار ءىستىڭ جۇگى ارتۋلى ەكەن. ۋاعدالى مەرزىمدە جولىققانىمىزدا جۇرت جۇمىستان قايتىپ بارا جاتقان. پرەزيدەنتتىڭ شارشاعان سىڭايى بايقالدى. دەسە دە جىلى قاباقپەن قارسى الدى.

سۇراق. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى، ۇمىتپاساڭىز، ءسىز بەن ءبىزدىڭ العاشقى سۇحباتىمىز 1989 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە شىعىپ ەدى. سوندا سول سۇحباتتىڭ اتىن «قۋاتتى ورتالىق، قۋاتتى رەسپۋبليكا» دەپ اتاپ ەدىك. سودان بەرى...

جاۋاپ. ءيا، سودان بەرى زامان كۇرت وزگەردى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ «ساۋەگەيلىگىمىز» تۇپ-تۇگەل كەلە قويعان جوق. «قۋاتتى ورتالىق» كۇيرەدى. ەندى كۇيرەگەن ورتالىقتىڭ قاڭقاسىنىڭ استىنان ارەڭ-ارەڭ بوسانىپ، جەكە-جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سونىڭ ءبىرى — قازاقستان.

سۇراق. سوڭعى كەزدە ءسىز كونفەدەراسيانى جاقتايدى دەگەن قاۋەسەت شىعىپ ءجۇر. بۇعان نارازىلىق بىلدىرەتىندەر دە بوي كورسەتىپ قالدى. انىعى قالاي؟

جاۋاپ. بۇل بەكەر ءسوز. قاۋەسەت دەگەن دە قارا كۇيە سياقتى: كۇيدىرمەيدى، ءبىراق كۇيەسىن جاعادى. مىسالى، نە دەيسىڭ، نازاربايەۆ تەگەرانعا ەكى رەت جاسىرىن بارىپ قايتىپتى. يادرولىق قارۋدى ساتپاقشى كورىنەدى دەگەن دە قاۋەسەت تارادى. وتىرىك پە؟ وتىرىك. ەندى كونفەدەراسيا دەگەندى شىعارىپتى. ءيا، كونفەدەراسيا بولۋ كەرەك دەگەندى مەن كەزىندە، سوناۋ تامىز بۇلىنشىلىگىنە دەيىن ايتقانىم، جاقتاعانىم راس. ءبىراق ۋاقىت جاعدايدى كۇرت وزگەرتتى. بۇرىنعى وداقتاعى رەسپۋبليكالار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بولدى. مەن ايتتىم: تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق ەكەن، ەندەشە بۇل مەملەكەتتەر اراسىندا بىرەۋ اعا، بىرەۋ ءىنى، بىرەۋ ۇلكەن، بىرەۋ كىشى دەگەن بولمايدى. ءبارىنىن قۇقىعى تەڭ. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى دەگەننىڭ ءمانى وسىعان كەلىپ سايادى. ال ەندى كەلىپ نازاربايەۆ كونفەدەراسيانى كوكسەپ ءجۇر دەگەنى قيسىنسىز. «تۇركيە» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن مەنىڭ سۇحباتىمدى ادەيى بۇرمالاۋ.

سۇراق. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن، ءسىرا، سول شىعار. ال ەندى ول از بولسا، ساقالى ساپسيعان «يزۆەستيا» گازەتى:

نازاربايەۆ قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىقتىڭ تۇتقىنى دەپ سوقتى. بۇل قالاي؟

جاۋاپ. تاعدىر مەن تاريح سولاي جاراتقان. ول راس، قازاقستاندا تۇراتىن 17 ميلليون حالىقتىڭ تەك 7 ميلليوندايى عانا قازاقتار، 10 ميلليونى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى. مۇنداي جاعداي وزبەكستاندا دا، قىرعىزستاندا دا... ۋكراينادا دا جوق. سوندا قالاي، الگى 10 ميلليوندى كوزگە ىلمەۋ كەرەك پە؟ قازاقتىڭ جەرىن «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» جاساعان مەن ەمەس. وتكەن—ءوتتى، وتكەننىڭ بارىنە تاس لاقتىرىپ، توپىراق شاشۋ تاعى قيىن. ايتتىم عوي، مۇنىڭ ءبارى تاريح پەن تاعدىردىڭ ءىسى. وسىنداي تاعدىرعا تاپ بولعان ەكەنبىز، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كەيبىر «اسىرە پاتريوتتار» ايتىپ جۇرگەندەي، شوقپار الىپ، سويىل سوعىپ شوشاڭداۋ كەرەك پە؟ وندا قان توگىلەدى. كىم قىرىلادى؟ وسى ما بىزگە كەرەگى. ونداي قىرعىنعا جول بەرىپ، تاريح الدىندا كۇناكار بولعىم كەلمەيدى. ءبارىن دە ايلامەن، اقىلمەن شەشۋ كەرەك. قازاق، ءوز جەرىندە باسىم كوپشىلىككە اينالىپ جاتسا، بۇيىرسا، ونداي دا كۇن تۋار، سوندا دا: «ءوزىڭ ولمە، وزگەنى دە ولتىرمە» دەگەن دانالىقتان تانباۋ كەرەك. ال مۇنىڭ ەسەسىنە: ورىس ءتىلدى حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنەن كۇتەرىمىز — ءوزارا تۇسىنىستىك، ءوزارا سىيلاستىق، ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىندى سىيلاۋ، سول جەردىڭ بايىرعى ءتول حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءتىلىن، ءدىنىن سىيلاۋ. بەرەكە، بىرلىك وسىندا.

سۇراق. «ءبارىن دە ايلامەن، اقىلمەن شەشۋ كەرەك» دەدىڭىز. تاريحىمىزدا وسىلاي ويلاپ، ءوز حالقىن سىرتقى جاۋلاردان قىزعىشتاي قورىعان دارابوز دانالار وتكەن. سونىڭ ءبىرى ابىلاي حان. ءسىزدى جۇرت سول ابىلايدىڭ جولىن ۇستانادى دەگەن ءسوز بار ەل اۋزىندا. ال ەندى «يزۆەستيا» سياقتىلاردىڭ الگى ءبىر اڭگىمەسىنەن كەيىن كەيبىرەۋلەر ءسىزدى وسى ءابىلقايىر ەمەس پە ەزى دەپ ءجۇر. بۇعان قالاي قارايسىز؟

جاۋاپ. قاي زاماندا دا بولسىن، ەل باسقارۋ، مەملەكەت باسقا-رۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ»، سونىڭ ساياساتىن سارا باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە ابىلاي زامانى ءبىر باسقا، قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس، جان-جاعىنان، قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ، قيىننان قيىستىرىپ، قيادان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۋعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن.

ال ءابىلقايىر... جوق، مەن ءابىلقايىر ەمەسپىن!

سۇراق. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى! جۇرەگىڭدى الىپ ۇشتىراتىن، حالىققا قانات بىتىرەتىن قايراتتى، قۇدىرەتتى ءسوز. باياعىدا بىرەۋ: «و، ەتو سلادكوە سلوۆو — سۆوبودا!» دەگەن ەكەن. سول ازاتتىققا جەتكەن سىڭايلىمىز. ءبىراق وسى تاۋەلسىزدىك تۇرلاۋلى ما، باياندى ما ءوزى دەگەن ءبىر سۇڭعىلا سۇراق كوكەيىندە سۇنقىلداپ تۇرعانداي بولادى. سىزدە مۇنداي كۇدىك بولماي ما؟

جاۋاپ. ماركستى ءقازىر اناۋ دەپ، مىناۋ دەپ ءجۇرمىز عوي. ءبىراق سول كىسى وزىنە قويىلعان ءبىر سۇراققا: «بارىنە دە كۇمانمەن قارايمىن» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق دەيسىز، و دا دۇرىس. ارينە، 300 جىلداي وتارشىلىق باعىنىشتى حال كەشكەن حالىقتىڭ ءبىر-اق كۇندە تاۋەلسىزدىك الىپ شىعا كەلۋى — ۇزاق جىلدار قاراڭعى قاپاستا وتىرعان ادامدى كەنەت جاپ-جارىق كۇنگە الىپ شىققاندا كوزىن قارىقتىرعانمەن بىردەي شىعار.

سول يمپەريالىق ساياسات قازاقستاندى ىلعي دا شيكىزات قويماسى رەتىندە ۇستاپ كەلدى. ءدال ءقازىر وزگەلەردىڭ كومەگىنسىز وزىمىزدە ءبىز نە وندىرە الامىز؟ بۇرىن ورتالىققا تەگىننەن-تەگىن كەتىپ جاتاتىن مىستى الايىق. ونى بىزدەگى زاۋىتتار بىزگە قارا مىس رەتىندە دايىندايدى. ال تازا مىس باسقا جاقتا وڭدەلەدى دە ۆاليۋتاعا شەت ەلگە ساتىلادى. تازا مىس دايىندايتىن زاۋىت ازىرگە بىزدە جوق. ەندىگى كۇشتى وسىعان سالۋىمىز كەرەك. ال ول ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. تەك قانا مىس پا ەكەن... حالىققا قاجەت تاۋارلاردىڭ ءبارىن دەرلىك سىرتتان تاسيمىز. ال ەندى بۇرىنعى رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تيىلا باستاعالى بەرى حال مۇشكىلگە اينالدى. سوندىقتان، مۇمكىن بولعانشا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى كولەمىندە دە، بىزبەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇددەلى باسقا ەلدەرمەن دە بايلانىستى نىعايتۋ ءتيىمدى ءىس. ال وسىنى تەرەڭنەن ويلاماعان كەيبىر البىرت جاستار ءتۇرلى جيىنداردا، باسپا ءسوز بەتىندە، تەلەديداردا دا قازاقستان جەكە-دارا، وقشاۋ بولسىن، تەك قازاقتاردىڭ عانا قامىن ويلايىق دەپ قىزۋلانادى. قازىرگى الەمدە ەشبىر قارىم-قاتىناسسىز، الىس -بەرىسسىز جەكە-دارا وقشاۋ قالۋعا مۇلدە بولمايدى عوي.

تاۋەلسىزدىك باياندى بولادى سوندا عانا: ەگەر ءبىز حالىقتار اراسىندا دۇرىس ساياسات ۇستاساق، ەگەر ءبىز قان-جوسا قاقتىعىسقا جول بەرمەسەك، ەگەر ءبىز بىرلىگىمىزدى ساقتاي بىلسەك، ەگەر ءبىز سوزدەن گورى ىسكە كوشىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەپ، بارلىق سالادا ءونىمدى كوبەيتسەك، سول ەرەن ەنبەك ارقىلى باسقالارعا تىلەنشەك بولىپ، الاقان جايماساق...

سۇراق. بۇل ءۇشىن ءتارتىپ بولۋى كەرەك قوي. جەر-جەردە، ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ جارلىقتارىنىڭ ءوزى ورىندالماي جاتقان جوق پا؟

جاۋاپ. مىنە، ەندى مەنىڭ جارامنىڭ اۋزىن تىرناپ الدىڭىز... ءبىراق ءبارىن دە بۇكپەسىز ايتقان دۇرىس. شىنىندا دا ءتارتىپ ناشارلادى. بۇعان كوبىنەسە ۇكىمەتتىك جۇيە كەسىرىن تيگىزدى. بۇل — ەسكى مەن جاڭانىڭ ارپالىسى. وتپەلى كەزەن. بۇرىنعى ەسكى جۇيەنى اڭسايتىندار جاڭالىققا جانى قاس. ايتالىق، جەكەشەلەندىرۋ دەدىك. جارلىق جاريالانعالى دا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق ءىس ورنىنان قوزعالمايدى، سىرەسكەن مۇز سوگىلمەيدى. جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ كەبى جاڭالىققا قاراي قادام باسقىسى كەلمەيدى. ءۇنسىز كەدەرگى. ءسىرا، بيلىكتەن، جايلى ورىننان ايىرىلىپ قالامىز دەيتىن بولار.

انە، سوندىقتان دا ۇكىمەتتىك جۇيەنى، ياعني وكىمەتتىڭ زاڭىن ورىنداۋشى، جەر-جەردە ىسكە اسىرۋشى بۋىنداردى وزگەرتۋ قاجەت بولدى. بۇل ءومىردىڭ ەز تالابى. وبلىستارعا جىگەرلى، ىسكەر، جاڭاشىل دەگەن جىگىتتەردى اكىم ەتىپ جىبەردىك. جاپ-جاقسى زاڭدارىمىز بار، ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋشى سولار. كورەمىز. مەنىڭشە، ناتيجە جامان بولماسا كەرەك. اكىمدەر تاعايىنداۋ تۇسىندا دا شاشىمىز ءبىرشاما اعاردى بىلەم. قايتسەك قاتەلەسپەيمىز دەگەن وي دا شارشاتادى. باياعىدا مارقۇم دە گولل ايتقان ەكەن: «ەگەر مەنىڭ اپپاراتىمدا ءبىر ورىن بوساپ قالسا، سول ورىننان ۇمىتكەر توقسان توعىز ادام بولسا، سول توقسان توعىز تۇگەل ماعان ريزا بولماس ەدى» دەپ. وسىنداي جاعداي ءبىزدىڭ باسىمىزدا دا بار. مۇنداي-دا ۇلتتىق ماسەلەنى دە ەسكەرۋ كەرەك. ماسەلەن، قوستاناي وبلىسىندا مارقۇم جانبايەۆتان باسقا بىردە-بىر قازاق ءبىرىنشى بولماپتى. شىعىستا دا سونداي. وسى جاعىن ەسكەردىك. ال ەندى اراكىدىك وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن دە تاعايىندادىق. مۇنى حالقىمىز دۇرىس تۇسىنەر دەپ سەنەمىن. مەن ساياساتتىڭ ادامىمىن. جان-جاعىمدى، ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاۋىم كەرەك.

(پرەزيدەنت قابىرعاداعى ساعاتقا قارادى. مەن تەرەزەگە قارادىم. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ، كار جاۋىپ تۇرعان سياقتى).

سۇراق. ۋاقىت تىعىز. جۇمىس كوپ شىعار. وسى سىزدەردە بوس ۋاقىت بولا ما ءوزى؟ انا ءبىر جىلى جاستار تەاترىنا كولبيندى زورلاعانداي ەتىپ ەرتىپ بارعانىڭىز ەسىمدە. سوڭعى رەت تەاترعا قاشان باردىڭىز؟

جاۋاپ. بىلتىر جەلتوقساننىڭ 31ء-ى كۇنى مينسكىدەن ۇشىپ كەلە جاتتىق. ۇشقىشتاردىڭ كومانديرى ماعان ءبىر قاعاز ۇسىندى. «ءسىز 1991 جىلى اۋەدە 382 ساعات بولدىڭىز»، — دەدى. «سونىڭ 185 ساعاتىن تۇندە ۇشتىڭىز»، — دەدى. مەن ايتتىم: «بۇل كوپ پە، از با؟» «بىزگە 300 ساعات ۇشقان ۇشقىشتارعا ءبىر جىلعى ستاجىمىز ەكى جىلعا سانالادى». «نەگە؟» — دەيمىن مەن. سويتسە، 10000-11000 بيىكتىكتە رادياسيا 260 رەنتگەن بولادى ەكەن. ءجا، جۇمىستى كوپ ىستەيمىز بە — حالىققا ناتيجەسى كەرەك. حالىقتان اياناتىن ەشتەڭە جوق. ال تەاتر ماسەلەسىنەن ۇياتتىمىز. سوڭعى رەت، ۇمىتپاسام، بىلتىر كۇزدە باردىم-اۋ دەيمىن. قازاق اكادەميالىق درام-تەاترىنا. ءقازىر عوي، مىنە، سىزبەن وتىرمىن. شىنىمدى ايتسام، بۇگىن كەلىنىڭىزدىڭ تۋعان كۇنى ەدى. ۇيگە ەرتەرەك قايتامىن دەپ قويىپ ەدىم...

سۇراق. سونىمەن، ەرتەڭ مينسكىگە اتتاناسىز عوي؟

جاۋاپ. ءيا. ماسەلە كۇردەلى. نەگىزگىسى — قارۋلى كۇشتەر ماسەلەسى بولار. «ەگەمەندى قازاقستاننىڭ» بۇل ماسەلەگە كوزقاراسىن بىلەمىن. وقىپ ءجۇرمىن. «ۇلكەن قانجار»، تاعى باسقالارى. ارينە، دۇرىس. ءبىراق بىرەۋدى قورقىتۋ، ۇركىتۋ ءۇشىن ەمەس، تۇپتەپ كەلگەندە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن. سوندىقتان قازاقستانداعى ستراتەگيالىق قارۋلار ازىرشە تۇرا تۇرعانى ءجون. ال ارميا... ەگەر تمد دەگەنىمىز عۇمىرلى بولسا، ورتاق اسكەر كەرەك شىعار. ال ەگەر باس-قالار باس-باسىنا اسكەر قۇرىپ جاتسا، ءبىز دە قاراپ قالماسپىز... «ەگەمەندى قازاقستاننىڭ» مىڭ-سان وقىرماندارىنا مەنەن كوپ-كوپ سالەم ايتىڭىز.

1992 جىل

---