InfoHub Logo

اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
6م011300-بيولوگيا ماماندىعىنىڭ ماگيسترى
مولدابايەۆا اسەل عابيت قىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: مۋسايەۆ قۋاندىق لەبەك ۇلى

ەگەمەندى ەلىمىز حالقىنىڭ دەنساۋلىعى ول ۇلتتىڭ نەگىزىن ساقتاۋشى قازىنا — بايلىق دەسەك قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. ال اۋىتقىعان دەنساۋلىقتى ەمدەۋ دە، تىكەلەي ءدارى–دارمەكتىڭ تيگىزەر اسەرى بايىرعى كەزدەن-اق جالپىعا ءمالىم. دارىلەردىڭ جاسالۋ تابيعاتى ەكى ءتۇرلى. العاشقىسى، ياعني ەرتە كەزدەن بەرى ادام قوعامىمەن بىرگە جاسالىپ كەلە جاتقان جولى، تابيعي وسىمدىكتەردىڭ ءار ءتۇرلى شيپالى اسەرىنە نەگىزدەلگەن. ەكىنشىسى، ارنايى تەحنولوگيامەن دايارلاناتىن، تابيعاتى سينتەتيكالىق-حيميالىق پرەپاراتتار. سوڭعىسىنىڭ وندىرىستىك جولى مەيلىنشە كۇردەلى دە جانە كوپ قارجىنى قاجەت ەتەتىندىگى ءمالىم. سوندىقتان دا، دارىلەردى بۇل جولمەن دايارلاۋ ەل ەكونوميكاسىنا اۋىرلىق تۇسىرەدى. ال وعان قوسىمشا فيزيولوگيالىق تۇرعىدان سينتەتيكالىق پرەپاراتتاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر كەرى اسەرى ايتارلىقتاي، كەرىسىنشە دارىلەر وسىمدىكتەر شيكىزاتىنان الىنسا، وندا ونىڭ جاساۋى نەمەسە دايارلاۋ تەحنولوگياسى ءارى جەڭىل،  سونىمەن قاتار ادام اعزاسىنا تيگىزەر كەرى اسەرى مۇلدەم از بولاتىنى بەلگىلى. ويتكەنى ونىڭ اسەر ەتۋشى بيولوگيالىق بەلسەندى قۇرامى تابيعي ورگانيكالىق زاتتار بولعاندىقتان، ادام اعزاسىنا ۇيلەسىمدى، وزىنەن-وزى سىڭىرىلەدى.

دارىلىك وسىمدىكتەر تۇرلەرىن ينترودۋكسيالاۋدا كوڭىل اۋدارارلىق باستى كەزەڭنىڭ ءبىرى، ول ونىڭ ۇلكەن تىرشىلىكتىك اينالىمىنداعى ونتوگەنەزدىك ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋ [1]. سونىمەن وسىمدىكتى تۇقىمىنان ءوسىپ قالىپتاسقان ۇلگى داراعىنىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىسىن 3-4 جىلدار ارالىعىندا ىرعاقتى تۇردە باقىلاۋ قاجەت دەپ سانايدى.

قۇرىلىمدىق اناليز ءتاسىلىن قولدانۋ — ونتوگەنەز تەورياسىن قالىپتاستىرۋدا جاستىق كەزەڭدەردەگى مورفولوگيالىق كريتەرياسىن ءبولىپ ەرەكشەلەۋدى، اناتوميالىق كريتەريالارمەن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىمدىك ونتوگەنەزىنىڭ ءار كەزەڭىندەگى ونىڭ جەر استى جانە جەر ءۇستى مۇشەلەرىنىڭ اناتوميالىق قۇرىلىسىن زەرتتەۋ، ولارعا دارىلىك اسەرلى ببز قاي مۇشەدە، ەڭ كوپ جينالاتىندىعىن انىقتاۋعا، سونىمەن بىرگە مالىمەتتەردى فارماكولوگيا-لىق ماقالالاردى نەگىزدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسىمدىكتىڭ جاستىق كەزەڭدەرىنىڭ سيپاتىن، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتۋدا ت.ا. رابوتنوۆ [2]، ي.گ.سەرەبرياكوۆ [3؛ 4]، ا.ا. ۋرانوۆ [5] جانە ولاردىڭ ءىزباسارلارىنىڭ باستى تاسىلدەمەلىك نۇسقاۋلارىن باسشىلىققا  الۋ قاجەت.

وسىمدىك ونتوگەنەزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى تەك عىلىمي قىزىعۋشىلىق عانا ەمەس، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر پايدالى ءتۇردى مادەنيلەندى-رۋدە دە تابىستى بولجاۋعا بولادى [1].

سونىمەن قاتار، تۇقىم شارۋاشىلىعىنىڭ پراكتيكاسىندا ءبىر داراقتاعى 1000 تۇقىم سالماعى وسىمدىكتىڭ تولىق جارامدىلىعىنىڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. بۇل سالماق ءتۇر نەمەسە سورت ءۇشىن وسىمدىكتىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ پروسەسىندە، كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىن - ءوزى تۋىندىلاۋدىڭ كەپىلى، ءبىر قالىپتى ساقتاۋ ءۇشىن قالىپتاسقان. ءبىراق اسا قولايسىز ءوسۋ جاعدايىندا 1000 تۇقىم سالماعى تومەندەيدى.

تۇقىمدى جيناۋ امالى سول وسىمدىكتىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. وسىمدىكتەر تۇقىمىنىڭ ءپىسىپ جەتىلۋ مەرزىمى بويىنشا 2 توپقا:   1-تۇقىمنىڭ پىسىپ-جەتىلۋى ءبىر مەزگىلدە جۇرەدى؛ 2-تۇقىمنىڭ پىسىپ-جەتىلۋى سوزىڭقى مەرزىمدە وتەدى. تەك، جيىن-تەرىمدىك جەتىلۋ بەلگىلەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ولاردىڭ پىسۋىنە قاراي بولەكتەپ جيناۋ جۇرگىزىلەدى [6].

سونداي-اق ۆەگەتاتيۆتىك كوبەيۋ مۇمكىندىگى زەرتتەلەدى. كوپجىلدىق وسىمدىك-تەردىڭ ۆەگەتاتيۆتىك كوبەيۋ قابىلەتى، وعان انالىق وسىمدىكتىڭ بارلىق قاسيەتىن تولىق قايتالاپ، تەز كوبەيەتىن مۇمكىندىك بەرەدى. وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتىك كوبەيۋى، ونىڭ تۇقىمىمەن كوبەيۋى قيىنداعان جاعدايدا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولادى. بۇل ءۇشىن تامىر اتپالارىن، ۆەگەتاتيۆتىك وركەندەردى قالەمشەلەۋدى، پارتيكۋلياسيالاۋ، انالىق ءتۇپتى ءبولۋ جانە ت.ب. كلونداۋ امالى زەرتتەلەدى. سونىمەن كلوندايتىن وسىمدىكتىڭ وڭتايلى جاسىن جانە ءتيىمدى قاسيەتتەرىن انىقتاۋعا باستى ءمان بەرىلەدى. بۇل كورسەتكىشتەردى دۇرىس انىقتاعان جاعدايدا  ءبىر ۆەگەتاسيالىق ماۋسىمدا 70-100 دەيىن وتىرعىزىلاتىن بىرلىك الۋعا  مۇمكىندىك بولادى [7].

ماديلەندىرىلەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ شيكىزاتتىق نەگىزىن كەڭەيتۋ ءبىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكونوميكالىق ءتيىمسىز، بۇدان باسقا تابيعاتتاعى كوپتەگەن ەندەمدىك وسىمدىكتەر قورى قازىرگى ۋاقىتتا كۇرت قىسقارىپ، ازايۋدا. سوندىقتان وڭتايلى ەكولوگيالىق ايماقتاردا دارىلىك وسىمدىكتەردى مادەني جاعدايعا ەنگىزۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ جانە شارۋاشىلىقتا باعالى وسىمدىكتەر پوپۋلياسياسىن سۇرىپتاۋ-ينترودۋكسيانىڭ اكتۋالدى ماقساتى. دارىلىك وسىمدىكتەردى ينترودۋكسيالاۋداعى زەرتتەۋ، ءۇش كەزەڭدى قامتيدى [8].

ءبىرىنشى كەزەڭ — ەكسپەديسيالىق جولمەن باستاپقى دالالىق جانە وتىرعى-زىلۋعا ارنالعان ماتەريالداردى جيناۋ. تابيعي دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تابيعات جاعدايىنداعى بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ-سونداي-اق ءتۇردىڭ تابيعي ارەالىن جانە ونىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ جۇمىستارىن ورىنداۋ.

ەكىنشى كەزەڭدە — وسىمدىكپەن اتقارىلاتىن جۇمىستار تىكەلەي ينترودۋك-سيالىق پيتومنيكتە جۇرگىزىلەدى. كوشەتىككە ءوسۋ ورتاسىنىڭ اۋا رايىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى دامۋ ىرعاقتىلىعىن، ءتوزىمدى دە، ءونىمى مول انالىق داراقتارىن سۇرىپتاۋ، ولاردىڭ كوبەيۋ (ۆەگەتاتيۆتىك جانە تۇقىمىمەن) جولدارى؛ ونتوگەنەزى، جاستىق قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگى، ماۋسىمدىق شيكىزاتتىق جانە ببز ماسساسىنىڭ جيناقتالۋ ديناميكاسىن، شيكىزاتتى جيناۋدىڭ وڭتايلى مەرزىمىن انىقتاۋ ماسەلەلەرى زەرتتەلەدى.

ءۇشىنشى كەزەڭ — جاڭا دارىلىك داقىلدى ەكسپەريمەنتتىك بازا جاعدايىندا وندىرىستىك تاجىريبەلىك تەكسەرىستەن وتكىزۋدى جانە اگروتەحنيكالىق شارالارىن انىقتاۋدى، سونىمەن قاتار تۇقىمدىق ماتەريالدى كوبەيتۋدى، اۋرۋ قوزدىرعىش زيانكەستەردەن قورعاۋدى جانە دە دارىلىك وسىمدىكتەردى ەگۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن قامتيدى. مۇنداعى ماڭىزدى كورسەتكىش بيولوگيا-ەكونوميكالىق باعالاۋ بولىپ تابىلادى.

بيولوگيا — ەكونوميكالىق باعالاۋ دەپ، وسى تۇسىمدىلىگى جانە ساپالىعى جوعارعى ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى ءونىم بەرۋى، دەمەك سول ءۇشىن وسىرىلگەن دەپ تۇسىنگەن ءجون. دەمەك، دارىلىك وسىمدىكتى مادەنيلەندىرگەندە نەمەسە ينترودۋكسيالانعاندا ول بارىنشا ويداعىداي دامۋى مۇمكىن دە، ءبىراق سوعان قاراماستان وندا نەگىزگى ماقساتقا قاجەتتى ببز بولماۋى نەمەسە ونىڭ ساپالىعى ءبىرشاما تومەن بولۋى مۇمكىن [9]. قازىرگى كەزگە دەيىنگى وسىمدىكتەردەن الىنعان دارىلىك پرەپاراتتار قورى دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ ۇزاق تاريحىندا كۇندەلىكتى ءىس جۇزىندە پايدالانۋ جانە عالىمداردىڭ ىزدەنىس جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە جيناقتالعان.

حح عاسىردىڭ باسىندا ادامداردىڭ ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن زاتتارىنىڭ 80% دارىلىك وسىمدىكتەردەن الىنعان بولسا، ولاردى بىرتە - بىرتە سينتەتيكالىق ادىسپەن الىنعان زاتتار انتيبيوتيكتەر جانە گورمونالدى پرەپاراتتار ىعىستىردى. ءبىراق تا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ وراسان جەتىستىكتەرىنە بايلانىستى سينتەتيكالىق ادىسپەن كوپتەگەن دارىلەر الىنعانىنا قاراماي، وسىمدىكتەردەن الىنعان تابيعي دارىلىك پرەپاراتتاردىڭ عىلىمي مەديسينادا الاتىن ورنى ەرەكشە [10].

دارىلىك قاسيەتى بار ببز وسىمدىك ورگانيزمىنىڭ ءار ءتۇرلى مۇشەلەرىندە ونىڭ بەلگىلى ءبىر دامۋ كەزەڭدەرىندە جيناقتالادى. ببز ءبىر وسىمدىكتىڭ تۇرىندە ونىڭ جاپىراقتارىندا، ساباقتارىندا، ال ەكىنشى ءبىر وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەرىندە نەمەسە جەمىستەرىندە، ال ۇشىنشىسىندە تامىرىندا نەمەسە قابىعىندا جيناقتالادى. ببز مولشەرى وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاسيالىق دامۋ فازاسىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە تۇراقتى بولماي وزگەرىپ وتىرادى. سوندىقتان دارىلىك وسىمدىكتەردى دۇرىس پايدالانۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءاربىر مۇشەلەرىنىڭ ونتوگەنەزىندەگى ءوسىپ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلىپ، جيناۋ قاجەت. بۇل تۇرعىدان وسىمدىك مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشار، جەتكىلىكسىز زەرتتەلگەنى، ارينە، ونىڭ جەر استى مۇشەلەرى: تامىرى، تامىرساباعى، ءتۇيىنى جانە پيازشىقتارى. سوندىقتان ءاربىر ببز جەر استىنداعى مۇشەلەرىندە جيناقتالاتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ونتومورفوگەنەزدىك ەرەكشەلىكتەرىن بىلۋ-دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ بيولوگياسىن تولىعىراق مەڭگەرىپ، ولاردى عىلىمي تۇرعىدان زيانسىز، ءتيىمدى پايدالانۋ وتە قاجەتتى دە، وزەكتى ماسەلە بولىپ سانالادى.

بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرىنىڭ تەرريتورياسىندا وسەتىن وسىمدىكتەر تۇرلەرىنىڭ سانى 20 مىڭ شاماسىندا، ونىڭ 2،5 مىڭ ءتۇرىنىڭ دارىلىك قاسيەتى بار [11]. قازاقستاندا كەزدەسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردى شارتتى تۇردە 4 توپقا بولۋگە بولادى [12].

مەملەكەتتىك فارماكوپەيا كوميتەتى قولدانۋعا رۇقسات ەتكەن تۇرلەر.

بولاشاعى بار تۇرلەر — حيميالىق قۇرلىسى جانە كلينيكالىق قاسيەتتەرى ءار ءتۇرلى دارەجەدە زەرتتەلگەن تۇرلەر.

حالىق مەديسيناسىندا قولداناتىن تۇرلەر.

ءار ءتۇرلى حالىقتىڭ فولكلورىندا كەلتىرىلگەن تۇرلەر.

قازاقستاندا رەسۋرستىق جانە فيتوحيميالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جوعارى دارەجەدە جۇرگىزىلگەندىكتەن جالپى فارماكوپيالىق تۇرلەر سانىن تولىقتىرۋعا بولادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندا دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ جەر استى مۇشەلەرى ونتومورفوگەنەزدىك تۇرعىدان ارنايى زەرتتەلمەگەن. تەك قانا كەيبىر وسىمدىكتەر تامىرلارى تۋرالى جازىلعان ماقالالاردا، كىتاپتاردا كەيبىر دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىنىڭ مورفولوگياسى تۋرالى شامالى بولسا دا مالىمەتتەر كەزدەسەدى [14-27]. كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ قازاقستان فلوراسىندا 148 تۋىستىعى، 879 ءتۇرى وسەدى [28]. كۇردەلىگۇلدىلەر وكىلدەرىنىڭ تامىرى مەن تامىرساباعىندا ببز نەگىزىنەن: ينۋلين، ەفير مايلارى، يلىك زاتتار جانە دارۋمەندەر ءجيى جيناقتالاتىندىعى ايقىن. بۇل كەلتىرىلگەن ببز رەسمي جانە حالىق مەديسيناسىندا قازىرگى تاڭدا حالىق اراسىندا بارىنشا كەڭ تارالعان اۋرۋلارعا: نەسەپ ايداۋعا، سۋسامىر، ءار ءتۇرلى قابىنۋعا، قاقىرىق تۇسىرگىش، قاتەرسىز-قاتەرلى ىسىكتەردى جانە باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كەڭىنەن قولدالىنادى [29]. دەسەك تە، رەسپۋبليكا فلوراسىندا كەزدەسەتىن كۇردەلىگۇل-دىلەر تۇقىمداسى  وسىمدىكتەرىنىڭ دارىلىك قاسيەتى بار 2،7% ءىس جۇزىندە ەمدەۋ سالاسىندا قولدالىنادى [30]. دەمەك، بۇل رەسپۋبليكادا قازىرگىدەي دارىلىك پرەپاراتتار تاپشىلىعى ايقىن جاعدايدا اتالمىش تۇقىمداس تۇرلەرى بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن وزەكتى ماسەلە ەكەندىگىن كورسەتەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ساسىپەروۆا ي.ف. يزۋچەنيە وسوبەننوستەي ونتوگەنەزا، كاك ودين يز نەوبحوديمىح ەتاپوۆ ينترودۋكسيي تراۆيانيستىح پولەزنىح راستەنيي // سبورنيك ستاتەي راسيونالنوە يسپولزوۆانيە راستيتەلنىح رەسۋرسوۆ كازاحستانا. - الما-اتا، 1986. - س. 3-4.
2. رابوتنوۆ گ.ا. جيزنەننىي سيكل منوگولەتنيح تراۆەنيستىح راستەنيي ۆ لۋگوۆىح سەنوزاح // ترۋدى بوت. ينست. ان سسسر. سەر. 3. - 1950. - ۆىپ. 6. - س. 204-208.
3. سەرەبرياكوۆ ي.گ. مورفولوگيا ۆەگەتاتيۆنىح ورگانوۆ ۆىسشىح راستەنيي. – م.: سوۆەتسكايا ناۋكا، 1952. - 391 س.
4. سەرەبرياكوۆ ي.گ. ەكولوگيچەسكايا مورفولوگيا راستەنيي. – م.: ۆىسشايا شكولا، 1962. - 317 س.
5. ۋرانوۆ ا.ا. ونتوگەنەز ي ۆوزراستنوي سوستاۆ پوپۋلياسيي سۆەتكوۆىح راستەنيي. - م.: ناۋكا، 1967. س. 3-8.
6. سايەۆا ۆ.گ. سەمەننايا پرودۋكتيۆنوست تراۆيانيستىح راستەنيي پري ينترودۋكسيي // سەمەننايا پرودۋكتيۆنوست ي ۆەگەتاتيۆنوە رازمنوجەنيە راستەنيي پري ينترودۋكسيي. - كيشينيەۆ، 1982. - س. 17-25.
7. لەشەنكو س.ر.، ايدون ك.ي. سەمەننوە ي ۆەگەتاتيۆنوە رازمنوجەنيە دەكوراتيۆنىح كۋلتۋر // سەمەننايا پرودۋكتيۆنوست ي ۆەگەتاتيۆنوە رازمنوجەنيە راستەنيي پري ينترودۋكسيي. - كيشينيەۆ، 1982. - س. 14-17.
8. مايسۋرادزە ن.م.، ۋگنيۆەنكو ۆ.ۆ. زاداچي ينترودۋكسيي لەكارستەننىي راستەنيي ي پۋتي يح رەشەنيا // راسيونالنوە يسپولزوۆانيە راستيتەلنىح رەسۋرسوۆ كازاحستانا. - الما-اتا، 1986. - س. 173-177.
9. مۋحيتدينوۆ ن.م.، پارشينا گ.ن.، ايدوسوۆا س.س. ك مەتوديكە يزۋچەنيا وسوبەنوستەي ونتوگەنەزا تراۆيانيستىح لەكارستۆەننىح راستەنيي // ۆەستنيك كازگۋ. سەر. بيولوگيچەسكايا. - 2001. - №7(14). - س. 3-6.
10. شرەتەر ا.ي. پويسكي ي يزۋچەنيە نوۆىح لەكارستۆەننىح راستەنيي. - م.: زنانيە، 1980. - 64 س.
11. كۋزنەسوۆ ا.پ.، توروحوۆا م.ۆ.، گيزاتۋللينا ل.ي. سوكروۆيششا زەلەنوي اپتەكي. - الما – اتا: عىلىم، 1991. - 76 س.
12. مۋحيتدينوۆ ن.م.، پارشينا گ.ن.، مىرزاكۋلوۆ پ.م. راسشيرەنيە اسسورتيمەنتا لەكارستۆەننىح راستەنيي - ۆوزموجنوست سوحرانەنيا پريرودنىح رەسۋرسوۆ ەستەستۆەننىح ي تەحنيچەسكيح ناۋك // ۆەستنيك كازگۋ. سەر. بيولوگيچەسكايا. - 2001. - № 1. - س. 59-79.
13. كۋكەنوۆ م.ن. لەكارستۆەننىە راستەنيا كازاحستانا ي يح يسپولزوۆانيا. - الماتى: عىلىم، 1996. - 396 س.
14. امەتوۆ ا.ا. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيا ەستەستۆەننيح فيتوسەنوزوۆ اريدنوي زونى الما - اتينسكوي وبلاستي // كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي پۋستىن كازاحستانا. - الما – اتا، 1973. - س. 40-116 .
15. امەتوۆ ا.ا. وسوبەننوستي رازۆيتيا كورنيەۆوي سيستەمى راستەنيي لەسنوگو پوياسا تەرسكەي الاتاۋ // ەكومورفوز كورنيەۆوي سيستەمى راستەنيي ۆ پريرودنىح سووبششەستۆاح ي ۆ كۋلتۋرە. - الماتى، 1984. - س. 17-33.
16. امەتوۆ ا.ا.، بايتۋلين ي.و. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي سۋباريدنوي ۋمەرەننوي زونى الما - اتينسكوي وبلاستي // كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي پوياسا سيەۆەرنىح سكلونوۆ زايلييسكوگو الاتاۋ. - الما – اتا، 1980. - س. 5-80
17. امەتوۆ ا.ا.، دجاردەمالييەۆ ا.ش. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي پريلاۆكوۆ سيەۆەرنىح سكلونوۆ زايلييسكوگو الاتاۋ // ەكومورفوز كورنيەۆوي سيستەمي راستەنيي ۆ پريرودنىح سووبششەستۆاح ي ۆ كۋلتۋرە. - الما-اتا، 1984. - س. 34-48.
18. بايتۋلين ي.و. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي اريدنوي زونى كازاحستانا. - الما – اتا: ناۋكا، 1979. - 143 س.
19. بايتۋلين ي.و.، دجاردەمالييەۆ ا.ش. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي لەسنوگو پوياسا سيەۆەرنىح سكلونوۆ زايلييسكوگو الاتاۋ // كورنيەۆايا سيستەما ەستەستۆەنىح فيتوسەنوزوۆ كازاحستانا. - الما – اتا، 1980. - س. 6-79.
20. بەگەنوۆ ا.ب. وسوبەننوستي راسپروسترانەنيا كورنيەۆوي سيستەمى راستەنيي وسىپەي زايلييسكوگو الاتاۋ // بيوەكولوگيچەسكيە وسنوۆى يسپولزوۆانيا راستيتەلنوگو پوكروۆا كازاحستانا. - الما – اتا، 1987. - س. 77-89.
21. بەگەنوۆ ا.ب. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي الپييسكوگو پوياسا زايلييسكوگو الاتاۋ // كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي ەستەستۆەننىح فيتوسەنوزوۆ كازاحستانا. - الما – اتا، 1986. - س. 167-212.
22. بايتۋلين ي.و. كورنيەۆايا سيستەما راستەنيي ەستەستۆەننىح فيتوسەنوزوۆ كازاحستانا. - الما – اتا: ناۋكا، 1980. - 235 س.
23. مۋحيتدينوۆ ن.م. پودزەمنيە ورگانى راستەنيي ي بيوماسسا راستيتەلنىح سووبششەستۆ سۋبالپييسكوگو پوياسا زايلييسكوگو الاتاۋ // وسوبەننوستي فلورى تيان-شان. - الما – اتا، 1980. - س. 60-72.
24. مۋحيتدينوۆ ن.م.، كالماتايەۆ و.ك. راسپروسترانەنيا ي بيوماسسا پودزەمنىح ورگانوۆ راستەنيي كۋستارنيكوۆو-رازنوتراۆنوگو پوياسا زايلييسكوگو الاتاۋ // ەكومورفوز كورنيەۆوي سيستەمى راستەنيي ۆ پريرودنىح سووبششەستۆاح ي ۆ كۋلتۋرە. - الما-اتا، 1984. - س. 118-132.
25. مۋحيتدينوۆ ن.م.، ايتاكوۆا س.ت. ونتومورفوگەنەز ۆەگەتاتيۆنىح ورگانوۆ نەكوتورىح پولەزنىح ۆيدوۆ راستەنيە سرەدنەگوريا زايلييسكوگو الاتاۋ // يزۋچەنيە ونتوگەنەزا ينترودۋسيروۆوننىح ۆيدوۆ پريرودنىح فلور ۆ بوتانيچەسكيح ساداح. - كييەۆ، 1992. - س. 114-120.
26. مۋحيتدينوۆ ن.م.،  ايتاكوۆا س.ت. مورفوگەنەز پودزەمنىح ورگانوۆ Trءىfolءىum pratense، Orءىganum vulgare ۆ ونتوگەنەزە // يزۋچەنيە ونتوگەنەزا راستەنيي پريرودنىح ي كۋلتۋرنىح فلور ۆ بوتانيچەسكيح ۋچەرەجدەنياح ەۆرازيي. - كييەۆ، 1994. - س. 153-157.
27. مۋحيتدينوۆ ن.م. ەكولوگي - مورفولوگيچەسكيە وسوبەننوستي كورنيەۆوي سيستەمي راستەنيي نا سولونساح ي سولونسيەۆاتىح پوچۆاح. - الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1996. - 163 س.
28. ابدۋلينا س.ا. سپيسوك سوسۋديستىح راستەنيي كازاحستانا. - الماتى: عىلىم، 1999. - 187 س.
29. پۋتىرسكيي ي.ن.، پروحوروۆ ۆ.ن. ۋنيۆەرسالنايا ەنسيكلوپەديا لەكارستۆەننىح راستەنيي. - مينسك – م.: كنيجنىي دوم، 2000. - 654 س     
30. مۋحيتدينوۆ ن.م.، پارشينا گ.ن. لەكارستۆەننىە راستەنيا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2002. – 308 س.

---