قايدا بولسا – قايشىلىق
شەرحانعا حات
قادىرمەندى شەرحان! سەن جاقىندا ەلىمىزدە بولعان ءبىر جاڭالىق — جاقسىلىق حابارعا جۇرت نازارىن وتە دۇرىس اۋداردىڭ. قازاقتاردىڭ سانى بيىل ەلۋ ءبىر پايىزعا جەتىپ، بار حالىقتىڭ جارتىسىنان استى. ءسويتىپ، ەز ەلىندە حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنە اينالدى. بۇل — شىنىندا قۋانارلىق تا ماقتانارلىق جايت. كۇنى كەشە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قازاقتار قازاقستاندا بار حالىقتىڭ 28 پايىزى تانا بولىپ، ۇشتەن بىرىنە دە جەتە الماعان. سوندا نەندەي ساياسي ساۋداگەرلەر بولعانىن سەنى مەن ءبىز ءوز كوبىمىزبەن كەردىك قوي. «قازاقتار بار حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا، دەمەك، جاۋاپتى كادرلاردىڭ دا ۇشتەن ءبىرى تانا قازاقتار بولۋى كەرەك». مادەنيەتتە دە، بار سالادا دا سول ءۇشتىڭ ءبىرى دەگەن ولشەم شەكتەۋ بولدى عوي. ءتىپتى، 1963 جىلى جاڭادان كينەماتوگرافيا جانە باسپا ءسوز كوميتەتتەرى قۇرىلعاندا سولاردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى بولىپ ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تاعايىندالعان. ناعىز ۇلتتىق رۋحاني دۇنيەلەردىڭ باستاۋىندا قازاقشا بىلمەيتىن ادامدار وتىردى. كەيىن ديمەكەڭ قايتىپ ورالعان سوڭ ءبارى دە ورنىنا كەلتىرىلگەن. مىنە، سول وتكەنمەن سالىستىرىپ، سوعان قاراپ بۇگىنگى كۇندى دۇرىس باعالاي الامىز. ال ەندى، شەرحان، وسى قۋانىشتىڭ باياندى بولۋىن ويلاساق، كوڭىلگە ءبىر قوبالجۋ كىرەدى. دەموگرافتاردىڭ سوڭعى دەرەگىنە قاراعاندا، 1958-1959 جىلدارى 16-49 جاس اراسىنداعى قازاق ايەلدەرى جىلىنا (مىڭ ادامعا شاققاندا) 220 نارەستە تۋعان بولسا، 1995 جىلى وسىنشا ايەل-انادان 90 ءسابي عانا دۇنيەگە كەلىپتى، ياعني 2،5 ەسە كەمىپ كەتكەن. وسى قالپىمەن بارا بەرسە (قاتىگەز ءومىردىڭ سىڭايى سولاي) وندا م.ءتاتىموۆ ايتقانداي، XXI عاسىردا قازاق حالقى تابيعي ءوسىمىن تازا توقتاتادى.
ونىڭ الدىن العاندا سۇيەنەتىن ءبىر شارا — شەت جۇرگەن تورت ميلليون قازاقتى كوشىرىپ اكەلىپ اتا قونىسىنا ورنالاستىرۋ. جاقىندا ي. كارىموۆپەن كەزدەسكەندە ن. نازاربايەۆ سونداعى قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتىپ، ەكىجاقتى كەلىسىم جاسالعان. ونى ورىنداۋعا قولبايلاۋ — قاراجات بوپ تۇر.
ءيا، اسا قاسيەتتى-قادىرلى ەكى ماسەلە بار عوي، شەرحان، ول — ەل مەن جەر. قازاقستان كەڭ-بايتاق، ونىڭ جەرى مول دەيمىز. سول جەرلەردىڭ باسىن قوسۋ، بىرىكتىرۋ جونىندە سوناۋ 20-جىلدارى قازاق اۆتونومياسى قۇرىلىپ، ءبىرتۇتاس ەل بولعاندا، شەكاراسى اجىراتىلىپ، ايقىندالعاندا، ءبىزدىڭ سول كەزدەگى قايراتكەرلەرىمىز قانداي ەڭبەك سىڭىرگەن، قايسارلىق كورسەتكەن. 1920 جىلى سوۆناركوم ءتوراعاسى لەنيندە رەسەي مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن تۇجىرىمداۋ ماسەلەسى قارالعاندا ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆ قاتىناسقان. سوندا ولار — 1904 جىلى قازاقستاننان الىپ رەسەيگە بەرىلگەن ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى 10 شاقىرىمدىق القاپ تۋرالى دالەلدى دەرەكتەر كەلتىرىپ، ءسىبىر ريەۆكومى باسشىلارىنىڭ قارسىلىعىنا تويتارىس جاساپ، وزەننىڭ، نۋلى دا سۋلى سول جاعالىق ءوڭىرى قازاقتارعا قالدىرىلعان.
سول جولى كاسپييدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى جونىندە دە ماسەلە قوزعالعان. ءار ءتۇرلى دالەلدەردى ساراپتاي كەلىپ، ءماجىلىس ءتوراعاسى بۇل جەردە ورىستار مەن قازاقتاردىڭ قايسىسى كوبىرەك تۇرادى دەپ سۇراق قويعاندا قازاقستان وكىلدەرى قازاقتاردىڭ كوپ ەكەنىنە ناقتى ساندار كەلتىرىپ، استراحان باسشىلارىن مويىنداتادى. كەيىن مول مۇناي مەن قاراشىعاناق گازىنىڭ قورى اشىلعان ءوڭىر ءسويتىپ قازاقستانعا قاراعان.
مەن جاقىندا، شەرحان، الماتىدا ەكى ءبىر ەلەۋلى وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. «اتاكەنتتە» بايلانىس قۇرالدارىنىڭ حالىقارالىق كورمەسى بولدى. سوندا ءبىرتۇتاس بايلانىس جۇيەسىنىڭ عالاماتتارى قويىلعان. «ينتەرنەت» دەگەن بۇكىلالەمدىك اقپارات جۇيەسى بار. وعان جۇزدەن اسا ەل كىرگەن. سونىڭ ءبىرى — قازاقستان. اركىم ءوزىنىڭ ۇستەلىندەگى كومپيۋتەردەن مودەمدىك بايلانىس جۇيەسى ارقىلى الگى ينتەرنەتكە شىعادى دا، قالاعان جەردەن قالاعان ماعلۇمات-اقپاراتىن تاۋىپ الادى. ونى كورىپ، وقىپ قانا قويمايدى، ءوز كومپيۋتەرىنە كوشىرىپ تە الادى. بۇل ءبىر عاجاپ. ارنايى شاتىن بەينەكامەرا ورناتسا، سويلەسكەن ەكى جاق ءبىرىن-بىرى كورىپ وتىرادى، كوپ ادامدى قاتىستىرىپ، ۇيدەن شىقپاي-اق كەڭەس-ماسليحات وتكىزۋگە دە بولادى. ءبىزدىڭ بارلىق وبلىستاردان دا، الماتىنىڭ فيرمالارى مەن مەكەمەلەرىنەن دە بىردەن ينتەرنەت جۇيەسىنە قوسىلۋعا بولادى. باعاسى ونشا قىمبات ەمەس. ال ونىڭ ەلەكتروندىق پوشتا دەگەن تۇرىمەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ قاي بۇرىشىنداعى اداممەن بولسىن، ونىڭ ءشيفرى مەن كودىن بىلسەڭ، «حات جازىسىپ، بىردەن حابارلاسۋىڭا بولادى».
سول كورمەدەگى تاتى ءبىر جاڭالىق — «ينتەلسات» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق سپۋتنيكتىڭ ءبىر بۇرىشىن قازاقستان جاقىندا ساتىپ العان. الماتىداعى، وبلىس ورتالىقتارىنداعى حاباردى بەرەتىن ساندى قوندىرعىلار ارقىلى سول «ءوزىمىزدىڭ» سپۋتنيككە شىعا الامىز، ءوز تەلەحابارىمىزدى سول ارقىلى باسقا ەلدەرگە تاراتامىز. ال ءوزىمىز سول سپۋتنيكتەن ازىرگە 4 تەلەباعدارلاما قابىلدايمىز، ودان ءارى سانى كوبەيە بەرەدى. تەك قارجى بولسىن!
ەندى ءبىر عاجاپ قۇرال — وپتيكالىق تالشىقتى بايلانىس كابەلى. ونىڭ ىشىندەگىسى — شىنىدان شيراتىپ جاساعان تالشىقتار. سول ارقىلى تولقىن-جارىقتىڭ جاردەمىمەن ماعلۇمات-حابار بەرىلەدى جانە ونداي ارنامەن بىردەن ون مىڭعا دەيىن حابار ءجۇرىپ جاتادى.
ءقازىر سوناۋ شانحايدان ورتا ازياعا، ودان ءارى كاۆكازعا تارتىلعان جۇيە-جەلى قازاقستان ارقىلى ءوتتى. وسىنشا عالامات دۇنيەلەردى ءبىزدىڭ ەزىمىزدىڭ جاستار يگەرىپ-مەڭگەرىپ اكەتسە عوي. ازىرشە شەتەلدىكتەر ۇيرەتىپ جاتىر. ەرتەڭ قالاي بولادى؟ ءبىر ءقاۋىپ بار. سوڭعى بەس جىلدا بۇۇ دەرەگى بويىنشا قازاقستاندا وقۋ، ءبىلىم الۋ كولەمى 2،5 ەسە ازايعان...
وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تاڭ بولاسىڭ، قايران قالاسىڭ. ال ەندى سونشا تەحنيكا قۇدىرەتتەرىنە يە بولىپ وتىرعان قازاقستاندا الىس اۋدان، اۋىلدارمەن بايلانىس ءالى ناشار. قىمباتشىلىق سالدارىنان بار تەلەفونداردىڭ وزدەرىن قيىپ تاستاعان. ءبىر ۇلكەن بولمەدە ءبىر-اق تەلەفون قالعان.
سەن سوڭعى حاتىندا، قۇرمەتتى شەرحان، جەزقازعان مەن بالقاش مىسىنا يە بولعان شەتەلدىكتەر جىلىنا قانشا توننا مىس وندىرەدى ؟ ونىڭ قانشاسى جاڭا قوجايىندىكى، قانشاسى بىزدىكى دەپ سۇراۋ قويدىڭ. جەزقازعان مەن بالقاش بيىل 400 مىڭ توننا كاتود مىسىن قورىتىپ شىعارماق. ونىڭ تونناسى — 2،5 مىڭ دوللارداي. ءيا، سوڭعى كەزدە جاڭا يەلەرى سوسياليزم كەزىندە سالىنىپ قالعان كەنىشتەرگە يە بولىپ، جانتالاسىپ ءونىمدى كوبەيتىپ جاتىر. ولار جەر استىندا ءبىر ءتۇيىر قالدىرمايمىز دەپ، توبەنى تىرەپ تۇرعان مىس باعانالاردى دا الىپ جاتىر. ەشتەڭەگە قارايتىن ەمەس. سول ساتىلاتىن مىستان ءبىر جىلدا ءبىر ميلليارد دوللارداي الۋعا بولادى. ال مىستى قايدا، كىمگە ساتۋدى تەك شەتەلدىك يەلەرى وزدەرى بىلەدى. ولاردىڭ ىسىنە ەشكىم ارالاسا المايدى. بارىنە وزدەرى قوجا. ءبىر ميلليارد دوللار بار كەتكەن شىتىندى قايتارۋعا دا، جەر استىندا ىستەيتىن جۇمىسشىلارعا مول ايلىق تولەۋگە دە (ول يەلەردىڭ جومارتتىعى ەمەس)، مەملەكەتكە تيەسىلى سالىعىن (باسقالاردان از) تولەۋگە دە جەتەدى. ونىڭ سىرتىندا ميلليونداعان دوللار جاڭا قوجايىنداردىڭ قولىندا قالادى.
شەرحان، سەن حاتىندا بۇرىنعى قاسيەتتى قايراتكەرلەرىمىزگە ءتىل تيگىزىپ، ءسوز كەلتىرەتىن ادامدار بار دەپسىڭ. انا ساقالدى ءجۋرناليستىڭ اتىن ايتپاپسىڭ، ءبىراق قويىلىپ وتىرعان ماسەلەڭ وتە دۇرىس. بايقايسىڭ با، نە جازۋعا دا ەرىكتىمىز دەگەن جالاۋ-جەلەۋمەن كەيبىر جازعىشتار ءوز اۋدان-اۋىلىنىڭ باتىرلارى مەن حاندارىن ماداقتاپ، ەشقانداي ناقتى دالەلدەرگە سۇيەنبەي، تاريحي، رەسمي دەرەكتەر كەلتىرمەي، باتىرلىق پەن دانالىقتى ساپىرىپ كوسىلىپ جاتادى. ال بەرىرەكتەگى قايراتكەرلەردى بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ، بىرىنەن-بىرىن ارتىق كورسەتىپ جاتاتىن ادەت بايقالادى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ ەلدىڭ بىرلىگىن، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان دارابوز ەمەس پە ەدى؟ قانشا جىل قارالاپ، ايىپتاپ كەلدىك، ەندى اعىن، ادالىن ايتايىق تا. ونىڭ ادالدىعىنا كۇدىك-كۇمان كەلتىرۋ ادامدىقتى اتتاعاندىق. سونداي-اق تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى ساياسات، كوزقاراس قاتىناسى ايقىن. ول ناقتى، دەرەكتى قۇجاتتارعا تۇسىرىلگەن. مەن دە ولاردى كورىپ، وقىپ شىقتىم. وسى جاعىنان ەكىنشى ءبىر اسىل پەرزەنت ءسماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ پىكىر-كوزقاراسى دا سوعان سايادى. ولار گولوششەكيننىڭ ساياساتىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعان عوي.
وتكەندەگى وقيعالاردى، ادامداردى جازعاندا، بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن باعالاماي، سول ءوز زامانىنىڭ جاعدايىن ەسكە الىپ، سونىمەن سالىستىرىپ وتىرعان جون. ءبىر كەزدە بولعان وقىس وقيعالاردى، كەزدەيسوق ايتىلعان سوزدەردى ءىلىپ الىپ، سول بيىك ادامداردىڭ شىن كەلبەتىن بۇرمالايتىن، قاسيەتىن تومەندەتەتىن، شىندىق جاعدايدى ۇشىقتىراتىن ەسسەلەر مەن ەستەلىكتەر شىعىپ ءجۇر. وسى دا ويلاندىرادى.
وسى ءبىز قاي قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، قايدان شىقتىق، قالاي قاراي بارا جاتىرمىز؟ شىققان جەرىمىز — سوسياليزم، ال بارار جەرىمىزدى ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. بار جەردە مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ جويىلىپ، ونىڭ ورنىن جەكە مەنشىك باسىپ جاتقانىنا، بار جەردە اقشا قۇداي، اقشا قۇدىرەت بولعانىن، بايلىقتى دارىپتەي باستاعانىمىزعا قاراعاندا، ءبىز كاپيتاليزمگە بارا جاتقان سەكىلدىمىز.
ءقازىر دۇنيەنىڭ ءبارى اقشامەن ولشەنىپ، اقشامەن باعالاناتىن بولدى. ادامدار اقشا جولىندا ايامايتىن دا، ايانبايتىن دا بولدى. ەستىدىڭ عوي، ۋكراينانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋك يزرايلگە بارىپ، اەروپورتتا تەكسەرگەندە ديپلوماتىنان 30 ميلليون دوللار شىققان. رەسەيدە تۋرا ۇكىمەت ۇيىنەن 530 ميلليون دوللاردى الىپ شىتىپ بارا جاتقان جەردەن ەكى جاۋاپتى قىزمەتكەر ۇستالعان. كەيىن ول اقشانى ىزدەيتىن يەسى بولماعان دەپ ءىس قوزعاۋدى دا توقتاتقان. جامبىل فوسفور زاۋىتىندا ءبىر كۇندە 6 ملن. دوللار جوعالعان.
وسىنداي حيكاياتتار بولىپ جاتادى. بۇل — كورىنىپ، اشىلىپ قالعان ۇرلىقتار عوي. ال انا جەكەشەلەندىرۋ، مەملەكەت مۇلكىن ارزانعا، باعاسىن تومەندەتىپ ساتقاندا شەتەلدىك كرەديتتەردى ۇكىمەت كەپىلدىگىمەن (كەيىن ولاردى بيۋدجەت ەسەبىنە قايتارعان) بولگەندە، شەتەلدەرگە مۇناي، مەتالل مەن رۋدا ساتۋعا ليسەنزيا-رۇقسات بەرگەندە دە سول ءىس باسىندا وتىرعان اشقاراق ادامدار قالتاسىنا قانشا سالدى! سولاردىڭ وبىرلىعىنا قايران قالامىن دەدى عوي بىردە پرەزيدەنت. كەشە شەتەل بيزنەسمەن-ينۆەستورلارىنىڭ «انكارا» مەيمانحاناسىندا وتكەن كەزدەسۋ جيىنىندا ن.نازاربايەۆ مەملەكەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ قۇلقىنىڭ بىتەۋ ءۇشىن سينگاپۋردا ەكى شارا قولداناتىنىن ايتتى. ءبىرى — ولاردىڭ زاڭدى ايلىعىن ەشقايدا الاڭدامايتىنداي ەتىپ بارىنشا كوبەيتۋ، ەكىنشىسى — اسا قوماعاي وبىرلاردى سوتتاپ، جۇرت الدىندا جازالاۋ دەدى.
بىزدە، شەرحان دوسىم، اڭعاراسىڭ با، قىزىق ءبىر قۇبىلىس بايقالادى. ورتاشا ايلىق 125 دوللار، ياعني سەگىز-توعىز مىڭ تەڭگە دەپ سانايمىز. ال حالىقتىڭ 70 پايىزى كەدەيلىك كەشىپ وتىر. شەتەلگە شىققاندا ون مىڭ دوللار الىپ كەتۋگە رۇقسات بەرىلەدى. كوبىسى شەتەلدىكتەر، ءوزىمىزدىڭ ادامدار دا بار عوي. سوندا وزىمەن بىرگە ون مىڭ دوللار، ياعني 750 مىڭ تەڭگە (شيرەكسىز ميلليون) الىپ جۇرەتىن ادامنىڭ ايلىعى قانشا بولۋعا ءتيىس؟ جۇرگىزىپ وتىرعان كاسىپورنى جوق، قىرۋار اقشانى قايدان الادى؟
وسىنى ءبىلۋ ءۇشىن رەسەيدە لاۋازىمدى ادامدار وزدەرىنىڭ تابىسىن باياندايتىن دەكلاراسيا كورسەتەتىن بولدى. بىزدە دە سونى نەگە قولدانباسقا؟
قايدا بارساڭ دا كەرەعار قايشىلىقتار، بايلىق پەن بەيشارالىق كاتار تۇرادى. «حابار» باعدارلاماسىنان ءبىر كەشتە كاسپيي جاعالاۋىنان قاراتەڭىزگە قاراي قۋاتتى مۇناي قۇبىرىن تارتۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويىلعانى تۋرالى ايتتى. سونىڭ ىشىندە «نۇرلى» اۋىلىنداعى اۋىر ءحالدى، قارا شاي مەن قارا ناننان باسقا كەرەگى جوق 8-9 بالاسى بار وتباسىلارىن كورسەتتى. اۋىلدى اشىق كورسەتىپ، اشىنا جازىپ، ايتىپ جاتىر. اي سايىن ءبىر ميلليون قوي شىعىندالاتىن بولسا، ەندى قولدا قالعان قوي بىرەر جىلدا قۇرىپ بىتەدى دەگەن ءسوز عوي. قازاقتىڭ سۋسىز دالاسىندا ەگىن كەز كەلگەن جەردە وسە بەرمەيدى. سوندا ولار نە جەيدى؟ تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شىعىندارعا تولەماقى بىردەن ەكى ەسە وسكەندە حالىقتىڭ قالاي قارسى تۇرعانىن ءبارى كوردى. ءبىز وركەنيەتتى ەلدەردە بار شىعىندى وزدەرى تولەيدى دەيمىز. ول ءۇشىن كازىرگى ايلىقتى ءتورت ەسە ءوسىرىپ بارىپ تولەمدى دە كوبەيتۋگە بولادى. ۇكىمەت اقشا بەرمەي، اقشا العىسى كەلەدى.
حالىقتى قوڭداندىرىپ الماي، بار شىعىندى موينىنا ارتىپ قويۋ قيانات. ەندى زەينەتاقىنى دا ادامدار ءومىر بويى ءوزى جيناقتاپ الۋعا ءتيىس بولىپ وتىر...
ءبىز سونىمەن، شەرحان، وتپەلى قيىن كەزەڭدە تۇرمىز. وتكەندى سانامەن ەسكە الىپ، ەرتەڭدى قيالمەن ەلەستەتەمىز. ءبىز ءقازىر قىر باسىندا تۇرمىز. XXI عاسىردىڭ اسۋىندا عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بولاشاق تاعدىرىن ايقىندايتىن اسۋدا تۇرمىز. ەلىمىز ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعىپ كەتە الماي وتىر. العاش قوزعالىس بيىل بايقالادى. ەلدە ءشارۋا-حالدى تۇزەتىپ اكەتۋگە جەتەتىن مۇمكىندىك بولماسا، جەرى كەدەي، حالقى جالقاۋ بولسا ەكەن-اۋ! وندا وكىنىشى جوق، تاعدىرعا كوندىك دەپ وتىرار ەدىك. بىزدە ءبارى بار عوي. جەر استىندا جاتقان قازبا بايلىقتاردىڭ قۇنى ون تريلليون دوللارعا جەتەدى. باسقاسىن ايتپاي-اق، التىن مەن ۋراندى الايىقشى. ولاردىڭ مول دا ساپالى قورلارى بار، الەمدەگى ۋران رۋداسىنىڭ تورتتەن ءبىرى، ياعني ميلليون تونناسى بىزدە. جوعارى دەڭگەيدە بايىتىلعان ۋراننىڭ ءبىر كيلوسى 1600، ياعني ءبىر تونناسى ءبىر جارىم ميلليون دوللار. جىلىنا 100 توننا تازا التىن الۋعا بولادى. ول 1 ملرد. دوللار بەرەر ەدى. ءتىپتى اتىراۋ — جايىقتىڭ قارا ۋىلدىرىعىنىڭ ءوزى جاتقان اقشا. قانشاما مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن ويلاعاندا، ەسەپتەگەندە، نەگە ءبىز العا شاپشاڭ جىلجىپ كەتپەيمىز، ادامدارعا سول قازىنانىڭ يگىلىگىن تەزىرەك نەگە كورسەتپەيمىز دەپ ويلانامىز، قاپالانامىز. وسىنى رەتتەۋگە، سايكەستىرۋگە بولماي ما؟ بار حالىقتىڭ كۇتەتىنى، تالاپ ەتەتىنى دە، شەرحان، وسى عوي.
سالەممەن، كامال سمايىلوۆ
شەرحان مۇرتازا 26-ماۋسىم، 1997 ج.
You Might Also Like
