قىزىل جەبە. II كىتاپ
«تۇرار»
رومان
ءبىرىنشى ءبولىم
«قايتار ەدىم، جولىم جوق،
سۋلار بۋعان جولىمدى.
جۇلدىزداردان كوپىر سالار ەم
بۇعاۋلادى جازمىش قولىمدى».
(سالاۋات جىرىنان)
«ويان، تۇرار!
ەسىڭدە مە، الماتىنىڭ كوك قاقپالى اباقتىسىندا، مەن سەنى قۇلقىن سارىدەن وسىلاي وياتۋشى ەدىم عوي. تاڭعى ساتتە ۇيقىڭنان سىلكىلەپ تۇرعىزار ەدىم. سونىم وبال بولعان ەكەن: ايمالاپ-اق، باسىڭنان اقىرىن عانا سيپالاپ وياتۋعا بولاتىن ەكەن. ءبىراق اينالاڭنىڭ ءبارى ءزارلى تىكەنەكتەي ءتۇرپيىپ تۇرعاندا، وتىرساڭ قۇيىمشاعىڭ قىلىشقا تىرەلىپ، تۇرەگەلسەڭ توبەڭنەن الداسپان ءتونىپ تۇرعاندا، ايانىش سەزىم اداسقاق كەلەدى ەكەن. ەندى ارماندايمىن: وسىدان تاعدىر ءبىزدى ءبىر كورىسۋگە جازسا، اي ماڭدايىڭدى مەن پەرىشتەنىڭ قاناتىمەن سيپار ەدىم.
ءبىراق كۇندەر، ايلار، جىلدار وتكەن سايىن سول ارمان اسقىنداي تۇسكەنمەن، مەن سەنەن الىستاپ بارامىن، الىستاپ بارامىن...
سەنىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىڭدى مەن بىلمەيمىن، مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى سەن بىلمەيسىڭ. مەن ساعان وسى حاتتى قيالمەن جازىپ وتىرمىن. ءقازىر سەن جۇرگەن جەرگە قار جاۋسا، سونى مەنىڭ اپپاق سالەمىم دەپ بىلگەيسىڭ. ويتكەنى قاردىڭ اناسى مەن جۇرگەن جاقتا. ەگەر سەن جۇرگەن جەرگە تەرىستىكتەن جەل سوقسا، مەنىڭ ءۇنىم دەپ بىلگەيسىڭ. ويتكەنى جەلدىڭ اناسى مەن جۇرگەن جاقتا.
سەن مەنى، تۇرار، ءوز قيالىڭدا ساحالين دەيتىن تۇكپىردەن ىزدەپ جۇرگەن شىعارسىڭ. و باسىندا ۇكىم سولاي بولعانى راس. ءبىراق، جەتىسۋدىڭ توپاس سوتى رەسەي پاتشاسىنىڭ ساحاليننەن ايىرىلىپ قالعانىن بىلمەي ساندالسا كەرەك. كادىمگى ورىس-جاپون سوعىسىنان كەيىن، ءبىتىم شارتى بويىنشا ساحالين جاپون جاعىندا قالىپتى. ۇركىت دەگەن قالادا قاتارجىنىكتەردى بولگەندە مەنىڭ ديالامدى وقىپ، ورىستىڭ بانتىش دەگەن ۇلىعى جەتىسۋدىڭ سوتىن سىباپ الدى. «اقىماق!» — دەدى. «ساحاليننەن ايىرىلىپ قالعانىمدى بىلمەيتىن نەتكەن نادان؟ ءساحالينشىلىن سورلىنىڭ»، — دەپ كەكەتتى.
سودان سوڭ ۇلىق مەنى ارقامنان قاعىپ، جۇباتقان بولدى: «نەشاۋا، ساحالينگە ايدامادى دەپ وكپەلەمە، — دەدى، — ساحاليننەن كەم تۇسپەيتىن جەرگە باراسىڭ. بودويبو دەگەندى ەستۋىڭ بار ما؟» — دەدى. «جوق»، — دەدىم. «نەشاۋا، بارا كورەسىڭ. لەنا دەگەن وزەننىڭ بويىندا»، — دەدى. «وۋ، مىرزا، مەنى بودويبودا بوزداتىپ نەعىلاسىڭ؟ اقىر ساحالين جولى جابىق ەكەن. كەرى قايتارا سالمايسىڭ با، ءتاڭىرى جارىلقاعىر، جالعىز ۇلىمدى، جالعىز قىزىمدى ساعىندىم»، — دەدىم.
ۇلىق قارقىلداپ كۇلىپ. «سەن الدەن ساعىنىپ قالعانسىڭ، ءا؟ — دەدى. — و باسىندا ون جىلعا كەسىلگەنسىڭ. سەمەيدىڭ ماڭايىندا قاشۋعا ارەكەت جاساعانىڭ ءۇشىن، ايداۋىلدى ولتىرمەك بولعانىڭ ءۇشىن ون جىل ۇستىنە تاعى ون جىل جاماپ الدىڭ. «ساعىنۋ» دەگەن ءسوزدى دە، سەزىمدى دە ۇمىت، سورلى. جيىرما جىل بويى ساعىنساڭ — سارعايىپ، بودويبونىڭ سارى التىنىنداي قاتىپ قالاسىڭ. بودويبودا ناعاشىڭ كۇتىپ تۇرعان جوق سەنى. التىن كۇتىپ تۇر. التىن قازاسىڭ، ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى. — كىم بىلەدى، بودويبونىڭ التىنى ايدالعان ادامداردىڭ ساعىنىشىنان جارالعان شىعار»، — دەپ ۇلىق ءبىر ءسات قيالداپ، تەبىرەنىپ كەتكەن سياقتى كورىندى سوندا. ءبىراق سالدەن سوڭ قاتۋلانىپ: «قاشۋشى بولما! قاشساڭ، قايتىپ ۇستاپ الىپ، بودويبونىڭ التىنى تاۋسىلعانشا قايتارمايمىز، — دەدى. — بودويبونىڭ التىنى تاۋسىلسا، الداننىڭ التىنىنا سالامىز. بايقا!» — دەدى.
«قاشپا! قاشپا» — دەپ قايتا-قايتا پىسىقتاپ جاتقانىنىڭ ءمانى بار، تۇرار. مەنىڭ ديالامداعى قارعىس تاڭباسىن كورىپ ايتىپ تۇر.
... 1906 جىلى شىلدەدە وزىڭمەن قوشتاسىپ ايىرىلعان سوڭ ءبىزدىڭ يتاپ الماتىدان شىعىپ، تەرىستىك-شىعىسقا بەت الدى. جولدا قاڭلى، شاپىراشتى، ىستى، دۋلات، جالايىرلار اۋىلىن باسىپ وتتىك. وبالى نە، اياق-قولى كىسەندەۋلى تۇتقىنداردى كورىپ، جاعالارىن ۇستاپ، ۇلارداي شۋلادى. ءبىزدى ەسىركەسە، ولاردى قۇداي ەسىركەسىن. الدەكىمدەر مەنى تانىپ: «رىسقۇل! رىسقۇل! سايماسايدى سۇلاتقان رىسقۇل عوي! الدا باتىر-اي، الدا پاقىر-اي! يتجەككەنگە اكەتىپ بارادى. امان بول، باۋىرىم!» — دەسىپ جاتتى.
شەلەكتەن ءوتىپ بارا جاتقاندا جاتاعان ءۇيدىڭ تۇسىنان اق جاۋلىقتى ءبىر ايەل سەن قاتارلى بالاسىنىڭ قولىنا تۇيىنشەك ۇستاتىپ، مەنى كورسەتىپ، بالانى ارقاسىنان يتەرمەلەدى. بالا جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ وتىرىپ، ايداۋىلداردىڭ اراسىنان ءوتىپ كەتىپ، ارباعا بويى جەتپەي، قولىنداعىسىن ماعان ۇسىنا بەردى. مەنىڭ قولىم بايلاۋلى، ونى تۇسىنبەگەن بالامەن ۇمتىلا قويماعانعا تاڭ قالىپ، شەشەسىنە قارادى. شەشەسى: «لاقتىر!» — دەپ يشارا ەتتى. بالا تۇيىنشەكتى لاقتىرىپ جىبەردى.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ، اينالايىن؟ — دەدىم تىم بولماسا ءتىل قاتايىن دەگەن نيەتپەن.
— بايىردىڭ، — دەدى قارشىعا كوز قاعىلەز جاس.
— وركەنىڭ ءوسىن! ازامات بول! اتىڭ كىم؟ — دەدىم.
— احمەتجان. احمەتجان شىمبولاتوۆ، — دەدى بالا جاۋتاڭداپ.
مەن سەنى كورگەندەي بولدىم. سەن ءالى اربا سوڭىنان ىلەسىپ كەلە جاتقانداي كورىندىڭ، تۇرار. بۇل ەسىم جايشىلىقشا جادىمدا قالماس ەدى، ال مىنا حالدە بىرەۋدىڭ ءبىر جىلى ءسوزى — مىڭ جىلدىق جارىق ساۋلەدەي. دۇنيە ءحالى سان قيلى، كىم بىلەدى، ەر جەتكەندە سەن ونىمەن كەزدەسەرسىڭ دە. ەسىڭدە بولسىن دەپ ايتتىم.
ەرتەسىنە ىلەنىڭ سۋىنان وتتىك. سوندا دۇنيەدە ىلەدەن ۇلكەن سۋ جوق شىعار دەپ ەدىم. سويتسەم، ونىم بەكەر ەكەن. ىلەنىڭ كوكەسىندەي سۋلاردى كەيىن كوردىك قوي.
ىلەنىڭ ارعى بەتىنە شىققان سوڭ الاتاۋ بۇلدىراي باستادى. «و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، الاتاۋ، كوزىمنەن سەن دە تاسالاندىڭ-اۋ»، — دەپ كوڭىلىم سوندا ءبىر بۇزىلدى. قاسىمداعى مامىتبەك قىرعىز «ساعىنعاندا ءبىر كەلەرسىڭ، سارعايعاندا ءبىر كەلەرسىڭ، الاتاۋدىڭ باۋرىنا»، — دەپ مەنى ولەڭمەن جۇباتتى. قايران ەل، ءسويتىپ، ارتتا قالا بەردى.
جولدا اقسۋ-قاپال قالدى. لeپci دەگەن سۋدان دا وتتىك. ودان ءارى جاپ-جازىق ميداي دالا باستالدى. لەپسىدە اۋىسقان ايداۋىل ءبىزدى اياگوزگە دەيىن جەتكىزىپ سالۋى كەرەك ەدى. ساسىردىڭ جاپىراعى كۇيگەن شۇبەرەكتەي قۋرaپ كەتكەن سارى دالا. ادام تۇرماق، aت شىداماي، سۋسىز شولدەن اۋزىن اشىپ، القىنىپ، اياعىن ازەر باسىپ ءىلبىپ كەلەدى. Aت ارىعان سوڭ سولداتتار ءبىزدى اربادان ءتۇسىرىپ، جاياۋ ايدادى. ءلۇپ ەتكەن جەلى جوق، سىلتىدەي تىنىپ قالعان كەۋەك دالا پىسقىرعان aت پەن كىسەن سىلدىرىنان مازاسى كەتىپ، ءبىزدىڭ قىبىر-جىبىر جۇرىسىمىزگە ىزاسى كەلگەندەي تىنىستى تارىلتا تۇسەدى.
اندا-ساندا القىمى كەۋىپ، ءبۇيىرى بۇلكىلدەگەن كەسىرتكە اياق استىنان تۋرا قاشادى. ەسىرىك سولدات الگى ماقۇلىقتى تاپىراقتاپ قۋا جونەلىپ، مىلتىقتىڭ ىستىگىمەن جانشىماق بولادى. كەسىرتكەگە دە جان كەرەك، بۇلت ەتە قالىپ قۇتىلىپ كەتەدى. مىلتىقتىڭ ىستىگى تاندىرى كەپكەن تاقىر جەرگە شاق ەتىپ تيەدى.
اياقتى كىسەن، كوكىرەكتى ءشول قىسقاندا ادام بەي-جاي، اينالاعا كوز سالماي مەڭىرەۋ بولىپ قالادى ەكەن. ايتپەسە، قۇدايدىڭ قۋ دالاسىندا تىرشىلىك بەلگىسى تىپتەن كوپ. قاراپ كەلە جاتساڭ، الدىڭعى ارباعا جەگىلگەن اتتار قۇيرىعىن ارەڭ كوتەرىپ تەزەك تاستاسا، سۇرلەۋ جولدىڭ جاعاسىنان كوڭ قوڭىزدارى لەزدە قۇلدىراڭداپ شىعا كەلەدى. كەيبىرەۋى نە دوڭگەلەك استىندا، نە سولدات تابانىندا مىجىلىپ تا قالادى. قۋ تاماق-اي، دەسەڭشى. كوز ۇشىندا ساعىم بۇلدىراپ وركەش-وركەش تۇيە كەرۋەن توقتاپ تۇرعانداي كورىنەدى. كوڭىل سەلت ەتىپ، الدەنەدەن ۇمىتتەنىپ قالاسىڭ.
— دۋاداق! — دەپ ءبىر سولدات باقىرىپ قويا بەرەدى. الگى كەرۋەن تay تەڭسەلگەندەي قورباڭ-قورباڭ قوزعالىپ، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ كەتكەندەي بولادى. سولداتتار پاتىرلاتىپ اتا باستايدى.
پاڭ دۋاداق سوندا دا جانتالاسپاي، ورداڭ-ورداڭ جەلىپ بارىپ، باياۋ كوتەرىلىپ، دىرىلدەك اۋانىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. ەسىرىك سولداتتار اتتى اربادان شىعارىپ الىپ قۋماق بولادى. باستىق زەكىپ تاستاعان سوڭ، باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن تاقىلداتا، دۋاداق كەتكەن جاققا كوپكە دەيىن الاڭداي بەرەدى.
مىلتىق داۋىسىنان شوشىپ ويانعانداي، جول جاعاسىنداعى قاراتاسپا قاراعان اراسىنان تac شەگىرتكە شىرىلدايدى. بۇل ءۇن مەنىڭ ەسىمە الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسىن تۇسىرەدى. ونىڭ اۋلاسىنداعى قارا سورانىڭ اراسىنان وسى شەگىرتكە شىرىلدار ەدى. ەندى ول دا ءسىبىر جولىنا بىزبەن بىرگە اتتانعان سياقتى، جىلاۋىق ءۇن سوڭىمىزدان قالماي ىلەسەدى دە وتىرادى.
الىستان مۇنارتىپ، ساۋلەتتى ءبىر ساراي ساعىم اراسىنان ارمانداي اسقاق كورىندى. توزاق جولىنان سوڭ، پەيىشكە بارىپ قويىپ كەتەتىندەي الگى اسقاق مۇنارعا القىنىپ اسىعامىز. تۇتام كىسەن ادىم اشتىرمايدى. اقىرى ءولىپ-تالىپ جەتتىك-اۋ. كۇنباتىس جاعى ۇڭىرەيگەن الاسا عانا كونە مازار ەكەن. جانىندا جىلاپ اعىپ، جىلىمشى تاتىعان ءبىر قاسىق سۋى بار. الداقاشان بۇل دۇنيەدەن كوشكەن اتامنىڭ كوز جاسى ءالى تىيىلماي، سونىڭ سوراسى اعىپ جاتقانداي.
اتتار دوعارىلىپ، جىلى دا بولسا سۋ ءىشىپ، تاڭداي ءجىبىتىپ، جان شاقىردىق. ءبىزدى اربالاردىڭ قاسىندا قالدىرىپ، قاسىمىزعا ءبىر قاراۋىل قويىپ، سولداتتار مازاردىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ وتىردى. مىلتىقتارىن ءتۇيىستىرىپ، ءبىر جەرگە ءۇيدى. الدارىنا قاعاز جايىپ، تاماق جەپ، شيشالارىن شىعارىپ اراق ءىشتى. مىنا قۇدايدىڭ ىستىعىندا ىشكەن اراق باسقا شاپشىپ شىعا كەلگەن شىعار، بارىلداسىپ كارتا ويناي باستادى.
ويىن قىزا، ءبىزدىڭ قاسىمىزداعى قاراۋىل ۇيىرىنەن اداسىپ، ۇركەكتەگەن جىلقىداي تىپىرشي باستادى. مۇنىڭ ءوزى وزگەلەردەن شىنجاۋلاۋ، پاكەنە بويى مىلتىقتان ءسال-اق اساتىن سەكپىل بەت، جيرەن قاستىڭ استىنان كوزى تاقىر ۇدىقتاي شۇڭىرەيگەن، جالىنسىز، جاسىق نەمە ەدى. كارتاشىلاردىڭ قاسىنا جاقىنداپ بارايىن دەسە، باستىعىنان قورقادى. بارمايىن دەسە، قۇمارلىق قىسادى. وسىدان بارىپ، بىزگە ىزا بولادى.
كارتا سوققاندار تورتەۋ، مۇنىمەن بەسەۋ. ءبىز ون ادامبىز. الماتىدان شىققاندا التاۋ ەدىك، لەپسىدەن تورتەۋ قوسىلدى.
قارتا ويناپ وتىرعان ايداۋىلداردىڭ باستىعى ءبىر ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جانىمىزدا تۇرعان سۇمەلەك پاكەنەگە:
— ەي، پەتيا! ىستىق تاماق كەرەك. تەز دايىندا، — دەپ اقىردى.
— وتىن جوق، پورۋچيك مىرزا، — دەپ شىڭكىلدەدى پاكەنە.
— نەگە وتىن جوق ؟ ماعان دەسەڭ سيراعىڭدى جاق! ا نا كاتورجنيكتەردى جاق! وتىن تaپ! ايتپاقشى، سول وڭباعاندارعا وتىن جينات. مىنا بۇتالاردى جيناسىن! — دەدى باستىق.
پاكەنەدە دە بيلىك بار. ول بىزگە بۇيىرادى:
— ايدا! ءبارىڭ تۇر دا قۋراي سىندىرىڭدار! بول، جىلدام!
كىسەندەرىمىزدى سىقىرلاتىپ، بۋلىعا تۇرىپ، قاراعاننىڭ بۇتاسىن سىندىرۋعا كىرىستىك. مەنىڭ جانىمداعى ەڭگەزەردەي سارى ورىس سىبىر ەتە قالدى:
— قيمىلدايتىن ۋاقىت سوقتى، — دەدى. سەزە قويدىم.
— ءقايتىپ؟ — دەدىم.
— اناۋ ءۇيۋلى تۇرعان مىلتىقتاردى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك.
سولاي قاراي جىلجي بەر.
سارى ورىستىڭ اتى فەدور ەدى، جىلجىپ ءجۇرىپ، تاعى بىر-ەكى تۇتقىنعا سىبىرلاپ ءوتتى. قاراعاندى ىنتى-شىنتىمىزبەن جيناعان بولىپ ءجۇرمىز. ۇش-تورتەۋمىز تۇس-تۇستان مىلتىق شومەلەسىنە تايانىپ كەلەمىز. زارە جوق. بايقايمىز، كارتاشىلار سەزەر ەمەس. ولار ۋ-دا شۋ. سول شۋعا شىداي الماي ءبىزدىڭ قاراۋىل جاندارىنا جۇگىرىپ باردى. ءبىر ساتكە ءبىز باقىلاۋسىز قالدىق. فەدورعا قاراپ ەدىم، باسىن شۇلعىپ قالدى.
ادىم جازدىرماس قارا تەمىردى قاقىراتا ءۇزىپ جىبەرەر كۇش-قۋات ءبىتىپ كەتكەندەي العا ۇمتىلدىق. ءبىراق قارا تەمىر ۇزىلگەن جوق. ايتەۋىر ءبىر عالامات قايرات بىزگە قانات بىتىرگەندەي، قوس اياقتاپ قارعىپ، ۇش-تورتەۋمىز مىلتىق ۇيمەسىنە جەتە جىعىلدىق-اۋ، اتاسىنا نالەت...
ساقىر-سىقىر دىبىسقا جالت بۇرىلعان پاكەنە قاراۋىل:
— قۇرىدىق! — دەپ جان داۋىسى شىعا شىڭعىرىپ جىبەردى.
كارتاشىلار جاي تۇسكەندەي سوستيىسىپ قالدى. مىلتىق قولعا تۇسكەن سوڭ ءبىزدىڭ ءارۋاعىمىز اسىپ، قارۋ كەزەنىپ، شۇرىپپەگە قول سالساق، تەك شىق-شىق ەتەدى.
ايداۋىلداردىڭ باستىعى جالپاق دالانى جاڭعىرىقتىرا قارق-قارق كۇلەدى. بىزگە ساۋساعىن شوشايتىپ، شالقالاپ تۇرىپ قارقىلدايدى.
دۇنيەدە بۇدان وتكەن قورلىق جوق، تۇرار. قۇداي باسىڭا مۇنداي قورلىقتى ەش زاماندا بەرمەسىن، قۇلىنىم. مەنىڭ شاشىم سول ساتتە تۇگەل اعارىپ كەتتى بىلەم. ءقازىر كورسەڭ تانىماسسىڭ. شاش، شىركىن، سوندا اياز قارىپ، قىراۋ تۇرعانداي بولدى. ايداۋعا كەتسەم دە، ايتەۋىر ءبىر ورالارمىن. تۇرار سىندى قۇلىنىمدى ءبىر كورەرمىن دەگەن ءۇمىت جانعا سەپ ەدى. ەندى سال ءۇمىت ءبىزدىڭ بەساعاشتاعى بىلتە شامداي جالپ ەتىپ ءسوندى دە قالدى، قۇلىنىم. ەسىڭدە مە، بەساعاشتاعى جەركەپەنىڭ ەسىگىن بىرەۋ اشسا، شىراعدان جالپ ەتىپ ءسونىپ قالۋشى ەدى عوي. ۇيگە كىرىپ كەلگەن كىم ەكەنىن بىلە الماي، سوقىر ادامداي:
— بۇ قايسىڭ-اي؟ — دەيتىنبىز.
— مەن عوي، — دەۋشى ەدى كەيدە احات اتاڭ.
— مەن عوي، — دەۋشى ەدى كەيدە مولدابەك كوكەڭ.
— ە، ءبىزبىز، — دەۋشى ەدى كەيدە شىنىبەك اتاڭ.
كەيدە قورعان، كەيدە ءۇسىپ، كەيدە سەنىڭ قۇرداستارىڭ ارمان مەن ورازباق كەلەر ەدى. ولار كەلگەندە، شامنىڭ ءسونىپ قالعانىنا رەنجىمەي، قايتادان شىرپى تۇتاتار ەدىك. وتتىق قايتادان جانعانى قانداي جاقسى.
ال بۇل جالى سول وت سوڭعى رەت سونگەندەي ەدى.
ايداۋىلدار باستىعى پاكەنە پەتياعا:
— Aت! — دەپ اقىردى.
وت المايتىن مىلتىق شوقپار ورنىنا، نەمەسە نايزا ورنىنا عانا جۇرەدى. ءبىزدى باستاعان سارى ءداۋ ورىس فەدور پاترونسىز مىلتىقتى كەزەنە العا ۇمتىلعان. ءبىز دە دالباسالاپ، جانتالاسىپ، تۇساۋلى اتتاي قوساياقتاپ سەكىرىپ، العا ۇمتىلدىق. مىلتىقتاردىڭ ءبارى پاترونسىز بولىپ شىقتى. ارامدار ءوق-دارىسىن الىپ تاستاعان ەكەن.
پاكەنە پەتيانىڭ مىلتىعى گۇرس ەتتى. فەدور شالقالاپ بارىپ، ارقاسىنان بىرەۋ يتەرىپ جىبەرگەندەي، العا قاراپ تىزەسى بۇگىلمەي، كەسكەن تەرەكتەي ەتبەتىنەن گۇرس ەتىپ قۇلادى.
— ەندى توقتات! — دەدى ايداۋىلدار باستىعى.
ءبىزدىڭ قاشپاق بولعان ارەكەتىمىز وسىلايشا قايعىلى اياقتالدى. ون تۇتقىننىڭ ءبىرى قۇربان بولدى. قالعان توعىزىمىزدى قوساقتاپ، قولىمىزعا دا كىسەن سالدى.
قاشۋعا ارەكەت جاساعانىم ءۇشىن، قارۋعا جارماسقانىم ءۇشىن، ماعان تاعى ون جىل جامادى، اتاسىنا نالەت!
جيىرما جىلدان كەيىن مەن ءتىرى بولسام، الپىس التىعا كەلەدى ەكەم. سەن عوي وتىزدان اسىپ قالاسىڭ. احات اتاڭ ەندى جيىرما جىل جۇرە قويماس. ەكەۋمىز ءالى دە كورىسەتىن كۇن تۋار الدان. جيىرما جىلدىڭ قانشا كۇن بولاتىنىن ەسەپتەپ كورەيىن دەپ ەدىم، ەسەبىنە جەتپەدىم، اتاسىنا نالەت!
ۇركىتتىڭ تۇرمەسىندە جاتىپ، ءبىر رەت تۇسىمدە قىزىل جەبەنى كوردىم، تۇرار. بيىك جاردىڭ باسىندا جەر تارپىپ، قۇيرىق-جالى جالىنداپ جەلبىرەپ، كىسىنەپ تۇر ەكەن، جانۋار. جەتەيىن دەسەم، قيادان اياعىم تايىپ تومەن سىرعاناپ كەتە بەرەم، كەتە بەرەم. اتتەڭ، قىزىل جەبەنىڭ ارقاسىنا اياعىم ءبىر ىلىكسە، شەكسىز تايعانىڭ، اسۋ بەرمەس تاۋلاردىڭ، وتكەل بەرمەس سۋلاردىڭ ۇستىنەن پايعامبار پىراعىنا مىنگەندەي، ۇشىپ وتەر ەدىم-اۋ، دەپ جانتالاسامىن. ءبىر كەزدە قىزىل جەبەنىڭ ورنىندا، جار باسىندا سەن تۇراسىڭ، تۇرار. «كوكە، كوكە!» — دەپ ايقايلايسىڭ. «تۇرار!» — دەپ شىڭعىرعان ءوز داۋىسىمنان ءوزىم ويانىپ كەتتىم...
مەنىڭ بۇل حاتىن ساعان جەتپەسىن بىلەم، تۇرار. سوندىقتان سەنەن: احات قايدا؟ ىزبايشامەن تۇيمەتاي قايدا؟ مولدابەك قايدا؟ ءوزىڭ قايدا ءجۇرسىڭ؟ حال-جايلارىڭ قالاي؟ — دەپ سۇرامايمىن. بىزگە كاتورجنيكتەر تۇرمەسىنەن تۋعان ەلگە حات جازۋعا رۇقسات جوق. مەنىڭ بۇل قيال-حاتىن، اق قار مەن ازناۋىق بورانعا عانا ايتقان ارىزىم ساعان ايان بولىپ جەتەر. مۇندا ءقازىر تۋۋ دەسە جەرگە تۇكىرىك تۇسپەيتىن قيامەت قىس. ءتىرى پەندە دوزاقتىڭ بارىنە دە كونەدى. مەن، ارينە، بۇرىنعى رىسقۇل ەمەسپىن. ساقال-شاش اعاردى، ءبىراق ساعىم سىنبايدى، اتاسىنا نالەت. مۇندايدا جۇدەسەڭ-اق ءجۇنجىپ كەتەسىڭ دە، اجالىڭنان بۇرىن ولەسىڭ. مەن سەنىمەن و دۇنيەدە ەمەس، وسپادارسىز وسى دۇنيەدە كورىسكىم كەلەدى. و دۇنيە قاشپايدى. وعان ايتەۋىر ءبىر بارامىز دا. ءبىراق انا دۇنيەدە ادامدار ءبىرىن ءبىرى تانىماي قالۋى دا مۇمكىن عوي. ال، ءبىراق مەنىڭ رۋحىم سەنى ماڭگى-باقي شىرىلداپ ىزدەرىنە سەنىمىم كامىل.
مەن سەنى كوزىمنىڭ تىرىسىندە ىزدەپ تاپقىم كەلەدى. اماندىق بولسا، بۇل كاتورگادان ءالى تالاي قاشارمىن. تالاي رەت ۇستاپ تا الادى، ونى دا بىلەمىن. ءتۇبى ايتەۋىر ءبىر كەتەمىن، اتاسىنا نالەت. مەنىڭ جانىمدا ءبىر باشقۇرت، ءباسبورى1 بار. سول ءوز ەلىنىڭ ەرتەدەگى ءبىر باتىرى سالاۋات دەگەننىڭ حيكاياسىن ايتادى. سالاۋات پاتشاعا قارسى شىققانى ءۇشىن ۇستالىپ، ونى تەڭىزدىڭ ورتاسىنداعى ءبىر ارالعا اپارىپ بۇعاۋلاپ تاستاعان ەكەن. سول سالاۋاتتىڭ ولەڭى دەپ مىنا ءبىر ءسوزدى دىلمۇحاممەد دەگەن دوسىم ۇدايى ايتىپ جۇرەدى:
قايتار ەدىم، جالىن جوق،
سۋلار بۋعان جولىمدى.
جۇلدىزداردان كوپىر سالار ەم،
بۇعاۋلادى جازمىش قالىمدى.
جۇلدىزداردان كوپىر سالىپ وتۋگە مەن دە دايىن. ساعان دەگەن ساعىنىشتى قوس قانات ەتىپ، قىزىل جەبەنىڭ رۋحىن ەرتتەپ ءمىنىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە مەن عارىپقا كوتەرىلىپ، جۇلدىزدان جۇلدىزعا قارعىپ ءتۇسىپ، ەلگە دە جەتەرمىن، تۇرار.
ساعان دەگەن ساعىنىشىن كەۋدەسىنە سيعىزا الماي، اسپانعا جۇلدىز ەتىپ شاشىراتىپ جىبەرۋشى اكەڭ رىسقۇل».
I
ول كىسەننىڭ سىلدىرىنان سەلك ەتە قالدى. ورنىنان تۇرىپ جان-جاعىنا قارادى. الدى — شىمىرلاعان قاراكوك ءيىرىم، ارتى — جارقاباق. يىرىمدە بالىق شورشيدى. جارقاباقتا قۇرقىلتاي ۇشىپ ءجۇر. جارقاباق قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنان شۇرق تەسىك. وزەن بويلاپ وسكەن نار قامىستىڭ ۇكىلى باسى تەربەلەدى.
قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق مامىرلاعان دۇنيە. تۇرمەنىڭ ءىشى ەمەس مىڭعىرعان مىقان بويى. بالا يىرىمگە سالىپ وتىرعان قارماعىن تاستاي سالىپ، جان-جاعىنا قاراپ وسىعان كوزى جەتكەن. ءبىراق الگى كىسەن سىلدىرى...
ۇكىلى قامىس، كوك قۇراق، جاسىل جىنىس — جاقسىلىقتىڭ ورداسىنداي، ارمانداردىڭ ۇمىتتەردىڭ ارالىنداي تەربەلىپ، سىڭسىپ، سىزىلىپ تۇر. اراسىنان جىلت-جىلت ەتىپ زىمىراپ شىمشىق كورىنەدى. بالىق اۋلاپ وتىرعان بالادان ءسۇيىنشى سۇرايىن دەسە، باتا الماعانداي قىبىجىقتاپ جۇرگەن مايدا ماقلۇق. ءدال قارسى قاباقتىڭ ەتەگىندە ءبىر شوق سارى ءسامبى مۇڭايىپ تۇر. شاشىن جايىپ جىبەرىپ، سۋعا تەلمىرە قاراپ، وزەن تۇبىنەن الدەكىمدى زارىعا كۇتكەن سۇلۋ كەلىنشەك سياقتى. وگەي شەشەسى ءىزبايشا كەيدە وسىلاي وتىرار ەدى... ءسامبىنىڭ سولقىلداق نازىك بۇتاعىنىڭ ءدال ۇشىنا قۇرقىلتاي ۇيا بايلاپتى. سۋعا تيەر-تيمەس ءىلىنىپ تۇر. تيتتەي قۇستىڭ دا جاۋى كوپ. سودان قورقىپ، كەۋەك اسپان استىنان ىزدەپ تاپقان جەرى وسى. كۇندىز قاراقۇستىڭ، تۇندە ۇكىنىڭ كوزىنەن تاسا، جىڭىشكە جىپتەي بۇتامەن جىلان دا جورعالاپ جەتە الماس. قۇرقىلتايدىڭ بالاپانىن ءسويتىپ، سالقىن سۋدىڭ سارىنى الديلەپ، سولقىلداق سارى ءسامبى تەربەتىپ وسىرەدى.
ۇكىلى قامىستىڭ كوك قياقتارى بىرىنە ءبىرى سۇيكەنىپ، ءبىرىن ءبىرى سيپالاپ، سىڭسىپ تۇرادى. جايقالعان جاسىل قۇراق كەزىندە ايمالاسىپ قالۋعا اسىققانداي، قۇشاقتاسىپ، قاۋىشقان قامىس اۋەنىندە ايتىلىپ بولماس ارمان، سارقىلىپ بىتپەس ساعىنىش بارداي. وسى سىڭسىما اۋەن دە مىنا بالانىڭ ساعىنىشىن مازداتىپ جىبەرگەن سياقتى.
كىسەنىن سىلدىرلاتىپ كوكەسى كەلىپ قالعانداي كورىندى وعان. ۇكىلى قامىستىڭ اراسىنان ءقازىر شىعا كەلەتىن سياقتى.
كوكەسىنەن كوز جازعالى جىلعا جاقىن. ءبىر كۇن ەسىنەن شىققان ەمەس. ويانسا — ويىندا، ۇيىقتاسا — تۇسىندە. كوكەسىن كۇتۋمەن وتكەن كۇندەر — بالانىڭ كىشكەنتاي جۇرەگىنە ساعىنىش تامىر بايلاعان كۇندەر ەدى. بۇل تامىر ءومىر-باقي قيىلماس، ونى ەشكىم تۇراردىڭ جۇرەگىنەن جۇلىپ تاستاي الماس. كوكەسىن ساعىنۋ تۇرار ءۇشىن مۇددەنى، ماقساتتى، جاقسىلىقتى ساعىنۋ قاسيەتىنە اينالدى. دۇنيەدە نە سيرەك بولسا، ادام سوعان زار. جان-جاعىڭ تولعان جاماندىق، جاقسىلىق نەكەن-ساياق. ادام سول ازدى ىزدەيدى. ءبىر قاپ قۇمنىڭ اراسىنان ءبىر كيىرشىق التىن ىزدەگەنمەن پارا-پار، ابىگەر ارەكەت.
كىسەن تاعى سىلدىر ەتە قالدى. تۇرار ەندى اڭعاردى: قامىستىڭ ار جاعىندا، اجىرىقتا جايىلىپ جۇرگەن ماما بيە ەكەن. قىرعىزبايدىڭ ءداۋ تورى بيەسى كىسەندەۋلى بولاتىن.
ءتۇن ىشىندە ايدالادا اداسقان ادامعا جاقىنداپ كەلگەن ءبىر ساۋلە قايتادان الىستاپ، الداپ كەتكەندەي بولدى. كوكەسى كەلمەپتى. كىسەنى سىلدىرلاعان كادىمگى تورى بيە ەكەن.
سوندا ساعىنىش كەۋدەسىن بۇرىنعىدان بەتەر كەرنەي ءتۇستى. داۋىل سوققاندا سىقسيما شىراعدان ءسونىپ قالادى دا، قاۋعا تيگەن ءورت ءورشي تۇسەدى. كوكەسىن مۇنشاما جاقسى كورمەسە تۇراردىڭ كوڭىلى سۋىپ، بىرتە-بىرتە اكەسىزدىككە ەت ۇيرەنەتىن كەزى دە بولدى. ال مۇنىڭ اكەگە دەگەن الاۋ سەزىمى كۇن وتكەن سايىن اسقىنىپ بارا جاتقانداي.
بالانىڭ الماتى اباقتىسىنان قاشقانىنا جىلعا جاقىن ۋاقىت بولدى. ءبىراق ميىنا ءسىڭىپ قالعان داعدىدان ءالى ارىلا المايدى. تەمىر سىلدىر ەتسە، كىسەن سىلدىرلاعانداي كورىنەدى. تاۋىرىرەك كيىنگەن ادام كەزدەسسە — سايماسايدىڭ جاقىندارى سياقتانىپ ەلەستەيدى. پاگون تاققان، قىلىش اسىنعان ۇشىراسسا — پريحودكو مىرزانىڭ جۇمساعان جەندەتى ەكەن دەپ قالادى.
ارا ەكەش اراعا دەيىن ماساڭداپ، مامىرلاعان كوكتەم. قۇرقىلتاي جەرگە تۇسپەي، شەكسىز كەۋەك اسپاندى شارلاعان كوكتەم. ال بالا قانشا كەڭىستىكتە تۇرسا دا، قوس وكپەسى ءالى قىسىڭقى. اياق استى اڭدىعان جاۋ انتالاپ تۇرعانداي، ۇرەي-داعدى دامىلداماس.
كەشە مىقان اۋىلىنا مەركەدەن ەكى سالت اتتى كەلدى. ءبىرى قازاق، ءبىرى ورىس. تۇرلەرىنە قاراعاندا اكىمدەر سياقتى. مۇنى جۇرتتان بۇرىن بايقاعان تۇرار ءۇيدىڭ سىرتىن اينالىپ، وزەن بويىنداعى ۇكىلى قامىستىڭ اراسىنا بارىپ، «ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ»، نۋ اراسىنان سىعالاپ قاراپ تۇرعان.
سويتسە، الگىلەر اكىرەڭدەگەن اكىم ەمەس، مۇعالىمدەر ەكەن. مەركەدە ورىس-تۇزەم مەكتەبى اشىلادى ەكەن. جانىندا ينتەرنات دەگەنى بار دەيدى. وسى الداعى كۇزدەن باستاپ وقۋ باستالادى ەكەن. سوعان مىنا ەكەۋى اۋىل-اۋىلدان وقۋعا باراتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن الىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى.
مۇعالىمدەر جاعالاپ قىرعىزبايدىڭ ۇيىنە كەلدى. اتتان تۇسەدى.
— اسسالاۋما-الەيكۋم!
— الىكسالام! قاي بالاسىڭدار؟ جول بولسىن؟ — دەيدى قىرعىزباي. جاپالاق كوز جارىقتىق بۇل دا اتقامىنەرلەردەن زاپىستا. الدەنە بولىپ قالدى دەپ قوپالاقتاپ تۇردى.
— الەي بولسىن. وقۋعا تۇسەتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن الىپ ءجۇرمىز، — دەيدى الىپبەك دەگەن قازاعى. — وقۋ جاسىندا بالالارىڭىز بار ما؟
شال ويلانىپ قالادى. ءوز كىندىگىنەن وقۋعا تۇسەر بالا جوق. ال تۇراردىڭ وقۋعا دەر شاعى. ءبىراق ونى جۇرت كوزىنەن تاسالاپ جۇرگەندە، جاريا ەتىپ نە جىنى بار؟
— قانداي وقۋ، قاراعىم؟
— وۋ، وتاعاسى، ەستىمەپ پە ەدىڭىز، تاياۋدا اۋليە-اتا ويازىنىڭ ءوزى كەلىپ، جەتى بولىس مەركەگە ارناپ ورىسشا-مۇسىلمانشا مەكتەپ اشتىرىپ كەتتى عوي. مەكتەپ ءۇشىن ايبار بايدىڭ تۇنكەلى ءۇيىن ساتىپ الدى.
— ال ول وقۋ نە بەرەدى؟
— نە بەرەدى؟ بالاڭىز سوت، پروكۋرور بولادى.
شال سەسكەنىپ قالدى. سوت، پروكۋروردان ۇركەك. وعان شاتاسار جايى جوق.
— بىزدە وقۋعا بەرەتىن بالا جوق، قاراعىم، — قىرعىزباي قيپاقتاي بەرەدى.
بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن ساليحا بايبىشە مەيماندارعا قۇيىپ وتىرعان قىمىزدىڭ وجاۋىن شاراعا سالپ ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرىپ، ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، بەتىن شىمشىدى.
— و نە دەگەنىڭ، بايعۇس-اۋ، الجيىن دەگەنسىڭ بە؟ تۇراردى قايتەسىڭ؟ ول بالا ەمەس پە ەكەن؟
شال كەمپىرىنە الاقانداي كوزدەرىن الارتىپ، ەرنىن قىمقىرا تىستەدى.
— قوي، ءارى! — دەدى ساليحا وعان ايىلىن جيماي. — ارۋاق، قۇداي الدىندا كۇناعا قالما. ءوزى ءتىرى جەتىم بايعۇستى تۋماي جاتىپ قۋ قۇداي قىسپاققا العانى ازداي، و نەسى-اي... وقىسىن. ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتىپ، ادام بولىپ كەتسە اجەپ ەمەس. باعىن بايلاما بالانىڭ!
ساليحا اق شاراداعى قىمىزدى وجاۋمەن شامادان تىس اتىرىلا ساپىرىپ-ساپىرىپ جىبەردى. قىمىزدىڭ كوبىگى بۇرقىرادى.
— باسقان ىزىڭنەن ساداعا كەتەيىن، مىرزاعا! قايدا عانا ءجۇر ەكەنسىڭ، جالعىز جادىگەرىڭدى جاۋتاڭداتىپ بىزگە تاستاپ كەتىپ... — ساليحا «اھ!» ۇرىپ كۇرسىنىپ الدى.
— بولدى ەندى قاي-قايداعىنى كويىتپەي، — دەپ قىرعىزباي ورنىندا وتىرا الماي قوپاڭداي بەردى. — مەيلى، وقىسا — وقىسىن، بالە شاقىرىپ زارلاماشى.
— بالا قايدا؟ — دەدى بۇل تۇسىنىكسىزدەۋ شايپاسۋدان سەكەم العان الىپبەك.
— مەن شاقىرىپ كەلەيىن، — دەپ ساليحا ورنىنان وقپان قۇستاي ورداڭداي كوتەرىلىپ، دالاعا شىقتى.
— تۇرار! ا، تۇرار! قايداسىڭ، جۋارمەك؟ شاپشاڭ كەل ۇيگە!
ءسوزى ءىرى بولسا دا، ءزىلى جوق، كەسكىن-كەيپى كەلەڭسىزدەۋ كەلسە دە، كەۋدەسىندە مەيىرلى شۋاعى كوپ كەمپىردىڭ «جۋارمەگىن» كەك كورمەي، تۇرار قامىستىڭ اراسىنان شىعىپ، ۇيگە بەتتەدى.
— مىنە، بالا وقىتساڭدار، — دەدى ساليحا تۇراردى قولىنان قاشىپ كەتپەسىن دەگەندەي، مىقتاپ ۇستاپ تۇرىپ. — ورىسشاڭا دا، مۇسىلمانشاڭا دا اعىپ تۇر. بايعۇسقا تىل-كوز ءتيىپ كەتپەسە، بولايىن-اق دەپ تۇر.
— اتى كىم؟ — دەدى الىپبەك قاعاز-قالامىن الىپ.
— تۇرار.
— اكەسىنىڭ اتى كىم؟
كەمپىر جاقسى كورەتىن قاينىسىنىڭ اتىن اتاي الماي، امالسىز ءتىلى بايلانىپ تۇرىپ، شالىنا:
— ايتساڭشى-ەي! — دەدى.
— قىرعىزباي، اكەسىنىڭ اتى قىرعىزباي، — دەپ شامادان تىس اسىعا ايتتى.
ساليحا بەتىن شىمشىپ:
— بايعۇس-اۋ، و نە دەگەنىڭ... — دەي بەرىپ ەدى، قىرعىزباي قوپالاقتاپ بوي بەرمەدى.
— قىرعىزباي دەپ جاز، قاراعىم.
بالا سازارىپ قالدى. بۇل ەل ونىڭ اكەسىنىڭ اتىن اتاۋدان دا قورقادى.
تۋعان اكەسىنە وپاسىزدىق جاساعانداي ءبىر بەيمازا سەزىم جاۋقازىن جۇرەگىن جارالاپ، شوڭگەدەي قادالدى دا قالدى. جالاڭ اياق تابانىڭا كىرگەن تىكەن ەمەس، سۋىرىپ الىپ تاستايتىن. كۇلگە اۋناپ، ويناستان تۋعان بالاداي، اكەنىڭ اتىن ايتا الماي كۇمىلجىگەن نە قورلىق!
ورىس ءمۇعالىم تۇراردىڭ وزىنە ارناپ:
— جاسىڭ نەشەدە؟ — دەپ ورىسشا سۇرادى.
— ون بىردە، — دەدى بالا دا ورىسشا مۇدىرمەستەن.
— و، شىنىندا زەرەك شىعارسىڭ، تۇرار كيرگيزبايەۆ، — دەپ ورىس ءمۇعالىم سۇيسىنگەندەي بولدى. — الداعى كۇزدەن باستاپ مەركەدەگى ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن بولاسىڭ. ال كورىسكەنشە، cay تۇر!
ءسويتىپ، تۇرار «كيرگيزبايەۆ» بولىپ تىزىمگە ىلىگىپ كەتە باردى. كومەيدە ايتىلماعان ءسوز — مىلتىقتا اتىلماعان وقتاي جۇرەكتى سىزداتتى.
كۇزگە دەيىن ءالى ارادا جاز بار. ءقازىر مامىرلاعان مامىردىڭ ايى. بالا قىرعىزبايدىڭ قوزى-لاعىن، قاسقا بۇزاۋىن باعادى. كىسەندەۋلى تورى بيەنىڭ قاراۋىلى دا سول. دامىل-دامىل ساليحا شەلەگىن بىلەگىنە قىستىرىپ، بيە ساۋۋعا كەلەدى. سوندا تۇرار اپاسىنا جاردەمدەسىپ، مىنەزدى بيەنىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىلاپ، نوقتاسىنان ۇستاپ تۇرادى. ساليحا شەلەگىن كوتەرىپ، ۇيىنە قايتادى، بۇل وزەن بويىندا جاپادان-جالعىز قالىپ قويادى.
سول كەزدە ونىڭ كوزىنە كوزى تۇسكەن ادام ءا دەگەندە قايمىعىپ قالۋى دا مۇمكىن. جاسى وننان جاڭا اسسا دا، جانارىنا قاراپ، جاسامىس كىسى ەكەن دەپ ويلاۋى ءسوزسىز. كوزقاراسىندا بالاعا ءتان الىپ قاشپا، الا قۇيىن مىنەز اتىمەن جوق. تۇڭعيىق قوي كوزدەر تۇنىپ تۇرعان وي ءيىرىمى سياقتى.
ۋايىم-قايعى ۇلكەندەردىڭ ۇلەسى. ۋايىم-قايعى نارەستەنىڭ بالعىن جۇرەگىن شالماسىن. شالدى بولدى، ول نارەستە نارىنەن ايىرىلىپ، ەرەسەكتىڭ ەسەسىن ارقالاپ، ەرتە باستان ازاپ شەگەدى. جالعانداعى جالعىز جاناشىرى — تۋعان اكەسىنەن تىرىدەي ايىرىلۋ ازابى تۇرار بالانى تىم ەرتە ەسەيتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى.
اعايىن دەگەن اتى بار، ايتپەسە كىسى ەسىگىندە كۇنەلتەدى. جاقىن بولعانمەن، جاتىرقاۋلى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا جۇرسە دە، قاس-قاباعى بۇگەجەك، ىنجىق مىنەز تانىتپاس. قايتا تاكاپپار. سوزگە ساراڭ. كەيدە وت شاشىپ، كەيدە مۇڭ بۇركەنگەن زەردەلى كوز بۇل بالانىڭ بالالىق شاعى بولماعانىنىڭ كۋاسىندەي.
قاسقا بۇزاۋدى قۇيرىعىنان ۇستاپ باقپاساڭ، ەشكى باس ەنەسى ورىستەن ەرتە قايتىپ ەمىزىپ قوياتىنىن بالا جاقسى بىلەدى. بىلە تۇرا بۇل جولى قالاي ايىرىلىپ قالعانىنا ءوزى دە قايران.
مىقان بويى شۇيگىن ءشوپ. اتقۇلاق پەن گۇلقايىردىڭ اراسىنا ادام كىرسە كورىنبەس. سيىرقۇيرىق سارى گۇلدەن ءشالى جامىلىپ ۇلبىرەپ تۇر. شەڭگەل ەكەش شەڭگەلگە دەيىن كۇلگىن-قىزىل شەشەك اتقان. تابيعات، شىركىن، تامىلجىپ، تىكەنەگىنە دەيىن اجارلانىپ الىپتى.
بيدايىق بالاقتاپ، باس تارتىپ، ءپىسىپ تۇر. ەندى شالعى تيمەسە بويجەتكەن قىزدىڭ وتىرىپ قالعانىنداي-اق. جابايى جوڭىشقا مەن شىرماۋىققا شىتىر ارالاسىپ، كيىزدەي تۇتىلىپ قالعان. ءشايقۋرايدىڭ باسىنا قونىپ العان سارى تورعاي اسپانعا قاراپ سارناپ وتىر. تاڭىرىگە جەر بەتىنەن اقپار بەرىپ، شاتتىعىن ايتىپ تاۋىسا الماي اپتىعىپ جاتقان سياقتى. جەر بەتىندەگى جاقسىلىقتى اسىرىپ، جاماندىقتى جاسىرىپ، ءتاڭىرىنى الداپ وتىرعان ءتارىزدى.
كۇن باتاردا وزەن ءۇستىن قارلىعاش قاپتاپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ويناپ ءجۇر. جاڭا تۋعان تورى بيەنىڭ سۇرشا قۇلىنى قۇيرىعىن شانشىپ ەلىرە شاپقىلاپ ءجۇرىپ، ءسۇرىنىپ كەتىپ تۇرەگەلگەندە، ەنەسى وقىرانىپ، تەنتەگىنە توستاعانداي كوزدەرىن توڭكەرە ءبىر قاراپ قويادى.
جامانشىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى جىراققا كەتكەندەي: قارىن اشپاس، كوڭىل كەتىلمەس، اق جارىلقاپ كۇن تۋعانداي. ەندى بالا مىنا جاعادان جۋا تەرىپ جەسە دە كۇنكورىسى بار. ءبىراق قارىن اشتىعىنا ول ابدەن كونبىس، قۇرساقتىڭ شالالىعى ۋايىم ەمەس.
سىقىلىقتاپ، ىشەتىن تارتا كۇلگەن قارلىعاش، از كۇن داۋرەنگە اۋەيى ماس شەگىرتكەلەردىڭ شىرىلى، كەشكە جاقىن جورىققا ەرەۋىلدەتە شىققان زاۋزا قوڭىزدىڭ ىزىڭى، قوزى-لاق قايىرعان بالالاردىڭ ايقاي-ۇيقايى، باراق توبەتتەردىڭ ءاۋپىلى، قۇلىنشاقتىڭ كۇمىس قوڭىراۋداي كىسىنەسى — ءبارى-بارى جارىلقاۋشى جاراتىلىستىڭ جاقسى اۋەنى. مۇنداي دۇنيەدە ادامداردىڭ كوكىرەگى قايعىدان، كوزى مۇڭنان تازا بولسا جاراسار ەدى. ءبىراق جۇرت جاقسىلىقتىڭ ءقادىرىن ۇمىتىپ كەتپەسىن دەگەندەي جاماندىق وكشەلەپ قالمايدى. پەرىشتە جۇرگەن جەردى شايتان توريدى.
قاباعى اشىق قايىرىمدى كۇن مەركە بازارىنداعى تورتكۇل وردانىڭ تاساسىنا عانا قوناقتاي سالعانداي كورىندى. ايتپەسە كۇن باتقاندا مەركە الاتاۋدىڭ باسى نەگە سونشا الاۋلايدى؟ بالانى تاڭ قالدىرعان و دا ەمەس، سۇڭگى شوقى باسىنا شۇيىلە تۇسكەن ءبىر بۋداق بۇلت بولدى. اۋەلى ول ءبىر-اق شوكىم ەدى. سودان تۇتىلگەن ماقتاداي قوپسىپ شۋدالانىپ شىعا كەلدى دە، اسپارا شىڭىنىڭ ۇشىنا جەلبىرەپ ءىلىندى دە قالدى.
بۋداق-بۋداق ۇلپىلدەك اق ماقتانى كوزگە كورىنبەس الدەكىم سوزعىلاپ سۋرەتكە اينالدىرعانداي. اۋەلى بۋداقتان سالبىراپ-سالبىراپ ءتورت اياق پايدا بولدى. سودان كەيىن سوزىلىپ اتتىڭ باسى شىقتى. ۇستىندە وتىرعان ادام كەگجيىڭكىرەپ تاكاپپار قالىپتا قالدى. اتتىڭ جالقۇيرىعى جەلبىرەپ، اياقتارىن كوسىپ تاستاپ، دودادان ۇزىلە شىققان تۇلپار تۇلعاسىنا ۇقسادى.
تاۋلار باسىن قىزىل شاپاق شالدى. الگى سالت اتتى اۋەلى قىزعىلتىم ەدى، ءبىر ساتكە الاۋلاپ الا جونەلدى. بالا الاۋلاعان سالت اتتىدان كوز الماي تىنىسى تارىلىپ بارا جاتتى. ءبىر كەز:
— و، قىزىل جەبە! — دەپ سىبىرلادى. ودان سوڭ:
— كوكە! — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن داۋىسىنان ءوزى شوشىپ كەتىپ سەلك ەتە ءتۇستى.
اسپارا ۇشىنداعى سالت اتتى اڭ اۋلاپ، كيىك قۋالاپ ءجۇرىپ، ابايلاماي شىڭعا شىعىپ كەتكەن اكەسىنەن اۋمايدى ەكەن. الدە ول ساحاليندە ايداۋدان قاشىپ، ەندى پاتشانىڭ قۇرىعى جەتپەيتىن جەر وسى دەپ ادەيى شىڭعا شىعىپ كەتتى مە ەكەن؟
ايتەۋىر نايزا ۇشىنداي اسپارا باسىندا جال-قۇيرىعى وت بولىپ جالبىراعان، بوكەن سيراق ات مىنگەن قىزىل سالت اتتىنىڭ سوناۋ شىڭنان اپ-انىق كورىنگەنى راس.
اكەسىنىڭ شىڭعا شىعا الاتىنى اقيقات. 1903 جىلى پەتەربۋرگتەن كەلگەن اتاقتى عالىم، گەوگراف دميترييەۆتى ءاپايتوس تالعاردىڭ بيىگىنە اداستىرماي، قيىننان، قيا-قيادان جول تاۋىپ الىپ شىققان كوكەسى بولاتىن.
بالانىڭ كوزىنە ءبىر ءسات تالعار ەلەس بەردى. ءدال ءقازىر مىنا اسپارادان اكەسى ايقايلاسا، وسى زامات تالعاردىڭ شىڭىنا شىعىپ الىپ سەكسەندەگى قارت ناعاشىسى مامىرباي قۇبىلاعا قاراپ، مەركەگە كەتكەن كىشكەنتاي جەتىمەك جيەنىن زارىعا كۇتىپ تۇرعان سياقتى كورىندى.
بۇل ەكى ارادا اسپارا باسىنداعى سالت اتتى الاۋلاعانىن قويىپ، سۋعا سالعان بالقىما تەمىردەي كوگىستەنە بەردى. ەندى ءبىر اۋىقتا الگى سىمباتتى سۇلۋ سالت اتتى قومىت شاپانداي ءىرىپ-ىرىپ ىدىراپ، مۇلدە جوق بولىپ، قاراۋىتقان اسپانعا سۋداي ءسىڭىپ كەتتى.
بالا الگى ەلەسكە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي:
— كوكە! — دەپ شىر ەتە قالدى.
ءبىراق اكەسى قايتىپ تاۋ باسىنان كورىنبەدى.
الدە ارعى بەتتەن كيىك كورىپ، سونى قۋىپ كەتتى.
الدە پاتشانىڭ ۇزىن قۇرىعى زاڭعاردا دا جەتىپ، ۇستاپ اكەتتى.
الدە سالت اتتى تاۋ باسىنان بالاسىن كورىپ، ايتەۋىر ءتىرى جۇرگەنىنە كوزى جەتىپ، سوعان شۇكىرشىلىك ەتىپ، ءوزىنىڭ قاشقىن قامىمەن بولىپ كەتتى.
بالا اسپارادان كوز الماي، كوپكە دەيىن سىلەيىپ تۇرىپ قالعان. تاماعىنا وكسىك تىعىلىپ، كوزىنە ىستىق جاس ءۇيىرىلىپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەدى.
ساحالينگە ايدالىپ كەتكەن اكەسىن ول اڭساپ كۇتكەلى قاشان؟! كۇتە-كۇتە سارتاپ بولعان كوڭىل تۇڭىلمەي، ءۇمىت ولمەي، تاسباۋىر تارتپاي، جانىنىڭ جاراسىن ءوزى جالاپ جازىپ، ايتەۋىر الدان جارىق ساۋلە كۇتكەن.
ول كەزدە ەل اراسىندا اكەسى تۋرالى نەشە ساق اڭىز ايتىلاتىن. سولاردى تىڭداپ وتىرىپ بالانىڭ زىعىردانى قاينايتىن.
بىلسە دە، بىلمەسە دە اكەسىن ۇرى، ادام ولتىرگەن قاراقشى دەپ كويىتەدى توعىشار نەمەلەر.
— قايداعى ۇرى، قايداعى قاراقشى! — دەپ ايقاي سالعىسى كەلەدى. — اۋ، بۇ قازاقتا ۇرى از با، ادام ولتىرگەن از با؟ سونىڭ قايسىسىنىڭ ۇستىنەن قىرىق بولىس قولىن قويىپ، ءمورىن باسىپ، ۇلىققا ارىز بەردى ەكەن؟
ءبىراق بالا ونى داۋىستاپ ايتا الماس. ونىڭ ءويتىپ ايتۋعا امالى جوق. اتى بالا دەمەسەڭ، بۇ دا قاشقىن...
اكەسى 1905 جىلى الپاۋىت بولىستى ءولتىردى. ونىمەن عانا قويمادى، بولىس بىتكەندى باقىرتىپ باۋىزداماققا بەل بايلاپ قاھاردىڭ قاتۋ باس تۇلپارىنا ءمىندى. سودان قورىققان ۇلىقتار ونى ساحالين ايدادى.
ال ولتىرىلگەن بولىستىڭ جاقىندارى «قانعا-قان» دەپ قالشىلداعاندا ساقالدارىنا تۇكىرىگى شاشىرادى. قولعا ىلىنەرى ايىپكەردىڭ جار دەگەندە جالعىز ۇلى ەدى. اپالاقتاعان ادۋىن اقساقال-كوكساقالدار سول تيتتەي نارەستەنىڭ قانىن توكپەك. نارەستەنىڭ قانىن توگۋ پەرىشتەنىڭ قانىن شاشۋمەن بىردەي ەكەنىن، ونىڭ جازىعى بۇتكىل قاندىقول اۋلەتىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا قارعىس تاڭباسىن قۋشىق ماڭدايلارىنا قىزعان تەمىرمەن عۇمىر بويى كەتپەستەي عىپ باسىپ قوياتىنىن سەزبەيدى سورلىلار.
سەزىمسىز نويىس كەكشىلدەر ايىپكەردىڭ كۇركەسىنىڭ كۇلىن سۋىرىپ، ون جاسار بالانى شىرىلداتىپ ۇستاپ الىپ، كوكپار عىپ تارتىپ كەتە بەرگەندە، وگەي شەشەسى ءىزبايشا بايعۇس بايبالام سالىپ، ءوز بەتىن ءوزى جىرتىپ، قالىڭ ەلگە زارمەن حابار بەرىپ، ايتەۋىر امان الىپ قالدى. ءىزبايشا كەيبىر دوس-دۇشپاننىڭ ازعىرۋىنا الدانىپ، اكەسىمەن بىرگە ساحالينگە بارۋدان باس تارتىپ، باسقا مەكەنگە كەتسە دە، بالا ونى ءوزىن كوپە-كورنەۋ اجالدان امان الىپ قالعانى ءۇشىن عانا جاقسى كورەدى.
ادام جامىراپ، كوز بايلاندى. مىقان بويىنداعى ناۋ تەرەكتەر كەشكى دۇنيەنى ازان-قازان جاڭعىرىقتىردى. گۇل بىتكەن كوزىن جۇمىپ، ۇيىقتاپ قالعان سىقىلدى. ۇيقىسىراپ تۇرىپ، ءبىرىن-بىرى تۇرتكىلەي جايعاسىپ، سىبىرلاسادى تەك.
ماما بيەنىڭ وقىرانۋى جيىلەگەن. قاراڭعىدا قۇلىنىنىڭ ۇزاعانىن ۇناتپاس. اۋ، ايتپاقشى قاسقا بۇزاۋ قايدا؟
بالانىڭ جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. قاسقا بۇزاۋ ەشكى باس ەنەسىن ەمىپ قويدى عوي! وسىلاي ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن:
— ءاي، جۇگەرمەك! قايدا ءجۇرسىڭ، قاڭعىرىپ. تاندايىڭ اققا جارىماعىر قۋ جەتىم، ءبىر ءۇيلى جاندى تاعى اقتان قاقتىڭ عوي، — ساليحا اپاسى بارقىراعان جۋان داۋىسپەن زارلاپ قويا بەردى.
بالا تىستەندى. الگىدە ءوز اكەسىن كورگەن اسپارا شىڭىنا قارادى. قاراۋىتىپ كەتىپتى. سالت اتتىدان ەش بەلگى جوق. ءبىراق شىڭنىڭ ۇستىنەن، قارا ماقپال اسپاننان ەرەكشە جارقىراپ ءبىر جۇلدىز كورىندى.
— كوكە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى بالا. — كوكە! مەن ەندى مەكتەپكە بارامىن. سەن وكپەلەمە! سەن وكپەلەمە! مەن ەندى قىرعىزبايەۆ بولىپ جازىلدىم. ءبىراق مەن — تۇرار رىسقۇلوۆپىن.
— سورلى-اۋ، بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قويادى، جاپ اۋزىڭدى! — دەدى مۇنى ىزدەپ جۇرگەن قىرعىزبايدىڭ بايبىشەسى داۋىسى تارعىلدانىپ.
— مەيلى، ەستىسە — ەستي بەرسىن!
كەشكى اۋا ونىڭ شىرقىراعان داۋىسىن الىسقا-الىسقا الىپ بارا جاتتى. ءتىپتى الىستىڭ الىسىندا ايداۋدا جۇرگەن اكەسى رىسقۇلدىڭ قۇلاعىنا دا شالىنعان شىعار بۇل داۋىس.
— كوزىڭنەن سورىڭ اققىر سورلى، بايعىز قۇساپ سۇڭقىلداپ بالە شاقىرماي قارىستىر جاعىڭدى! — دەپ تارعىل ءۇندى تارپان ايەل قاتۋلانىپ جەتىپ كەلدى. مەلشيىپ، اسپاراعا ءمىز باقپاي قاراپ تۇرعان بالانىڭ كوزىنە ۇرەيلەنە ءۇڭىلدى.
— كوزىڭنەن توتيايىن تامشىلاپ تۇر ما، قۇداي-اۋ!
بالانىڭ كوزىنەن جالعىز تامشى جاسىل جاس شىعىپ، كىرپىگىنە ءىلىنىپ قاتىپ قالعان سياقتى ەدى.
ساليحا سوندا نە شىڭنان جاسىل جاس ەكەنىن، نە الدەنەگە شاعىلىسىپ ءتۇسى بوتەن تارتقانىن تۇسىنە الماي، «توبا، توبا!» — دەي بەردى.
بالانىڭ كوكىرەگىنەن شىققان كەك پەن ساعىنىشتىڭ زاپىرانى ەكەنىن ساليحا دا تۇسىنگەندەي، مەلشيىپ تۇرعان تۇراردىڭ ماڭدايىن كوتەرىپ، قۇشاقتاي الىپ، باۋىرىنا قىستى.
— جەتىمەگىم مەنىڭ! جەتىلەرسىڭ ءالى-اق. كوكەسىن شاقىرادى. ساعىنادى عوي، قايتەيىن ەندى! مەن قاق باستى كەشە گور، تۇرار. بۇزاۋ ەمبەك تۇرماق، قاسقىر جەپ قويسا دا، ساعان ەندى ۇرىسپايمىن. قۋ مىنەزىم عوي اشەيىن... ءبىراق كوكەڭنىڭ اتىن ايتىپ ايقايلاي بەرمە، قاراعىم. زامان جامان...
تۇرار ساليحانىڭ باۋىرىنا باسىن تىعىپ، كوزىن ءسۇرتتى. تاعى دا تاۋ جاققا قارادى. اسپارا تۇكسيىپ تۇر ەكەن.
II
— ادىلبايەۆ!
— مەن، — دەپ ەلگەزەك سارى بالا ورنىنان ۇشىپ تۇردى. التىن جيەكتى كوزىلدىرىك كيگەن ەگدە ورىس ءمۇعالىم الگى بالاعا بۋرىل باسىن قيسايتا ءبىراز قاراپ تۇردى. نە ويلادى؟ بەلگىسىز. «سەن قانداي ادام بولار ەكەنسىڭ؟ وقىپ ماندىتاسىڭ با؟ جوق الدە ساۋاتسىزدىقتىڭ سان عاسىرلىق سالتى تارتىپ، قاراڭعى قالپىندا قالاسىڭ با؟» — دەپ تۇرعانداي سىڭايى. ءمۇعالىم وزىنە سىناي قاراپ قالعانىن بايقاعان جۇقالتاڭ سارى قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن لاپىلداپ، تۇلا بويىن ءورت شارپىپ بارا جاتقانداي، ماڭدايى ءجىپسىپ جۇرە بەردى. مۇرنىن ءبىر تارتىپ، ساۋساعىمەن پارتانى شۇقىلايدى.
— وتىر، — دەدى ءمۇعالىم ورىسشالاپ. بالا تۇسىنە قويماپ ەدى، ورىس ءمۇعالىمنىڭ جانىنداعى قارا مۇرتتى قازاق قايتالاپ:
— وتىر، — دەدى.
— ايباروۆ!
— مەن! — بادىراق كوز، تورسىقتاي قارا بالا ورنىنان ەرىنە قوزعالىپ، سۇيرەتىلە تۇردى.
ورىس ءمۇعالىم وعان دا كوپ تەسىلدى. ءبىراق تايقى ماڭداي اسا ساسقان جوق. كولشىك جاعاسىندا وتىرعان باقاداي توسىرايىپ، كىرپىك قاقپاي قالدى.
— جامانسارتوۆ!..
— جىلىسبايەۆ!
— يسابەكوۆ!..
— قوجابەرگەنوۆ!..
— نۇرشانوۆ!..
— سارمولدايەۆ!..
— توقبايەۆ!...
...مەكتەپتىڭ تەرەزەسى تاۋ جاققا قاراعان. تەرەزە الدىنداعى سۇڭگى تەرەكتەر مۇلگىپ قالعان. ءمۇعالىمنىڭ شاقىرۋىن ولار دا كۇتىپ تۇرعانداي، التىن سارى جاپىراقتارى بولار-بولماس ءدىرىل قاعادى. اۋەدە كۇمىستەي جالتىلداپ ميزام ۇشىپ ءجۇر. كەيبىرەۋى شۇباتىلىپ بارىپ تەرەكتىڭ بۇتاعىنا ءىلىنىپ قالادى. سونوۋ الىستاعى تالعاردىڭ باۋىرىندا دا سارى-الا كۇزدە وسىنداي اق جىبەك ۇشاتىن. تۇرار اكەسىنەن:
— كوكە! اناۋ ۇشىپ بارا جاتقان نە؟ — دەپ سۇرار ەدى.
— ول ارۋاقتاردىڭ رۋحى، — دەر ەدى اكەسى.
— ا-ا، — دەيتىن بالا «ارۋاققا» دا، «رۋحقا» دا اسا تۇسىنبەي.
ءقازىر تەرەزەدەن ميزامدى كەرىپ اكەسىن ەسكە الدى، «شىنىمەن ولگەنى مە؟ ءوزى ايتقانداي، مىناۋ سونىڭ رۋحى ما؟ ءدال مەنىڭ تۇسىمداعى بۇتاققا ءىلىنىپ قالدى. مەنىڭ مەكتەپتە قالاي وتىرعانىمدى كورگىسى كەلدى مە ەكەن؟ جو-جوق، ول ەمەس. ول ءتىرى. ول ولە قويماس. جو-جوق!».
— قىرعىزبايەۆ!
ەشكىم ورنىنان تۇرا قويمادى.
— قىرعىزبايەۆ! — دەپ داۋىسىن قاتايتا قايتالادى ورىس ءمۇعالىم. ەشكىم تۇرمادى. بالالار ءبىرى ءۇرپيىپ، ءبىرى تاڭدانىپ جان-جاعىنا قاراستى.
— قىرعىزبايەۆ بار ما؟ — بۇل جولى ورىس ءمۇعالىم ءتىپتى ايقايلاپ جىبەردى. تۇرار تەرەزە الدىنداعى تەرەكتەن كوزى ەرىكسىز تايىپ كەتتى، ايقايلاعان ءۇن قۇلاعىنا ەندى جەتكەندەي، ءمۇعالىمنىڭ كىمدى شاقىرىپ تۇرعانىن تۇسىنبەي، جان-جاعىنا قاراي بەرگەن. سوندا قارا مۇرتتى قازاق ءمۇعالىم تۇرارعا قولىن شوشايتىپ:
— ءاي، بالا، قىرعىزبايەۆ سەن ەمەسپىسىڭ؟ — دەدى.
سوندا بارىپ ساناسىن كومەسكى ءبىر سەزىك سەلت ەتكىزدى.
— ءا، ءيا، مەن...
مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى يۆان ۆلاديميروۆيچ اندرەيەۆ پەن مۇسىلمان ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى الىپبەك جازدا بالالاردىڭ ءتىزىمىن الا بارعاندا قىرعىزبايدىڭ ۇيىندە وسىنداي ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداي بولىپ ەدى. سول قايتالاپ تۇر. يۆان ۆلاديميروۆيچ كوزىلدىرىككە سەنبەگەندەي التىن جيەك كوزاينەكتى قوڭقاقتاۋ مۇرىنىنىڭ ۇستىنە نىعارلاي ءتۇسىپ، تۇرارعا تاياپ كەلىپ، ۇزاق قادالدى.
— دا-س، — دەدى بالانىڭ سابيگە ءتان ەمەس، ەرەكشە بايسالدىلىعىن اڭداپ الىپ.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— ون بىردە، — دەدى تۇرار تازا ورىسشا.
باسقا بالالار بۇعان ەندى بۇرىنعىدان بەتەر تاڭدانا، اۋىزدارى اڭقايىپ قاراپ قالعان.
— «ءبىرىنشى سىنىپ ءۇشىن ون ءبىر جاس ەرەسەكتەۋ، — دەدى ىشىنەن يۆان ۆلاديميروۆيچ. — ءبىراق ون بەسكە كەلگەندەر دە وتىر عوي وسىندا. ال مىنا بالادا ءبىر قۇپيا بار. نە ەكەن؟ بۇل ورىسشانى قايدا ءجۇرىپ ۇيرەنگەن؟».
ءمۇعالىم ءۇنسىز. بالا ءۇنسىز. سىنىپ سىلتىدەي تىنىپ قالعان. وسىندايدا تاعدىر شەشىلەدى. ءتۇيىننىڭ ۇشى ءقازىر مىنا ورىس ءمۇعالىمنىڭ قولىندا. «وسى سەن شىنىڭدى ايتشى، شىراعىم. راس قىرعىزبايەۆپىسىڭ؟» — دەسە ءبىتىپ جاتىر. ار جاعىن جاسىرا المايسىڭ. مەركەنىڭ پريستاۆىنا ءبىر سىبىرلاپ قويسا بولدى. قوش بول، مەكتەپ. سودان سوڭ قوي باعىپ، بۇزاۋ باعىپ، انادان قانشا اسىل تۋساڭ دا، ءبىلىمسىز بولساڭ، توپاستاۋ تور شولاقتىڭ ساناتىندا سالپاقتاپ عۇمىر كەشەسىڭ. ءبىلىم جوق جەردە قيال — قىسىر، ارمان — ادا. تۇرمەدە اشىلعان از عانا ساۋات ءبىر مىسقال بولسا دا سارى التىنداي سالماقتى. ءبىراق ەندىگى جەردە مەكتەپتەن شىعىپ قالسا، سول ءبىر مىسقالدىڭ ءوزى قات-قات توزاڭنىڭ استىندا قالماقشى.
— بالالار، — دەدى ورىس ءمۇعالىم شاكىرتتەرىن تۇگەلدەپ بولعان سوڭ، — سەندەر بۇل مەركە — مەركە بولعالى وسىندا تۇڭعىش رەت تۇزەمدەرگە ارناپ اشىلعان مەكتەپتىڭ العاشقى قارلىعاشىسىڭدار. قادامدارىڭ قۇتتى بولسىن!
الىپبەك ونىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ شىقتى.
— اۋليە-اتا ويازىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا اشىلعان وسى مەكتەپكە ءقازىر نەبارى جيىرما بەس بالا كەلىپ وتىرسىڭدار. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن قازاق، قىرعىز، وزبەك — كوپشىلىگى بالالارىن وقۋعا بەرۋدەن قورقادى. ونىسى بەكەر، ارينە. بۇل ولار ويلاعانداي «كاپىردىڭ» شوقىندىرۋ وقۋى ەمەس. سەندەر بۇل مەكتەپتەن الىپپەنى ۇيرەنەسىڭدەر، حات تانيسىڭدار. ودان سوڭ تاريح، انا ءتىلى، ورىس ءتىلى، گەوگرافيا، اريفمەتيكا سياقتى عىلىمداردى مەڭگەرەسىڭدەر. ءسويتىپ، ءوز ەلىڭە قىزمەت ەتەتىن، حالىققا ساۋلە شاشاتىن ازامات بولىپ شىعاسىڭدار. ىسكە ءسات!
سودان سوڭ، يۆان ۆلاديميروۆيچ بالالارعا ءوزىن، مۇسىلمانشا وقۋ ۇستازى الىپبەكتى، اريفمەتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى الەكساندرا سەرگەيەۆنانى تانىستىردى. ول كىسى يۆان ءۆلاديميروۆيچتىڭ جۇبايى ەدى. ءبىراق مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ول جاعىن ءتۇسىندىرىپ جاتپادى.
— ءوزىڭ جازدىڭ با؟
— ءيا، — دەدى تۇرار ورىنان تۇرا بەرىپ.
— مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ — «اسپارا» — تاۋدىڭ اتى. ال «قىزىل جەبە»، «كوكە» دەگەندەرىڭ نە؟
— «قىزىل جەبە» دەگەن ەرەن جۇيرىك جىلقى ەدى، يۆان ۆلاديميروۆيچ. اۋىلدىڭ بالالارىمەن جالاڭاياق جاياۋ جارىستا مەن دە جۇيرىك بولدىم. سودان مەنى بالالار قىزىل جەبە دەپ اتاپ كەتتى. ال «كوكە» دەگەنىم سول قىزىل جەبەگە ءمىنىپ كوكپار شاپقان كىسى.
— جازۋىڭ وتە سۇلۋ، قىرعىزبايەۆ. مۇنى كىمنەن ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
— ناتاشا دەگەن ورىس قىزى ۇيرەتكەن.
— ءيا، باۋىرىم، ساعان ءبىرىنشى سىنىپتا وتىرۋ، ارينە، ءىش پىستىراتىن جۇمىس. امال نە، بىزدە ءازىر ەكىنشى سىنىپ جوق. ءبىراق سەن داندايسىپ كەتپە.
— «قايتالاۋ — ءبىلىمنىڭ اناسى»، — دەگەن بار. ءارى دەسە مەكتەپتە ساباق جۇيەلى تۇردە جۇرەدى. كانە، تاقتاعا شىقشى.
تۇرار تاقتاعا شىققاندا بۇكىل سىنىپ تىنا قالدى. «نە بولار ەكەن؟» — دەگەن سۇراق ءبارىنىڭ كوزىندە جازۋلى تۇرعان سياقتى. تاقتا الدىندا تۇرعان بالانىڭ تۇرقىنا، تۇلا بويىنا قاراعاندا باسى ۇلكەندەۋ سياقتى. شەكەلىگى شىعىڭقى. كوزىنىڭ الاق-جۇلاعى جوق، بەك سابىرلى. ونىڭ بەت-الپەتىندە سابيگە ءتان مۇشە تەك ەرنى عانا ەدى. قالىڭداۋ كەلگەن ۇلبىرەگەن ەرىننەن نارەستەلىك تابى كەتپەگەن.
— بور ال، — دەدى ءمۇعالىم. — جاز. جوعارىداعى ارىپتەردى قايتالاپ جاز.
بالا وڭ قولىن كوتەرىپ، «ا» دەگەن ءارىپتى ادەمىلەپ، مۇعالىمدىكىنەن اينىتپاي سىزىپ جاتقاندا، ارت جاقتان جىرق-جىرق كۇلگەن داۋىس شىقتى.
ءمۇعالىم كوزىلدىرىگىن قولىمەن دەمەپ تۇرىپ، الگى كۇلەگەشكە:
— تۇر ورنىڭنان! — دەدى.
تايقى ماڭداي، بادىراق كوز قارا بالا سۇيرەتىلىپ ارەڭ-مارەڭ تۇردى.
— سەن، ۇمىتپاسام، ايباروۆسىڭ عوي؟
بالا «ءيا» دەگەندەي باسىن جالقاۋ يزەدى.
— نەمەنەگە كۇلدىڭ؟
— ءجاي انشەيىن، انانىڭ شىنتاعىن قاراڭىزشى، — دەپ تۇرارعا قولىن شوشايتتى.
كونە پەشپەتتەن بايعۇس بالانىڭ شىنتاعى كورىنىپ تۇر ەكەن.
— ونىڭ نەسى كۇلكى، — دەدى يۆان ۆلاديميروۆيچ. — ورىستىڭ لومونوسوۆ دەگەن اسقان عالىمى وتكەن. كەدەيدەن شىققان. نەمىستىڭ ءبىر مەنمەن پروفەسسورى بىردە لومونوسوۆقا ءدال سەن قۇساپ قولىن شوشايتىپ كۇلىپتى. لومونوسوۆ:
— نەگە كۇلەسىز؟ — دەگەندە الگى نەمىس:
— شىنتاعىڭىز جەڭىڭىزدەن جىلتىڭداپ قارايدى، — دەپتى.
— جوق، شىنتاق جەڭنەن جىلتىڭداپ قارامايدى، وعان ناداندىق ءۇڭىلىپ قارايدى، — دەگەن ەكەن لومونوسوۆ. كانە، ايباروۆ، تاقتاعا ەندى سەن شىعا عوي. اتىڭ كىم، سەنىڭ؟
— اتامىرزا.
— ال كانە، اتامىرزا. قىرعىزبايەۆتىڭ قالاي جازعانىن كوردىڭ عوي. تاماشا. وعان مەن «بەس» دەگەن باعا قويدىم. ءما، قولىڭا شۇبەرەك ال. قىرعىزبايەۆتىڭ جازعانىن ءوشىر.
اتامىرزا شۇبەرەكپەن ايباقتاتىپ ارى-بەرى ءسۇرتىپ ەدى، تاقتا تازارا قويمادى. اتامىرزا سيديعانداۋ بويشاڭ ەدى، ۇستىندەگى قارا كوستيۋمى سۋ جاڭا، فاسونداپ تىگىلگەن. قولىن ەبەدەيسىز ەربەڭدەتەمىن دەپ جەڭىنە بور جاعىپ الدى. تازارا قويماعانىنا ىزالانىپ تاقتاعا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەرىپ، قايتا سۇرتە باستاعاندا، بالالار دۋ كۇلىپ جىبەردى. تاقتانىڭ بەتى بۇرىنعىدان بەتەر ايعىز-ايعىز بولىپ قالدى. بەتىن ەشكىم قاعىپ كورمەگەن ساۋداگەردىڭ اساۋ مىنەز بالاسى اياعىن تەپسىنىپ:
— نەمەنەگە ىرجاقتاپ كۇلەسىڭدەر! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— ە، باۋىرىم، كۇلگەن قانداي ەكەن؟ ۇنامايدى، ءا؟ — دەپ يۆان ۆلاديميروۆيچ شۇبەرەكتى الىپ تاقتانى ءوزى سۇرتە باستادى. اتامىرزا «ا» دەگەن ءارىپتى اربيتىپ، ارىق تۇيەنىڭ وركەشىندەي ەتىپ ارەڭ سىزدى.
— وتىر، — دەدى ءمۇعالىم سەلقوس قانا.
تۇراردى ماقتاپ، مۇنى ماقتاماعانى اتامىرزاعا ۇنامادى.
دۇنيە-دۇنيە بولعالى بەرى ادامنىڭ العا اتتاعان ادىمى ۇدايى كەدەرگى كورىپ كەلەدى. ادام بالاسىنىڭ بۇكىل ءومىرى — كەدەرگىدەن اتتاپ ءوتۋ. ادىمىڭ ۇزارىپ، الداعى اسۋدى الا بەرسەڭ، ادىمى قىسقا، اسۋ اسا الماس باسقا بىرەۋ قىزعانا باستايدى. شالعايىڭنان الىپ، اياعىڭنان شالعىسى كەلىپ تۇرادى.
جاڭا ءمۇعالىم تۇرارعا «بەس» قويىپ، اتامىرزاعا «ەكى» قويعاندا، اتامىرزا ءوزىنىڭ ورەسىزدىگىن كىنالاعان جوق، تۇراردى كىنالادى. ىشىنە قىزعانىش وتى كىرىپ كەتتى دە، كۇنشىلدىك قارا كوزدىگىن قايراي باستادى.
* * *
ءبىر كۇنى يۆان ۆلاديميروۆيچ سىنىپقا ۇپ-ۇزىن وراما قاعاز الىپ كىردى. بوياۋ ءتۇرلى-تۇستى قالىڭ قاعاز داكە سياقتى ماتاعا جاپسىرىلعان ەكەن. يۆان ۆلاديميروۆيچ الگىنىڭ وراۋىن جازىپ، قارا تاقتاعا اسىپ ءىلىپ قويدى.
— بۇل گەوگرافيالىق كارتا، — دەپ ءتۇسىندىردى ول اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان اڭقاۋلارعا.
— مىناۋ — ازيا، مىناۋ — ەۋروپا، مىنە — افريكا، مىنا بولىگى — امەريكا، اۆستراليا، انتاركتيدا... ءبىز رەسەي يمپەرياسىنىڭ ازيالىق بولىگىندە تۇرامىز: مىنە، مىنا ءبىر تۇستا. راس، مەركە قارتاعا تۇسپەگەن، شامامەن مىنا ءبىر تۇستا. مىناۋ — ماسكەۋ، مىناۋ رەسەي يمپەرياسىنىڭ استاناسى — سانكت-پەتەربۋرگ. مىناۋ جاتقان جولاق — ورال تاۋى. ونىڭ ار جاعىنان ءسىبىر باستالادى.
«ءسىبىر» دەگەندى ەستىگەندە تۇرار ەلەڭ ەتە قالدى. ادەتتەگى سابىرى كەتىپ، ورنىنان قوزعالاقتاي بەردى.
— مىناۋ بايكال كولى. مىنا ايماق — قيىر شىعىس. مىنا جاتقان بولشەك — ساحالين ارالى.
— يۆان ۆلاديميروۆيچ! — دەپ تۇرار ورنىنان قولىن كوتەرە تۇرەگەلدى.
— ءيا، قىرعىزبايەۆ. نە ايتپاقسىڭ؟
— يۆان ۆلاديميروۆيچ، ايتىڭىزشى. ساحالينگە دەيىن نەشە شاقىرىم؟
ءمۇعالىم توسىلىپ قالدى. سالدەن سوڭ:
— شامامەن، بەس-التى مىڭ شىعار. ايتپاقشى، ولشەپ كورۋگە بولادى. الگى لينەيكا قايدا؟
ءوز ۇستەلىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان وتىز سانتيمەترلىك لينەيكانى الىپ تۇرىپ، كارتانىڭ استىنداعى جازۋعا قارادى.
— كانە، ولشەپ كورەيىك. مەركە مۇندا دەلىك. تاك. الپىس بەس سانتيمەترىمىز بولادى جەتى مىڭ بەس ءجۇز شاقىرىم. وھو، كوردىڭ بە ءبىزدىڭ يمپەريامىز قانداي بايتاق.
— يۆان ۆلاديميروۆيچ، — دەدى تۇرار تاعى دا قولىن كوتەرىپ. — جاياۋ ادام ساحالينگە قانشا كۇندە جەتەر ەدى؟
ءمۇعالىم تۇرارعا تاعى دا ءۇنسىز قاراپ، ءبىراز ويلانىپ تۇردى. سودان سوڭ:
— نەسى بار، ەسەپتەپ كورەيىك، — دەدى. — شامامەن، كىسى كۇنىنە ەلۋ شاقىرىم الا الار. ەلۋ دە ەلۋ — ءجۇز. بۇل ەكى كۇن. تاك، تاك... شامامەن، ءجۇز ەلۋ — ءجۇز الپىس كۇن كەرەك، باۋىرىم. ال ارادا يت مۇرنى وتپەس تايعا جاتقانىن، وتكەل بەرمەس وزەندەر، تەڭىز بارىن ەسەپتەسەك، بۇدان دا كوبىرەك كۇندەر كەرەك شىعار. نەمەنە، قىرعىزبايەۆ، ساياحات جاسايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— جوق، اشەيىن، — دەدى بالا ءبىرتۇرلى مۇڭايىپ. الدەقانداي ءۇمىتى اقتالماعانداي، الدەكىم الداپ كەتكەندەي، نارەستە ءجۇزىن مۇڭ شالىپ وتكەندەي بولدى.
— مەنىڭ اكەم جاقىندا سوقىر پريستاۆقا ايتىپ، ءبىر ۇرىنى ۇستاتقىزدى. اكەمنىڭ قويلارىن قوقانعا ايداپ بارا جاتقاندا ۇرلاعان ەكەن. اكەم ايتادى، ۇرىنى ساحالينگە ايداتقىزامىن دەيدى، — دەپ سوزگە اتامىرزا ارالاستى. — مىناۋ دا، — دەپ تۇراردى يەگىمەن نۇسقاپ كورسەتتى، — مىناۋ دا ساحالينگە بارعىسى كەلسە، سول ۇرىعا قوسىپ جىبەرسە بولادى.
— ايباروۆ! — يۆان ۆلاديميروۆيچ ۇستەلدى الاقانىمەن سارت ەتكىزدى. كوزىلدىرىگى ىرشىپ ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، قولىمەن ارەڭ قاعىپ الدى. اشۋدان اۋزىنا ءسوز تۇسپەي بۋلىعىپ، بۋىنىپ قالعانداي بولدى.
اتامىرزا موينىن ىشىنە تارتىپ، مىقشيىپ پارتانىڭ استىنا كىرىپ كەتەردەي بۇعىپ بارا جاتتى.
جاڭا عانا جانارىن مۇڭدى مۇنار بۇركەپ قالعان تۇراردىڭ كوزى كورىكتىڭ القىمىنان سۋىرىپ العان قىزىل تەمىردەي لاپىلداپ، جانىپ تۇر ەكەن.
قاراشانىڭ سۋىق كۇزى، سىلبىر جاۋىن، تۇنجىر اسپان. تەرەزە الدىنداعى تەرەكتىڭ التىنسارى جاپىراعى توگىلىپ جاتقان. تەك ەڭ توبەسى عانا ءالى جاسىل. جاۋىن سوڭى جەلگە ۇلاسىپ، تال-داراقتىن جاپىراعى قاراقۇس بۇرگەن سارى بالاپاننىڭ جۇنىندەي بۇرقىراپ ۇشتى. تاۋدىڭ بوتەگە بوكتەرلەرى جاۋىننان ىسىنگەندەي تەڭكيىڭكىرەپ كەتىپتى. شوقىلار قانشا تاكاپپار بولسا دا مۇنار بۋالدىردا كورىنبەي قالعان.
وسى ءبىر كوڭىلسىز كورىنىسكە قاراپ ويلانىپ قالعان يۆان ۆلاديميروۆيچ الدەن ۋاقىتتان سوڭ:
— ءيا، قىزىل جەبە، ساحالين تىم-تىم الىس. ءارى دەسەڭ مىنە، ءبىزدىڭ جىلى جاققا دا قىس تۇسەيىن دەدى. ال ساحاليندە ءقازىر قاقاعان اياز. ونداعىلار يت جەككەن شانا ءمىنىپ جۇرەدى. — ول قايتادان كارتانىڭ الدىنا باردى. — ال مىنا چۋكوتكا مەن ياكۋتياداعىلار شاناعا بۇعى دا جەگەدى. مىنا كۇرە تامىرداي كۇدىرەيىپ-كۇدىرەيىپ جاتقان لەنا، ەنيسەي، وب وزەندەرى. ءبارى دە سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا بارىپ قۇيادى...
ەگدە ءمۇعالىمنىڭ تەرەزەگە قاراپ مەلشيىپ قالعانىنا شاكىرتتەر تاڭ. ال ءمۇعالىم بولسا، ءسىبىردى ءقازىر كوڭىلىمەن شارلاپ كەتىپ ەدى.
و باسىندا پەتەربۋرگ ۇلىقتارى ونى سىبىرگە ايداماقشى ەدى، ءسىرا ءسىبىر جولى تۇمەن تۇتقىنداردان بوساماي جاتتى ما، الدە قازاق دالاسىنىڭ ءدام-تۇزى تارتتى ما — ايتەۋىر اندرەيەۆ ايەلى ەكەۋى وسى مەركە دەگەن شاعىن سەلودان ءبىراق شىقتى. «ەگەر سىبىرگە كەتكەنىمدە — ءقازىر قاي جەرىندە جۇرەر ەدىم؟» — دەپ ويلادى ءمۇعالىم.
يۆان ۆلاديميروۆيچ الاتاۋدىڭ قارادومالاق بالالارىن قيىر سولتۇستىك پەن قيىر شىعىستىڭ شەكسىز اق كورپە جامىلعان، بۇعى موينىنداعى جەز قوڭىراۋلار مەن كاتورجنيك اياعىنداعى كىسەندەر بىرىنە-بىرى سىڭعىر-سىڭعىر، شىلدىر-شىلدىر ءۇن قاتىسقان؛ تۇڭعيىق تىنىشتىعىن التىن قازۋشىلاردىڭ قايلاسى قاڭق-قاڭق ەتكىزگەن؛ ءجۇز جىلدىق قاراعايلارى اق داۋىلدان سىقىرلاپ، كۇيزەلە تەربەتىلگەن ءوڭى سۋىق وزگەشە ءبىر ولكەگە ساياحاتقا الىپ ۇشادى. بۇل اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان تۇرار كەنەت سەلك ەتە قالادى. كىسەن سىلدىرى ەستىلگەندەي بولادى. سويتسە قوڭىراۋ سوعىلعان ەكەن. ءمۇعالىم قارا تاقتاعا ءىلۋلى تۇرعان كارتانى جيناي باستادى.
* * *
ينتەرناتتىڭ تىرشىلىگى: بارعا — قاناعات، جوققا — سالاۋات. قارىن تويدىرماس، وزەك ۇزىلمەس، شالا قۇرساق تاماعى بار. يۆان ۆلاديميروۆيچ الىپبەككە ايتىپ، تۇرارعا كيىزدەي قالىڭ، قولبىراڭقىراعان قارا سۋكنو كوستيۋم كيگىزگەن. الىپبەك ءارى ءمۇعالىم، ءارى ينتەرنات مەڭگەرۋشىسى.
اۋليە-اتا ويازىنىڭ مەركە ۋچاستوگىندە جەتى بولىس ەل بار. ويازدىڭ جارلىعىمەن جەتى بولىس ەلگە ءتۇتىن سايىن بەس تيىننان سالىق سالىنعان. جاڭا اشىلعان مەكتەپ-ينتەرناتتى اسىراۋ ءۇشىن، وگىزدىڭ تەرىسىندەي قارا سۋكنو كوستيۋمدى وكىمەت كيگىزىپ وتىرعان جوق تۇرارعا. قالىڭ ەلدىڭ قارجىسى.
دەمالىس كۇندەرى اۋىلى جاقىن بالالار ۇيدى-ۇيىنە تارايدى. تۇرار اۋەلى قىرعىزباي اتاسىنىڭ ۇيىنە بارىپ ءجۇردى. ءبىراق بالا دا بولسا بايقايدى: اتاسى ايلى ءتۇنى ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورىققان قويانداي قاشقاقتاي بەرەدى. سونى سەزگەن تۇرار كەيىن ول ۇيگە سيرەك قاتىنايتىن بولدى. قايرات — قىران، قايعى — جىلان. جاناشىرىم جوق ەكەن دەپ جاسىماي، ەندى ءوزىن-وزى قايرايتىندى شىعاردى.
ءۇزىلىس كەزى ەدى، تۇرار دالىزدە قاننەن-قاپەرسىز كەلە جاتقان. ەكى يىعىنان ەكى بالا قاپتالداسا بەردى. وڭ جاعىنا قاراپ ەدى: جۇقالتاڭ ءشىنجاۋ سارى، قالقان قۇلاق سەرىك ەكەن. تۇرار قاراي بەرگەندە الگى يىعىمەن يتەرىپ جىبەردى. تەڭسەلىپ كەتكەن تۇراردى ەندى سول جاعىنان بىرەۋ قاعىپ قاتتى يتەرىپ جىبەردى. تۇرار ونىڭ اتامىرزا ەكەنىن اڭعارىپ ۇلگىردى. ەنگەزەردەي اتامىرزانىڭ تەگەۋىرىنى قاتتى ەكەن: تۇرار قاڭعالاقتاپ قۇلاپ بارا جاتىر ەدى، سەرىك يىعىن توسا قالىپ، قايتا يتەردى.
قاقپاقىل وسىلايشا سوزىلا بەرگەن. نە ىستەۋ كەرەك؟ ويلانۋعا مىنا ەكەۋى مۇرشا بەرەر ەمەس. ادام بالاسىن كەيدە ءبىر جىرتقىشتىق قۇمار بيلەپ كەتە مە ەكەن، ايتەۋىر ەكەۋى وسى تالكەكتەن ءبىر راحات تاپقانداي اۋەيلەنىپ الىپتى. ەندى وسىدان تۇرار تۇياق سەرىپپەي قالا بەرسە، بۇكىل شاكىرتتەر الدىندا دارمەنسىز، پاناسىز مۇساپىرگە اينالاتىنىن ويلانىپ جاتپاي، الدەبىر بەلگىسىز تۇكپىردەگى تۇيسىكپەن سەزگەن. مىنا توق بالالاردىڭ ادىلەتسىز ويىنى اكەسىنىڭ ءومىرىن ەسكە سالعانداي. ونى دا ءومىر اتتى ويىن وسىلاي قاقپاقىل ەتكەن، تيتىعىنا تيگەن، ەس جيدىرماعان. ءبىراق اكەسى قارسىلاسىپ باعىپ ەدى...
اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى. جالعىز-جارىم بوتەن ءيتتى ورتالارىنا الىپ تالاعاندا بوتەن يت ءتىسىن ساقىلداتا اقسيتىپ ايبات شەگىپ، قامالاعان توبەتتەردىڭ اناۋىسىنا ءبىر مىناۋىسىنا ءبىر تاپ بەرىپ، جانتالاسىپ باعار ەدى. قۇيرىعىن بۇتىنىڭ اراسىنا قىسىپ الىپ، قاڭسىلاپ قاشا جونەلەتىندەرى دە بولادى. ءبىراق ول ءبارىبىر قۇتىلمايدى. ۇيالاستار ونى كەرگىلەپ تاستايدى.
ءشىنجاۋ سەرىك تۇراردى تاعى ءبىر يتەرگەندە تۇرار قاتتى ۇشىپ كەتكەن بولىپ، اتامىرزاعا بار ەكپىنىمەن قۇلاپ ەدى، مۇنشا سالماقتى كۇتپەگەن اتامىرزا شالقالاپ بارىپ، باسى قابىرعاعا ساق ەتە قالدى. وسى ءساتتى پايدالانىپ، تۇرار ونىڭ القىمىن ەزىپ-ەزىپ جىبەرىپ، بەتىن الا ءبىر پەرىپ وتكەندە، توق بالانىن قوڭقاق مۇرنىنان قويۋ قارا قان ساۋ ەتە قالدى.
ءدال وسى كەزدە دالىزگە اريفمەتيكا ءمۇعالىمى الەكساندرا سەرگەيەۆنا شىعا كەلىپ ەدى. قان جوسا بولعان اتامىرزانى كورىپ شوشىپ كەتتى.
— ويباي ۇردى! ءولتىردى! — دەپ سەرىك شىڭكىلدەك بايبالام سالدى. — الەكساندرا سەرگەيەۆنا، كوردىڭىز بە قىرعىزبايەۆتىڭ نە ىستەگەنىن! مەن كۋا، ءوزى ءتيىستى. تۇك جازىعى جوق ايباروۆتى سىلەيتىپ سالدى.
— كوردىم، كوردىم، سەرىك. مىناۋ سۇمدىق ەكەن، — الەكساندرا سەرگەيەۆنا تىكباقايلاۋ، قاتال كىسى ەدى. يۆان ۆلاديميروۆيچ ەكەۋى ەرلى-زايىپتى بولا تۇرا، ەكەۋى — ەكى مىنەزدىڭ ادامى. ايەل ءمۇعالىم ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ جاتپاي، سەرىككە قوسىلا بايبالامداپ، يۆان ۆلاديميروۆيچ پەن الىپبەكتى ەرتىپ كەلىپ، «وقيعانىڭ» ۇستىنەن ءتۇسىردى.
— تاك، — دەدى يۆان ۆلاديميروۆيچ كوزىلدىرىگىن مۇرنىنىڭ ۇستىنە نىعارلاي ءتۇسىپ. — تۇسىنبەيمىن، تۇراردان كۇشتى بولا تۇرا، ۇلكەن بولا تۇرا اتامىرزا قالاي تاياق جەيدى؟ تۇراردىڭ وعان ءوز بەتىمەن بارىپ سوقتىعاتىن نە ءجونى بار؟
— ۆانيا، سەن بالالاردىڭ كوزىنشە كوپە-كورنەۋ بۇزاقىلىقتى قۋاتتاپ تۇرسىڭ، بۇدان ارى نە بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ الەكساندرا سەرگەيەۆنا ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، قالشىلداي باستادى. — دەرەۋ مەكتەپتەن الاستاۋ كەرەك! دەرەۋ. ىندەت جايلاماي تۇرعان كەزدە، دەرەۋ! ۆەرنىي تۇرمەسىندە، پريحودكو مىرزانىڭ جالشىلىعىندا جۇرگەندە ءبىر كۇنى تۇرار مىرزا بالاسى اركاشادان تاياق جەپ، اۋزى قاناپ كەلىپ ەدى، اكەسى رىسقۇل ونى اياۋدىڭ ورنىنا دۇرسە قويا بەردى:
— جىلاما! اۋزىمدى بىرەۋ ۇرىپ قاناتتى دەگەنىڭ نە؟! انشەيىن، شيە جەپ ەدىم دە! ءبىلدىڭ بە؟!
مىنا اتامىرزا اقىماق: «ءجاي، انشەيىن شيە جەپ ەدىم»، — دەۋگە جارامادى ءقازىر.
جالاقور ادامنىڭ جاماندىعى — بىقسىعان كومىر سەكىلدى: كۇيدىرمەسە دە، كۇيە جۇقتىرادى. قاراپتان قاراپ تۇرعان تۇرار دەمدە «بۇزىق» اتاندى. اكەنىڭ تۇرمانداي تاعدىرى بالاعا ميراس بولعانى قانداي سور. ويعا سالسا، رىسقۇل وتكەن قيامەت كوپىرلەر تۇراردىڭ دا الدىنان شىعىپ كەلە جاتىر. ادىلەتسىزدىككە شىداي الماي ول دا وسىلاي قان شىعارىپ العان. بۇل شايقاستان تۇرار ءبىر نارسەنى ساباق تۇتتى: توبەلەستىڭ ەكەن — قان شىعارماي توبەلەس. اتامىرزانىڭ قوڭقاق مۇرنىنا قول تيگىزىپ كەرەگى جوق ەدى، ارينە. اتامىرزانى بالەگە باستاپ تۇرعان قارا جۇرەكتىڭ قاق باسىنان ۇرۋ لازىم ەدى. اسىلى، مۇلدە قول جۇمساماي، اقىلمەن جەڭگەن دە ابزال. اشۋ ۇستىندەگى ارەكەت ءارقاشان ابەس. ول ارەكەت — داۋىل كەزىندە كەمەگە مىنگەنمەن بارابار بولسا كەرەك. كەمەگە مىنەمىن دەسەڭ، داۋىلدىڭ باسىلعانىن كۇتە تۇر.
مۇنىڭ ءبارى بولاشاققا ساباق. ال ءقازىر الەكساندرا سەرگەيەۆنانىڭ قاھارى جامان. جۇبايىنىڭ سىرىن بىلەتىن يۆان ۆلاديميروۆيچ:
— ساشەنكا، قىرعىزبايەۆ كىنالى بولسا، ونى مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەرۋ — وڭايدىڭ وڭايى. اۋەلى اق-قاراسىن انىقتايىق. ال، بالاقايلار، تاراڭدار. سىنىپقا كىرىڭدەر. قونىراۋ سوعىلدى عوي. بۇل نە تۇرىس! اتامىرزا، بار، جۋىنىپ كەل. دارداي جىگىت تە جىلاي ما ەكەن؟ و نەسى! ال، قىزىل جەبە، سەنىمەن اڭگىمە باسقاشا. ساباقتان كەيىن قال.
— نۋ، ۆانيا، مەن ءوز كوزىممەن كوردىم عوي، — دەپ سازارىپ قالدى الەكساندرا سەرگەيەۆنا.
— ساشەنكا، سەن پەداگوگسىڭ، سونى ۇمىتپا.
* * *
تۇراردىڭ ءتۇبى تەگىن ەمەس ەكەنىن يۆان ۆلاديميروۆيچ ءاۋ باستان-اق، العاشقى ساباقتا-اق سەزگەن. ەندى، مىنا وڭاشا اڭگىمەدەن سوڭ كۇن اشىلىپ، كۇدىك سەيىلىپ، بالاعا ىقىلاسى بۇرىنعىدان بەتەر اۋدى. بالانىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ، وزگەلەرگە ۇقسامايتىن مىنەز-قۇلقىنىن، ەرەن زەيىندىلىگىنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن جۇمباقتاپ، كولەگەيلەپ تۇراتىن كوزگە كورىنبەس بۋالدىر پەردە كوتەرىلگەندەي بولدى.
تۇرار جان بالاسىنا اعىنان اقتارىلىپ، سىر ساندىعىن اشپاس ەدى، ءبىراق مىنا ۇستازدىڭ ءوز دوسى ەكەنىن انت-سۋ ءىشىپ، «وللا-بىللە» دەسپەي-اق، اسىرە قىزىل، جىلتىراق ءسوزسىز-اق، سۇڭعىلا سەزىممەن، تۇكپىردەگى تۇيسىكپەن زەيىندەگەن. يۆان ۆلاديميروۆيچ پاتشانىڭ قاتارداعى قارعىلى چينوۆنيكتەرىنىڭ ءبىرى بولسا، تۇراردىڭ تۇقىمىن الداقاشان تۇزداي قىلار ەدى. بالانىڭ ءومىربايانىندا ءبىر بالەنىڭ بار ەكەنىن ول قىرعىزبايدىڭ ۇيىنە بولاشاق شاكىرتتەر ءتىزىمىن الا بارعاندا-اق اڭعارىپ، ارتىن باعىپ قالعان.
سويتسە، تۇراردىڭ قىپ-قىسقا، ون ءبىر جاسارلىق ومىرىندە ۇزىننان-ۇزاق قيامەت حيكايا بار ەكەن.
— مەن سىزدەن قىلاۋداي سىر جاسىرماي، ءبارىن ايتتىم، يۆان ۆلاديميروۆيچ. ەندىگىسىن ءوز ەركىڭىز ءبىلسىن. مەنىڭ تاعدىرىم ءوز قولىڭىزدا، — دەپ بالا ۇستازىنىڭ بەتىنە قارادى. ءمۇعالىم بالانىڭ سونشاما ءمولدىر، سونشاما قايسار كوزدەرىنەن ءبارىن ۇقتى: ەگەر بۇكپەسى بولسا، ءسال-پال جىمىسقىسى بولسا انانداي، ايناداي اشىق كوزدەن كورىنبەي قالۋى مۇمكىن ەمەس. تۇبىندەگى تۇيمەدەي تاسقا دەيىن كورىنىپ جاتاتىن كيەلى قول كورىنىسى وسىنداي بولار.
— مەن ساعان جاماندىق ويلامايمىن، قىزىل جەبە، — دەدى ءمۇعالىم بالانى باۋىرىنا تارتىڭقىراپ. — الاڭداماي، ۋايىمداماي، وقۋىڭدى پىسىقتا. ءبىراق توبەلەسكە ءۇيىر بولما. مەن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. سەن كىنالى ەمەسسىڭ. تيىسكەن اناۋ ەكەۋى. سەن قورعاندىڭ. ءوز ەسەڭدى ەشكىمگە جىبەرمە. ايباروۆتىڭ تابانىنا تۇسپەيىن دەگەن تاكاپپارلىعىڭ ماعان ۇنايدى. ءبىراق اقىل باسشى بولسىن. مەكتەپتىڭ ىشىندە قىپ-قىزىل قان توگىلىپ جاتقانى جيىركەنىشتى. الگىندە الەكساندرا سەرگەيەۆنانىڭ شوشىپ كەتكەنى دە سودان. ەكى ادام توبەلەسىپ جاتسا قانداي سەبەبى بولسا دا، سول ەكەۋدىڭ اقىلدىسى كوبىرەك كىنالى. ال سەن اقىلدى ەدىڭ عوي. اتامىرزا قانشا بۇزىق بولعانمەن، سەن ودان الدەقايدا اقىلدى ەمەسسىڭ بە؟ قۇدايعا شۇكىر، سەندەردى وقىتىپ جۇرگەنىمە ءبىر جىلدان استى، بىلەمىن عوي كىمنىڭ قانداي قابىلەتى بار ەكەنىن. اتامىرزا — وسى ءبىزدىڭ مەركەدەگى ەڭ باي ساۋداگەردىڭ بالاسى. ال سەرىكتىڭ اكەسى سونىڭ دەلدالى. ولار بۇزىق بولىپ، وقۋدان شىقسا، سەنەتىن، سۇيەنەتىن اكەلەرى بار. ال سەنىكى نە ءجون؟ سەن تەك ءوز كۇشىڭە، ءوز بىلىمىڭە عانا سۇيەنەسىڭ. ادىرلىق ساعان جاراسپايدى. مىنەزىڭدە قىزبالىق بار. سوعان ساق بول. ادىلەتسىزدىككە توزبەۋىڭ اكەدەن قالعان مۇرا شىعار، ونىڭدى قۇپتايمىن. ءبىراق تىم تىك بولماي، ۇساق-تۇيەكتەن بيىك بول. سەنىڭ ارتىڭ شىڭىراۋ ەكەن. ارتىڭا قاراساڭ، باسىڭ اينالار. العا قارا. الگى ءوزىڭ ايتقان الەكساندر بروننيكوۆ سەنى دۇرىس تانىعان: سەنەن ۇلكەن ازامات ءوسىپ شىعۋى مۇمكىن. الدىڭا ءبىر مۇددەلى ماقساتتى قاراۋىل ەتىپ قوي دا، سوعان ۇمتىل. ءيا، كوپ وتىرىپ قالدىق. بىرەۋ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى... كانە، ايت شىنىڭدى، — دەپ يۆان ۆلاديميروۆيچ داۋىسىن جورتا كوتەرىپ، ۇرىسا جونەلدى. — ەندى قايتىپ ىستەيسىڭ بە مۇنداي اقىماقتىقتى، وڭباعان بالا؟ ەندى قايتالاساڭ — ءوز وبالىڭ وزىڭە! ايتپادى دەمە، قاڭعىرتىپ جىبەرەم!
كابينەتكە الەكساندرا سەرگەيەۆنا كىرىپ كەلدى.
— ۆانيا، ۇيگە قايتپايسىڭ با؟ نەسىنە تاجىكەلەسىپ وتىرسىڭ بۇل بۇزىقپەن. ءجۇر، — دەدى تۇرارعا جەك كورە ءبىر قاراپ الىپ.
— ساشەنكا، مىنە، كەتتىك. تۇرار ۋادەسىن بەردى. الگى سۇمدىق ەندى قايتالانبايدى. ءبىر جولعا كەشىرەيىك.
ايەل باسىن شايقادى. قازىقتاي تىپ-تىك جۇرەتىن قاتال كىسى بىلق-سىلق ەتكىزىپ باسىن شايقاعانىنا تۇرار تاڭ قالدى. ونىڭ باسى تەك دەنەسى بۇرىلعان جاققا عانا بۇرىلاتىن سياقتى ەدى بۇرىن. التىن تۇستەس سارى شاشىن سىلاڭ تاراپ، جەلكەسىنە قازديتىپ ءتۇيىپ، ءمۇيىز تاراقپەن قاپسىرا جابىستىرىپ تاستاپتى. سۇر شيەۆيوتتان كوستيۋم، ۇزىن يۋبكا، شىلتەر جاعالى اق كوفتا كيىپ، ۇستىنە قىلاۋ جۋىتپايتىن، كيىمىنىڭ قىرى سىنبايتىن تازا كىسى.
— مەن قان كورسەم، ەسىمنەن تانىپ قالاتىنىمدى بىلەسىڭ عوي، ۆانيا. بۇل سۇمدىق. ەسىمە تۇسسە، ءالى جۇرەگىم اينيدى.
— ەح، ساشەنكا، ءبارىمىز دە بالا بولدىق ەمەس پە؟ ال قان شىعارۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ەكەۋمىز 1905 جىلى انامىز رەسەيدىڭ ىشكى تۇكپىرىندە سول قاننان وزەن اققانىن ءوز كوزىمىزبەن كورمەدىك پە؟
— ول مۇندا ايتىلاتىن اڭگىمە ەمەس قوي، ۆانيا.
يۆان ۆلاديميروۆيچ ايەلىنىڭ تۇراردان سەزىكتەنگەنىن بايقاپ:
— تۇرار ءوزىمىزدىڭ بالا. قاڭقۋ سوزگە قۇمارلىعى جوق، جەڭىل اۋىز بۇل ەمەس. تەگىننەن تەگىن قىزىل جەبە اتالماعان. ال قىزىل جەبە، بارا بەر. الىپبەككە ايتارمىن. ساعان بۇگىن تاماق بەرگىزبەۋ كەرەك دەگەن بۇيرىعىن وزگەرتتىرەمىن. ساۋ بول!
* * *
جازعى دەمالىستا تۇرار قىرعىزبايدىڭ قولىنا بارعان. ءبىر كۇنى دەلدال اتاسى مۇنى شاقىرىپ الدى دا:
— تۇرارجان، سەنى ءبىر جەرگە جۇمساعالى تۇرمىن. اتپەن كەشكە دەيىن بارىپ كەلەتىن جەر، — دەدى. اتاسى جۇمساپ تۇرسا، ونىڭ ۇستىنە اتپەن باراسىڭ دەسە، تۇرار قالاي ءتىل الماسىن:
— بارايىن، اتا، — دەدى.
— وندا ابدەن تىڭداپ ال: وسى مىقان بويىمەن تومەن قاراي جۇرە بەرسەڭ، سۇرلەۋ جول بار. ماڭىراق دەگەن اۋىلدىڭ ۇستىنەن تۇسەسىڭ. ءوزى ات توبەلىندەي از اۋىل. اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندە، جاردىڭ جاعاسىندا تايلاق دەگەننىڭ ءۇيى بار. ول ماعان باجا. ونىڭ ايەلى مىنا ساليحا اپاڭنىڭ نەمەرە ءسىڭلىسى. بىلتىر ءبىر سيىر، بەس ەشكى ساۋىن العان. سونى بەرسىن دەپ جاتىر دە.
اۋىز ۇيدە جۇرگەن ساليحا بۇل اڭگىمەنى ەستىپ قالىپ، ويبايىن سالا شىقتى ەسىكتىڭ الدىنا:
— ءاي، اتاسى، قۇدايدان ءۇمىتىڭ بار ما؟ شيەتتەي بالا-شاعاسىن قايتەسىڭ؟ مالىڭدى قىستاي باعىپ شىقتى عوي. ەندى اققا اۋزى تيە بەرگەندە، قايتىپ الامىڭ قالاي؟ تىم بولماسا، ءبىر جاز ءسۇتىن ءىشسىن دە. كۇزدە الامىز، قوي ءارى! — دەپ قىرعىزبايدى ىقتىرا باستادى. جايشىلىقتا ادۋىن كەمپىردىڭ ىعىنا جۇرە سالاتىن ساۋداگەر شال بۇل جولى قاسارىسىپ قالدى:
— وي، بالپىلداعان بايعۇس، سەن نە بىلەسىڭ؟ ءقازىر بازاردا مالدىڭ نارقى كوتەرىلىپ تۇر. اسىرەسە ساۋىن سيىر شىعانداپ كەتتى. ءقازىر ساتىپ جىبەرىپ، ورنىنا بىرەر تورپاق الىپ قويساڭ، تۇياق ورنىنا تۇياق تۇرا بەرەدى. ال ۇستىندەگى پايداسىن كەرتىپ جەپ وتىرمايمىن با؟ سوعان دا ميىڭ جەتپەي مە سەن بايعۇستىڭ؟
— و، سورلى، — دەدى ساليحا دۇردىكتەۋ ەرنىن شىعارىپ تۇرىپ. — كىمىڭدى اسىراي الماي ابىگەرسىڭ. ەكەۋمىزدىڭ ەندى شىعاتىن تورىمىزدەن، كىرەتىن كورىمىز جاقىن. ەكەۋمىزگە، مىنا قارشاداي تۇرار ۇشەۋمىزگە ەسىكتىڭ الدىنداعى مال دا جەتپەي مە؟ تيىننان تيىن بالالاتىپ قازاق بايىعان ەمەس. ونان دا تايلاق پەن تايتاقايدىڭ شيەتتەي بالالارىن ويلا، وبالىنان قورىق.
— تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كەشتىك مال جينا. مەن ءقايبىر ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل داۋلەتتى ەدىم. تاپقانىمىز جۇتقانىمىزدان ارتىلمايدى. جاس بولسا مىناۋ، باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداماي ما ەكەن. ەرتەڭ مەن شوڭقيىپ وتىرىپ قالعاندا، سەنى كىم اسىرايدى؟..
نە كەرەك، اقىرى شال جەڭىپ، تۇرار جولعا شىققان. توق تورى اتتىڭ جاي بۇلكىلىمەن-اق تۇسكە جاقىن ماڭىراق اۋىلىنا بارىپ جەتكەن. اتاسى:
— كوپ بوگەلمە، كۇن باتقانشا ورال. مالدى تايلاق ايداسىپ كەلسىن. تۇنگە قالساڭ — قورقاسىڭ، جول جامان، — دەپ قاتتى ەسكەرتىپ ەدى. سونى ەسىنە تۇتقان تۇرار جۇدەۋ اۋىلدىڭ شەتىندەگى تايلاقتامىن بىردەن تاۋىپ الىپ، تورى اتتىڭ باسىن جار باسىندا جاربيعان جامان قۇجىرانىڭ ەسىگىنە تىرەگەن.
ات ءدۇبىرىن ەستىپ ۇيدەن ۇزىن بويلى، قاباعى سالىڭقى، تاقىر باس سۇستى ادام سۇيرەتىلە شىقتى. ارتىنشا جاماۋلى جىرتىق كويلەگىنىڭ ەتەگىن ىشقىرىنا قىستىرعان، ومىراۋى القام-سالقام، باسىن داعارداي قالىڭ ءجۇن ورامالمەن شاڭدىپ العان، قىزىل بەت اقسارى اجارلى ايەل ىلەسە-مىلەسە ەكپىندەپ شىقتى. بوساعادان تاعى دا ەكى-ۇش بالانىڭ باسى قىلتيىپ-قىلتيىپ كورىندى. تىسقا شىعۋعا الدەنەدەن باتا المايدى. تۇرار بايقاپ قالدى: بالاقايلار جالاڭ بۇت ەكەن. تەك قىزىلالا كونەتوز ءساندىپ كويلەگى بار، ءوزى تۇستاس قىز بالا تابالدىرىقتان بەرى شىعىڭقىراپ، ءبىر قىرىنداپ، جالاڭ بۇت ىنىلەرىن بوساعادان ءارى يتەرىپ تاستاپ، ولاردى كولەگەيلەي بەرەدى. قىز بالانىڭ رەڭ باسى شەشەسىنە تارتقان قىزىلشىرايلى، سۇيكىمدى عانا ەكەن. تۇلىمشاعىن ءورىپ، ۇشىن شۋدا جىپپەن ءتۇيىپ، سەلتيتىپ قويىپتى. ادام كوركى — شۇبەرەك، ۇستىندەگى كونەتوز ءساندىپ كويلەكتىڭ ءوزىن مەدەت تۇتىپ، جالاڭاياق تا بولسا، تۇلا بويىنداعى ءبىر جاپىراق قىزىل الا ماتانىڭ ارقاسىندا، بەيتانىس الدىنا بۇگەجەكتەمەي ەركىن شىققان.
ءۇي يەلەرىن كورگەننەن-اق تۇرار ءوزىنىڭ جولى اۋىر بولاتىنىن اڭعاردى. جوقشىلىق زارى تۇلا بويلارىنان ازىناپ تۇرعان مىنا ادامدارعا كەلگەن شارۋاسىن ايتۋدىڭ وزىنە باتا الماي كۇمىلجىپ، سامايىنان تەر تامشىلادى.
الاسا تامنىڭ بوعاتىنداعى قامىسقا دەيىن قارايىپ، ءشىرىپ كەتكەن كونە. ءۇيدىڭ سىرتقى سىلاعى ءتۇسىپ، جەل مەن جاۋىن مۇجىگەن قام قىشتارى جۇت جىلى ولگەن مالدىڭ قاڭقا قابىرعاسىنداي ارسا-ارسا. ۇزىن بويلى تايلاق ەكى بۇكتەلىپ، ەڭكەيىپ شىعاتىن جالعىز ەسىكتىڭ ءوزى كەدەيلىكتىڭ زارجاق كۋاسىندەي شيقىلداپ اشىلىپ، باجىلداپ جابىلىپ، توپساسىنا ارەڭ ءىلىنىپ تۇر.
وسى ءبىر ءسىڭىرى شىعىپ، ىڭىرشاعى اينالعان جوق-جۇتاڭ جۇرتتى جات كوزدەن جاسىرعىسى كەلگەندەي، تامنىڭ توبەسىنە دەيىن كوك شىعىپ، ەسىك الدىنداعى قوقىستى شىتىر جاۋىپ، ءتۇپ-تۇپ شيلەر ءۇيدىڭ الدى-ارتىن قىمتاپ، قارا قۇرىمعا جاسىل بارقىت جاماۋ سالعانداي كەرەعار ءبىر دۇنيە. جار جاعالاۋدا ءبىر توپ بالا ىستىك اعاشپەن قارتاڭ-قۇلاق قازىپ، جۋا تەرىپ جەپ ءجۇر. مىنا تايلاقتىڭ بالالارىنىڭ دا ەزۋلەرىنە ءنىل جاققانداي جاپ-جاسىل. ءسىرا، بۇلار دا جۋا تەرىپ جەپ كەلگەن بولار.
قۇداي دا، پاتشا دا، ۇلىق تا، بولىس تا تالاق تاستاعان وسى بەيباق اۋىلدى كەم تۇتپاي، قوڭسى تۇتقان قارلىعاشتار عانا سياقتى. كيەلى قۇس تايلاقتىڭ تاپال ەسىگىنەن زىپ بەرىپ كىرىپ، لىپ ەتىپ شىعىپ، كەمباعال شاڭىراقتىڭ استىنان ۇيا سالىپ، مىنا قۇلاعالى تۇرعان تامدى تىرەپ قالعىسى كەلگەندەي، ءبىر تامشىدان بالشىق تاسىپ تىنبايدى.
— بالا، قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ بۇرق ەتتى ءۇي يەسى قاباعى قارس جابىلعان كۇيى.
تايلاق وزىنە جاقىنداعان سايىن تۇرار سەسكەنە باستادى. الگى مۇنى اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الاتىن ءتارىزدى سىڭايى. تورى اتقا ەكى كوزى ەجىرەيىپ تەسىلە قارايدى. «اتىمدى تارتىپ الماقشى ما؟» — دەپ تە قاۋىپتەندى بالا. وسى ويدان ول كەلگەن شارۋاسىن تۇتىعىڭقىراپ ارەڭ ايتتى.
— اتتى تانىپ تۇرمىن — قىرعىزبايدىڭ تورىسى. ال ءوزىڭ قاي بالاسىڭ؟ قىرعىزبايدىڭ بالاسىمىن دەيمىسىڭ؟ ە-ە. ءجون-جون. سولاي-اق بولسىن. ا ءبىراق ءوز اكەڭدى ۇمىتپا، اقىماق! مەن بىلەمىن سەنىڭ اكەڭ كىم ەكەنىن. قورىقپاي-اق قوي، ەشكىمگە ايتپايمىن. ۇمىتپا اكەڭدى، ارۋاق ۇرادى!
تۇرار مىنا ءتۇسى سۋىق ادامعا سوندا يمانداي شىنىن، بار سىرىن ايتقىسى كەلدى. «اكەڭدى بىلەمىن» دەگەن ادام كەزدەسسە، سونىڭ ساداعاسى كەتكىسى كەلىپ تۇراتىن ءبىر وسالدىق پايدا بولعان بالاعا. «ويباي، اعاتاي، اكەمدى مەن نەگە ۇمىتايىن! تۇندە — تۇسىمنەن، كۇندىز — كوز الدىمنان كەتپەيتىن اكەمدى مەن قالاي ۇمىتايىن!» — دەپ شىر-شىر ەتپەكشى ەدى. تايلاق مۇرشا بەرمەي، شارۋاعا شىرعالاڭسىز تىكە كوشتى:
— قىرعىزباي اتاڭا ايت: ونىڭ مالىن قىستاي باعىپ شىقتىم. وتكەن قىستىڭ قيىن بولعانىن ءوزى دە بىلەتىن شىعار. ءشوپ جەتپەي، مىنا مىقاننىڭ بويىنان ومبىلاپ قار كەشىپ ءجۇرىپ، قامىس ورىپ ارەڭ اسىرادىم. تامنىڭ بوعاتىنداعى سابانعا دەيىن سۋىرىپ بەرگەن كۇندەرىم بولدى. ال ءسويتىپ قيامەت قىستان ارەڭ-مارەڭ الىپ شىققان مالى ەندى اجەتكە جارار كەزىندە قىرعىزباي ءوزى قايتىپ الا قويماقشى، ءا؟ تاپقام ەكەن اقىماقتى! كوردىڭ بە انا قىزىلشاقا بالالاردى؟ قارا سيىردىڭ قۇيرىعىن اڭدىپ وتىر. بۇگىن-ەرتەڭ بۇزاۋلايدى. سونىڭ ءسۇتى بولماسا، بۇلار اشتان قىرىلادى. ءتۇسىندىڭ بە، بالا؟ اكەڭ ەستى تەنتەك ەدى، سەن دە اقىلسىز ەمەس شىعارسىڭ. سەنى ازامات دەپ ۇلكەن جۇمىسقا جۇمساعان ەكەن، قۇر الاقان قايتقانىڭ ىرىمعا جامان شىعار، انا ەشكىلەرىن ايداپ قايتا عوي. سونىمەن قىرعىزباي باجا جەردىڭ جارىعىن كوكتەي قويسىن! — وسىنى ايتىپ تايلاق مىرس ەتتى. تۇكسيگەن ادامنىڭ تۇڭعىش رەت ءجۇزى جىلىعانداي بولدى. سونىڭ وزىندە الگى كۇلكى تىم ىزعارلى سەزىلدى.
— ويباي، بايعۇس-اۋ، سول كەبەنەكتەردىڭ سۇتىمەن جۇرەك جالعاپ وتىرعان جوقپىز با؟ ايداپ كەتىڭ نە، ەي سەنىڭ؟ انا تاس قاپقىر تاقىر جالماۋىزدارىڭا مەن نەمدى ءپىسىرىپ بەرەمىن سوندا؟ تاس قايناتىپ بەرەم بە قارا قازانعا؟ — دەپ جاماۋلى كويلەگىنىڭ ەتەگى ىشقىرىنا قىستىرىلعان، ومىراۋى ەدىرەيگەن قىزىلبەت قاتىن كەنەت قاھارلانا قالدى. ايقايلاپ سويلەيدى ەكەن. سويتسە قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار كورىنەدى، ويتكەنى كۇيەۋى دە ونىڭ قۇلاعىنا تاقال داۋىستاپ:
— ۇندەمە، سورلى! قاراباي جەزدەڭ قابىرعاسىن جاپسىن! ءبيتتىڭ قابىعىنان بيالاي تىگەتىن ساراڭ نەمە، ساۋداگەردى قايتەسىڭ؟ مىنا بالانىڭ مەسەلىن قايتارمايىق. قۇر قول قايتسا — مۇنى ءقايبىر ماڭدايىنان سيپايدى دەيسىڭ سول ساراڭ شال، — دەپ ەندى تۇرارعا بۇرىلدى: — سيىر بەرىلمەيدى، ەشكىلەردى ايداپ كەت. كۇن اشىق-جارىقتا اتتانباساڭ — قارشاداي بالا ەكەنسىڭ، بىرەۋ-مىرەۋ جولدا ساعان كوز الارتىپ جۇرەر. ەل اراسى بۇزىلدى عوي بۇل كۇندە. وبالدى ويلامايدى. ءاي، كۇلاي!
باعانادان بەرى بوساعاعا سۇيەنىپ، تورى اتتىڭ ۇستىندەگى بەيتانىس بالادان كوز الماي تۇرعان قىزىل الا كويلەكتى قىز سەلك ەتە قالدى. بۇكىل ماڭدا بۇل سياقتى بالا جوق. قويۋ بۇيرا شاش قويعان، ەكى كوزى كورىكتىڭ وتىنداي ۇشقىنداپ تۇرعان بالا، بايعۇس قىزعا ەرتەكتەگى سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا كۇيمەيتىن باتىرلار سياقتى كورىنىپ، قيالىمەن ونى وزىنشە اتتان ءتۇسىرىپ الىپ تۇرعان.
— كۇلاي! — دەدى اكەسى وقىستان. — انا ورىستەن ەشكىلەردى ايداپ كەل!
اكەسىنىڭ ايتقانىن — اللانىڭ ايتقانىنداي كورەتىن قىز اۋەلى ەسىكتىڭ كوزىنەن يت قۋعان مىسىقتاي اتىپ شىقسا دا، بالا دا بولسا ەسى بار ەمەس پە، بوتەن اتتىنىڭ الدىندا بەرەكەسىز بولعىسى كەلمەي، قىلىقتى سۇلۋ اتتاي، ءبىر قىرىنداپ، ويناقشي باسىپ بارا جاتتى. سوندا تۇرارعا ول سۇلۋ كورىندى. شەتتىك تىكەن جىرعان جالاڭ اياعى، شۋدا ءجىپ تاققان تۇلىمشاعى سول سۇلۋلىقتىڭ ءبىر-بىر بولشەگىندەي كورىنەدى. ءالى بوي جەتپەگەن نارەستە قىز ءوزىنىڭ جارلىلىعىن سول تابيعي، جاراسىمدى، ويناقى قيمىلىمەن جاسىرعىسى كەلگەن سياقتى. جارلى بولساڭ دا — ارلى بول. قىزبالا بايعۇستىڭ نامىسشىل ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. «ءسىرا، ناتاشامەن جاستى شىعار، — دەدى تۇرار ءالى دە ات ۇستىندە تۇرىپ. — وعان ءۇي يەسى «اتتان ءتۇس» دەپ ايتپادى. — ناتاشا گيمنازياعا كۇندە ءتۇرلى-تۇرلى كويلەك كيىپ بارادى. ساباقتان كەلگەن كيىمدى تاعى وزگەرتەدى. ونىڭ تابانى ءتۋفليسىز جەر باسىپ كورگەن ەمەس».
وسىنى ويلاپ تۇرار ءوز قيالىندا ناتاشانى وسىندا الىپ كەلىپ، مىنا قوجالاق قوتىر ۇيگە ەنگىزىپ، انا قىزىل شەتتىك تىكەننىڭ اراسىمەن جالاڭاياق جۇرگىزىپ كوردى. ناتاشا قىزىل تىكەن اراسىندا جۇرە الماي شىرىلداپ جىلاپ تۇرارعا قولىن سوزادى. بۇل جۇگىرىپ بارىپ، ونى كوتەرىپ الادى. ناتاشا تۇراردى موينىنان تاستاي قۇشاقتاپ الىپ، بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ: — ولگەنشە ۇمىتپايمىن، تۇرار، بۇل جاقسىلىعىڭدى، دەيدى. كەنەت بۇل ادەمى سۋرەتتى باسقا ءبىر كورىنىس كولەگەيلەپ كەتەدى. فاەتونعا جەگىلگەن قوس اساۋ جيرەندى اركاشا اقيلانا ايقايلاپ قۇتىرتا تۇسەدى. فاەتوننىڭ دوڭگەلەكتەرى كوشەگە توسەلگەن مالتا تاستارعا تيەر-تيمەس، زاۋلاپ الا جونەلەدى. ناتاشا پەرىشتەنىڭ داۋىسىنداي نازىك ۇنىمەن شىر-شىر ەتەدى. تۇرار اركاشانى شىنتاعىمەن يتەرىپ تاستاپ، تىزگىندى بار كۇشىمەن شىرەنە تارتىپ، اساۋ جيرەندەردىڭ باسىمەن ارپالىسىپ، اپتىعىن ارەڭ باسادى. «راقمەت ساعان، تۇرار»، — دەپ سىبىرلايدى شاراداي كوزدەرى جاسقا تولعان ناتاشا قولعا تۇسكەن شىمشىقتاي ءدىر-دىر ەتىپ.
«قايران ناتاشا، مەنى ويلاي ما ەكەن؟».
تۇرار الىستاعى ناتاشانى وسىلاي كورىپ، مىنا كەدەي ۇيگە كەلگەن شارۋاسىن دا ۇمىتىپ تۇرعان كەزدە، ەشكىلەردى ءيىرىپ ايداپ كۇلاي دە جەتتى.
ەندى وزەننىڭ ءبىر بۇلىمىندا جاتقان لاقتارىن الدىرىپ بولعانشا، ءتالبۇبى الگى ەشكىلەردى كوگەندەپ قويىپ، قايىس تەگەنەگە تىرس-تىرس ساۋا باستادى. ەشكىلەردى قاقتاپ ساۋىپ العان كەزدە، كۇلاي ايداپ كەلە جاتقان بورتە لاقتار ەنەلەرىن كورىپ، الىستان ماڭىراپ قۇلدىراڭداپ جۇگىرە جونەلدى. ءسۇتى قاقتالعان جەلىندى الگى شۇناقتار اقجەم قىلىپ كەرگىلەي باستادى.
تايلاق ەشكىلەردى كوگەننەن اعىتىپ، ەندى تۇراردىڭ الدىنا سالىپ، اۋىلدىڭ سىرتىنا دەيىن شىعارىسايىن دەپ تۇرعاندا، ۇيدەن القام-سالقام اپتىعىپ، ءتالبۇبى قايتادان اتىپ شىقتى. اسىعامىن دەپ ابايلاماي، الاسا ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا باسىن تارس دەگىزىپ سوعىپ الدى.
— الدا قاراڭ قالعىر-اي! — دەپ اقسارى ءجۇزى ورتتەي قىزارىپ ماڭدايىن سيپالاپ، تىجىرىنىپ تۇرىپ قالدى.
— ءاي، تايتاقاي، نە كورىندى، سورلى، سونشا اسىعىپ؟ — دەپ تايلاق ارتىنا بۇرىلدى.
— توقتا! توقتا! — دەپ تايتاقاي كويلەگىنىڭ جىرتىق ەتەگىن ىشقىرىنا قىستىرا ايقايلاپ كەلەدى.
— نە بوپ قالدى، قۋ كەرەڭ؟
— ءاي، بايعۇس-اۋ، بۇل بۇيىرماعان كەبەنەكتەردىڭ ءجۇنىن قىرقىپ الىپ قالايىق تا. قىستاي باعىپ، تىم قۇرىسا، ءجۇنى دە بۇيىرماي ما؟ انا اق ەشكىنىڭ تۇبىتىنەن مىنا قىزىڭا ورامال توقىپ بەرەيىن دەپ ەدىم. توقتا!
— وي، جارىماعىر-اي، مىنا بالانى جولىنان قالدىراسىڭ عوي. كۇن اۋىپ بارادى، بۇل جەتكەنشە قاشان؟ — دەپ تايلاق قۇلقى بولماپ ەدى، تايتاقاي ونى ەستىمەدى، نە ەستىگىسى كەلمەدى، قىزى ەكەۋى ەشكىلەردىڭ الدىنان شىعىپ، قايتادان كوگەندەپ تاستادى دا، الۋەتتى ايەل تۇشالاردى اياقتارىن قوساقتاپ ۇستاپ، جەرگە اتىپ-اتىپ ۇرىپ، جىپپەن بايلاپ تاستاپ، قىرىقتىقتى قايراپ-قايراپ، كەبەنەكتەردى جالاڭاشتاي باستادى. بالپىلداپ كوپ سويلەيتىنى ساليحا اپاسىنا تارتقان ەكەن، قولى دا، اۋزى دا تىنباي ءجۇر.
— دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا، قاراڭ قالعىر قىرعىزباي، جەزدە بولماي جەرگە كىرگىر! قۇداي پەيىلىڭدى قۋراتقىر، پەيىلى قۋراپ، مەنىڭ بالالارىم ءىشىپ وتىرعان ءبىر قاسىق ءسۇتتى اۋىزدارىنان جىرىپ العاندا، نەسىنە كوگەرەر ەكەن؟ ەرتەڭ ولە كەتسە، وسى مالدى وزىمەن بىرگە الا كەتە مە ەكەن؟ ءاي، بالا، ايتا بار وسى سەزىمدى. ءوزىڭ ءبىر ورىس سياقتى ەكەنسىڭ، قازاقشا بىلەسىن بە ءوزىڭ؟ بەزىرەيۋىن قاراشى، ورىستىڭ بالاسىن اسىراپ العان با مەنىڭ قۋ جەزدەم؟
— ءاي، تايتاقاي، قىسقارت ءتىلىڭدى؟ بۇل ءتىل تيگىزەتىن كىسىنىڭ بالاسى ەمەس. تانتىما بەكەر! — دەپ تايلاق ايبات كورسەتتى.
كۇن بولسا كەشكىرىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە بالانىڭ قارنى اشا باستادى.
«ۇيگە كىر، ءشاي ءىش، ءدام اۋىز تي»، — دەگەن جان بولمادى. ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان مىنا بەيباقتاردان ونداي ىقىلاس كۇتۋ دە نوبايسىز.
سوندا دا بولسا تۇرار سابىر ساقتادى. ونىڭ ەركىنە سالسا مىنا ەشكىلەردى تاستاپ كەتەر ەدى. قىرعىزباي اتاسى كۇنىن كورە الماي وتىرعان جوق، ال مىنا قۋ سيراقتارعا ەشكى دە بولسا ءنافاحا. ءبىراق ونسىز دا سيىرسىز قايتقالى تۇر. تىم قۇرىسا، ەشكىلەردى ايداپ بارىپ الداندىرماق قىرعىزباي اتاسىن.
اۋىلنايدىڭ سالىق جينايتىن شابارمانى قۇساپ، اتتىڭ ۇستىندە شىرەنىپ تۇرا بەرگەنىم دۇرىس بولماس دەپ تۇرار تورىدان ءتۇستى. اياعى ۇيىپ قالعان ەكەن، ازداپ بوي جازىپ، قۋ ەشكىلەردىڭ ءجۇنىن قىرقۋعا قولعابىس ەتپەك بولدى. تۇرارعا بىرتە-بىرتە بويى ۇيرەنگەن تايلاقتىڭ جالاڭبۇت بالالارى ۇياتتى قويىپ، ىندەرىنەن شىعا باستادى.
— Aپa، مەنىڭ بورتە لاعىمدى دا اكەتە مە؟ — دەدى مۇرىن بوعى جىلتىڭداعان بىرەۋى شەشەسىنىڭ ارقاسىنا اسىلا بەرىپ.
— ارى! — دەپ ءجۇن قىرقىپ وزەۋرەپ جاتقان شەشەسى بالانى شىنتاعىمەن لاقتىرىپ جىبەردى. — و، قۇداي سورلى قىلعان سور ماڭداي. سەنىڭ بورتە لاعىڭ بار ما ەدى؟!
— ءيا، مەنىكى. بەرمەيمىن بورتە لاعىمدى، — دەپ مۇرىنبوق بالا بورتەنى ۇستاپ الىپ، موينىنان قۇشاقتاپ قاتتى دا قالدى.
ەشكىلەردىڭ قىلشىعىن قىرقىپ بولىپ، «ال، ەندى بولدى» دەگەندە الگى بالاقاي لاقتان ايىرىلادى دەگەن قايدا؟! باقىرىپ جىلاپ، بورتەگە جابىسىپ الدى. شەشەسى بارىپ، شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپ، قولىنان جۇلقىپ ەدى، بالا بوساتپادى. تۇرار شىداي الماي:
— مەيلى، اپاي، قالا بەرسىنشى، اتام لاعىن تۇگەندەپ جاتپاس. تيمەڭىزشى! — دەپ جالىندى.
ءبىراق قىرسىق قىلعاندا ەشكىلەردى ەندى ايداپ شىعا بەرگەندە، الگى بورتە لاقتىڭ ەنەسى زارلاپ الا جونەلدى دە، تورى اتتىڭ باستىرمالاتقانىنا كونبەي، ۇيگە قاراي قايتا قاشتى. بىرەۋى قاشقان سوڭ باسقالارىنىڭ دا پەيىلى بۇزىلدى.
— مەيلى، اپاي، سول بورتەنىڭ ەنەسىن دە الىپ قالىڭىزشى تەگى. ءوزىم ءبىر ەسەبىن ايتارمىن اتاما، — دەدى ابدەن ىعىر بولعان تۇرار.
— ويباي، مىڭ بولعىر، اينالايىن، كوسەگەڭ كوگەرسىن، — دەپ تايتاقاي ءبىر ەشكىنى كوگەنگە بايلادى دا، قالعانىن ەداۋىر جەرگە دەيىن ءوزى ايداسىپ، تۇراردى جولعا شىعارىپ سالدى.
سول جولى تۇرار ازىناعان ازاپ مەكەنىن، تۇلدىرسىز كەدەي ەلدى تاعى ءبىر كورىپ ورالدى. باياعى تالعاردىڭ بەساعاشىنداعى تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ كەدەيلىگىنەن دە وتكەن، اجال مەن اشتىقتىڭ ازۋىندا قالت-قۇلت ەتكەن مۇنشاما تاقىر جوقشىلىقتىڭ كۋاسى بولىپ، جاس جانى شوشىنىپ قايتتى.
ءىىى
جەكسەنبى كۇندەرى ينتەرناتتىڭ ءىشى ەل كوشكەندەي كوڭىلسىز-اق. ۇزاق قارعانىڭ بالاپاندارىنداي قارا دومالاق بالالار شۋىلداماس. مەكتەپتە قوڭىراۋ سىلدىرلاماس. قورانىڭ ءىشى جىم-جىلاس.
اۋىلدارى جاقىن بالالار كەشە كەشكە ۇيلەرىنە تاراپ كەتكەن. ءوزى ءۇيى، ولەڭ توسەگى بارلار باقىتتى. ءبىر جۇما بويى كەرمەي ساعىنىپ قالعان اپالارىنا ەركەلەيدى، ىنى-قارىنداستارىمەن تالاسىپ-تارماسىپ ايرانعا تالقان شىلاپ جەيدى. كەشكە قاراي شەشەسى ساقتاپ قويعان ءسۇر ەتتىڭ سورپا-سۋىنا تويىپ، تەرلەيدى.
— قازىنانىڭ تاماعىنا قاراعان بالا ءبىر شەك بولىپ قالادى دەگەن راس ەكەن، قۇدايا، مىنا بالا تۇك ىشپەدى، — دەپ شەشەلەرى بالاپانىن شەگىرتكەگە شاقىرعان تاۋىقتاي قاقىلىقتاي باستايدى.
مۇنداي زامان تۇرارعا ارمان. قازىنا ساۋداگەردەن ساتىپ العان ينتەرناتتىڭ اۋپيگەن قوراسىندا جاپادان-جالعىز كىتاپتى ارى وقىپ، بەرى وقىپ، ەندى ءىش پىسا باستاعاندا مەركە شىركەۋىنىڭ قوڭىراۋلارى كۇڭىرەنە جونەلەدى.
كوشەدە ادام قاراسىنى كوبەيەدى. جەكسەنبى كۇنى ۇستىنە ءبىر كيەرىن ءىلىپ، ورىستار شىركەۋگە بەتتەيدى. كۇننىڭ جىلىسىنا قاراماي باستارىنا قازانداي بورىك، ۇستەرىنە كۇپى كيىپ، قازاق، قىرعىز بىتكەنى مەركەنىڭ قىر بازارىنا بارا جاتادى.
بازارعا بۇگىن تۇراردىڭ قىرعىزباي اتاسى كەلەدى. دەلدالدىعا ءجۇرىپ، «شىرىڭكە» تاپقان كۇنى اتاسى كوڭىلى ءتۇسىپ، تۇرارعا بەس-ون تيىن بەرەر ەدى.
مەركەنىڭ قىر بازارى قىزعان كەز. كۇز ايلارىندا بۇل بازار اسىرەسە اسپانداپ كەتەر ەدى. قۇيرىعى تەگەنەدەي كىلەڭ قىزىل قويعا قىزىققاندار سوناۋ ءاندىجاننان، نامانعاننان، قوقاننان كەلىپ جاتادى. الا شاپان، قارا شاپان، بەيقاسام شاپان، الا تاقيا، قازانداي قارا سەڭسەڭ بورىك، دوڭگەلەك قۇندىز بەرىك، قۇلاقتارى سالپاڭداعان تۇلكى بورىك. اق ساقال، بۋرىل ساقال، قارا ساقال، قابا ساقال، كۇيەك ساقال، شوقشا ساقال... «ساۋدا-ساقال سيپاعانشا»، — دەپ سيپالاتىن ساقالدار.
ورالدان، ورىنبوردان، سارىتاۋدان كەلگەن ورىستار؛ ۇفەدەن، قازاننان كەلگەن باشقۇرت، تاتارلار؛ توقپاقتان، پىشپەكتەن جەتكەن قىرعىزدار؛ جاركەنتتەن، شەلەكتەن، شونجىدان كەلگەن دۇنگەندەر مەن ۇيعىرلار. سان ءتۇر بار، سان ءتىل بار. ءبىراق بارىنە ورتاق — ساۋدا ءتىلى.
تۇرار قىرعىزباي اتاسىن ىزدەپ مال بازار جاعىنا بارعان. قالىڭ ءنوپىر اراسىنان اتاسىن تابۋ ونشا قيىن ەمەس. اتاسى ادەتىنەن اينىماسا مۇنداي قوڭىر كۇزدە ۇستىنە شيبارقىت بەشپەت، سىرتىنان تۇيە ءجۇن شەكپەن، باسىنا رىسقۇل قۇساپ بوز قالپاق، اياعىنا كەبىس-ماسى كيىپ، بەلىن قوس قۇلاش كۇلپارا بەلبەۋمەن بۋىپ، ەتبەتتەڭكىرەپ، وڭكەڭدەپ جۇرەدى. سوقىر باتىرعا مىنەزى تارتپاسا دا، ءتۇر-تۇلعاسى كەلگەندەي: بويشاڭ، قاقپاق جاۋىرىن، جارداي شال. سول ىرىلىگىنىڭ ارقاسىندا قالىڭ ەلدىڭ اراسىنان كوزگە وڭاي تۇسسە كەرەك ەدى.
اينالاسى تاي شاپتىرىم مال بازاردىڭ شەتىندەگى ۇزىننان-ۇزاق ماما اعاشقا بازارشىلاردىڭ اتتارى بايلانادى.
اۋەلى تۇرار سولاردىڭ اراسىنان قىرعىزباي اتاسىنىڭ توبىلعى تورى، جىرىق قۇلاق اتىن ىزدەيدى. ول توبىلعى تورىعا تالاي ءمىنىپ، مىقاننان سۋارىپ قايتۋشى ەدى. قويدان جۋاس، شابىسقا جوق، ءبىراق ءجۇرىسى جايلى جانۋار. مال يەسىنە تارتادى دەگەن راس شىعار، ميمىرت ءجۇرىسى قىرعىزبايدىڭ القىن-جۇلقىنسىز، شىقپا جانىم شىقپا تىرشىلىگىنە ۇقسايدى.
توبىلعى تورىمەن قاتار ءبىتىمى بولەكشە، تۇرقى ەسىك پەن توردەي، بويى جارداي اق جال ايعىر بايلاۋلى تۇر ەكەن. التىن سارى اتلاس تۇگى كۇزدىڭ جۋاس كۇنىنە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. پوشىمى قىزىل جەبەگە ۇقسايدى، ءبىراق بوياۋى بوتەن: ويناما وتتى قىزىل ەمەس، جالقىن سارى.
ەشكىم بايقاپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەگەندەي تۇرار جان-جاعىنا قارادى. ادامدار الاس-قۇلاس، ابىر-سابىر ساۋدامەن الەك. بوتباي مەن قورالاستىڭ، اققويلى مەن قاراقويلىنىڭ قىزىل قويى كوزدەرىنىڭ قۇرتىن الىپ، ءبارى قورالى مالدى اينالشىقتاپ، باسقا دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي ەكەن. ساۋداعا تۇسكەن مالدى قىزىقتاۋشىلار كوپ: اقشاسى بارى دا، جوعى دا قوي بايعۇستىڭ ارقاسىن باسىپ، شاراداي قۇيرىعىن كوتەرىپ كورىپ، تىرىدەي جەپ قويعىسى كەلىپ، اۋىزدارىنىڭ سىلەكەيلەرىن جۇتىنىپ ءجۇر.
سارى ايعىردىڭ ۇستىنە ءبىر شىعۋعا تۇراردىڭ اڭسارى اۋدى. بەيسەۋبەت ىسكە قۇلىقسىز-اق بالا ەدى، بۇل جولى جەلىك جەڭدى. سارىعا اقىرىن جاقىنداپ بارىپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن اپ-اۋىر ۇزەڭگىسىن ابايلاپ ۇستاپ كوردى. سارى ايعىر ءسال پىسقىرىنىپ، كوزى وقشيىپ، بالاعا ءبىر بۇرىلىپ قارادى. ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەس، بيىك ەكەن. سوندا بالا دەرەۋ قىرعىزبايدىڭ سىر مىنەز توبىلعى تورىسىنا قارعىپ ءمىندى، تورى بىلق ەتكەن جوق. سونان سوڭ بارىپ، تورىدان سارىعا اۋىسىپ وتىردى. اۋەلى جۇرەگى دۇرسىلدەپ، سەزىكتەنە بەردى. سارى ايعىر سايتانداي اتىلىپ، ۇركىپ جۇرەر مە ەكەن دەپ ەدى، جانۋار سابىرلى ەكەن، بالادان جاماندىق سەزبەگەندەي، تىنىش تۇرا بەردى.
قاقتاعان كۇمىسپەن قاپتالعان قازاقى ەر توقىمنىڭ ۇستىندە كورپەشە جوق، قۇيرىققا قاتقىل تيەدى ەكەن. شۇپىرلەتە قاعىپ تاستاعان تۇيمە باس جەز شەگەلەر تالعار تاۋدان تۇندە جامىراعان اسپان جۇلدىزدارى سياقتى. كۇمىس ەردىڭ قاسىن تۇرار ءبۇلدىرىپ المايىن دەگەندەي الاقانىمەن ابايلاپ قانا سيپاپ كوردى.
Heگe ەكەنى بەلگىسىز، وسى كۇمىس ەر ونىڭ كوزىنە جىلى ۇشىرادى. ءبىراق بالا ءوزىنىڭ باتىر باباسىنىڭ ءتانى ءتيىپ، تەرى سىڭگەن ەرەۋىل تاقتا وتىرعانىن سول ءسات سەزگەن جوق. تەك ءبىر تۇيگەنى: مۇنداي ات پەن مۇنداي ەر-توقىمنىڭ ۇستىندە ادام جايباراقات وتىرا الماس. بۇل كەرەمەت جورىقتىڭ، الاپات ەرلىكتىڭ ورنى سياقتى. بۇل ەردىڭ ءۇستى ۇلى ىستەر تۋرالى جار سالاتىن، سان مىڭ، قولدى اۋزىنا قاراتاتىن دۋالى سوزدەردىڭ قاسيەتتى مىنبەرى ىسپەتتى. بالا ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ تۇرەگەپ تۇرىپ، مىنا حان بازارعا:
— ەي، بەيشارا ۇساق تىرلىكتىڭ ادامدارى! — دەپ ايقاي سالعىسى كەلىپ ەدى، اتتىڭ ۇستىنەن اياعى ۇزەڭگى تىرەپ تۇرۋعا جەتپەدى.
ەندى ءبىر شامادا بۇل سارى ايعىر مەن كۇمىس ەر-توقىم تەگىن ادامدىكى ەمەس ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، بويىن قورقىنىش بيلەدى. «ۇرىسىڭ» دەپ ۇستاپ الا ما دەپ جان-جاعىنا تاعى جالتاق-جالتاق قارادى. جوق، بازار ۇلى تەڭىزدىڭ وپپالى-وقپان يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتكەن قارا قۇرىمداي، قىبىر-جىبىر قۇجىناپ، ءبارىن ءبىر الىپ ماگنيت تارتىپ العانداي، سودان اجىراي الماي قالعانداي ەكەن. اتتىڭ يەسى دە سول ماگنيتكە جابىسىپ قالعان شىعار. تۇرارعا ەشكىم نازار سالمادى.
سەكەمدى سەكۋندتار وتە شىقتى دا، سالدەن سوڭ بالانىڭ بويىن ءبىر سەلكەۋ سەزىم بيلەدى. سارى ايعىردىڭ ءۇستى وعان دۇنيە-الەمنىڭ شوقىسىنداي سەزىلدى. اينالا توڭىرەك ءبارى كورىنەدى، بارىنە كوز جەتەدى. بيىك دۋالدىڭ ار جاعىندا قوڭىراۋلارى كۇڭگىرلەپ شىركەۋ تۇر. الماتىداعى كافەدرال سوبورداي سالتاناتتى بولماسا دا، قوڭىراۋلارى سونداي سازدى، جان-جاعىنا ساعىنىش ساۋلەسىن شاشىراتىپ جاتقانداي. بالانىڭ ەسىنە پريحودكو مىرزا ءتۇستى. بيىك جاردىڭ جاعاسىنان ۇشىپ كەتە جازداعانداي بويى ءدىر ەتە قالدى. يۆان ۆلاديميروۆيچ ايتىپ ەدى: ارتىڭا بۇرىلىپ قاراما، ارتىڭ قۇلاما قۇز، وعان قاراساڭ باسىڭ اينالادى دەپ. ۇمىتا بەرەدى بايعۇس بالا، ابايلاماي وتكەندى ەسىنە الا بەردى.
حان بازار، ىعى-جىعى جاندار. انە، انا جەردە قوبىز تارتقان سوقىر دۋانا وتىر. قوبىز ءۇنى قايعىلى، قابىرعاڭدى سوگىپ، سونىڭ اراسىنان جۇرەگىڭدى سۋىرىپ اكەتەردەي زارلى اۋەن. وعان شىركەۋ جاقتان كۇمبىر-كۇمبىر قوڭىراۋ ءۇنى قوسىلعاندا، مىنا ادامداردىڭ قىبىر-جىبىر كۇيبىڭ تىرشىلىگى قۇمىرسقانىڭ كۇن كورىسىندەي تىم ۇساق كورىنەدى. الا تاقيا كيگەن وزىندەي ءبىر بالا قاباق كوتەرىپ، توستاعانداپ سۋ ساتىپ ءجۇر. ورىسىنەن ايىرىلعان تەگەنە قۇيرىق قىزىل قوي سۋدىڭ ءيسىن سەزىپ، ءىشى سولىقتاپ، مەكىرەنىپ قويادى.
بازار شايىر ساسيدى. سەمىز قويلاردىڭ پىسىناعان ءيسى اۋانى الەم دەپ تۇر. بازار — شوپان-اتانىڭ اباقتىسى. ءبىراق قويدان جۋاس مال جوق، تىم قۇرىسا ەشكى قۇساپ باقىرمايدى دا، پىسىناپ، ءىشى سولىقتاپ، كوزى بوزارىپ تۇرا بەرەدى.
بازار شىركىن ادامعا قىزىق، اتقا تۇك قىزىعى جوق. كەلەدى — قاقشيتىپ بايلايدى دا، سودان ساۋدانىڭ سارساڭىندا ءجۇرىپ، بۇلاردى مۇلدە ۇمىتادى. تەك بازار قازان بولىپ، اۋىلعا قايتاردا عانا اتتارى ەستەرىنە تۇسەدى.
سارى ايعىردىڭ دا يەسى سول ساۋدا سارساڭىنا ءتۇسىپ كەتكەن بولار، اتىنىڭ ۇستىندە بوتەن بالا وتىرعانىن ءازىر بايقاعان جوق. وسىنداي جىلقىنى دا ۇمىتۋعا بولا ما ەكەن؟
بايلاۋلى اتتار اۋىزدىقتارىن شايناپ، پىسقىرىنادى، تەزەك تاستايدى. سول كەزدە مۇرىنعا دالاداعى كوكتىڭ كەرمەك ءيسى كەلەدى. ۆەرنىي تۇرمەسىندەگى اتقورانىڭ تانىس ءيسى اڭقيدى. كوڭىل جۇيرىك، بالا ءبىر مەزگىل سارى ايعىردى ازىناتىپ، ساحالينگە ساپار شەگەدى. يۆان ۆلاديميروۆيچ ايتىپ ەدى، جاياۋ ادام ساحالينگە ءجۇز الپىس، ءجۇز جەتپىس كۇن ءجۇرىپ جەتەدى دەپ. ال، سارى ايعىر بولسا شە؟ ءبىراق جولدا وتكەل بەرمەس اساۋ وزەندەر، تەڭىز بار دەدى-اۋ. مۇمكىن، سارى ايعىر تايبۋرىل سياقتى ءبىر تاۋدان ءبىر تاۋعا دەيىن قارعي الاتىن شىعار. قىزىل جەبەنىڭ ۇشقانىن تۇرار ءوز كوزىمەن كورگەن. اياعى جەرگە تيمەگەن سياقتى ەدى سوندا قىزىل جەبەنىڭ.
ءشايحانا جاقتان ساماۋرىن كەرنەيلەرىنىڭ ءتۇتىنى بۋداقتايدى. كاۋاپ پەن سامسانىڭ ءيسى بۇرقىرايدى. سۇمەلەك اش يتتەر ءشايحانا توڭىرەگىن جاعالاپ، اركىمنەن يمەنىپ، جالت بەرىپ ءجۇر.
مۇمكىن، سارى ايعىردىڭ يەسى ءشايحانادا وتىرعان بولار. ءشايحانادان بەرىرەك دوڭدەۋ جەردە بەلىن بۋعان اق بەشبەتتىڭ سىرتىنان جەلەگەي اق شاپان جامىلعان، دوڭگەلەك قۇندىز بورىك كيگەن ءداۋ قارىن ءبىر ادام جاپادان-جالعىز ەكى قولىن شاپانىنىڭ استىنان وتكىزە ارتىنا ۇستاپ قوزعالماي تۇر. مىنا بازار سۇراپىل سوعىس، ال اناۋ اق شاپان قولباسشى سياقتى.
وقتىن-وقتىن اق شاپانعا اركىم-اركىم بارىپ الدىندا بۇگجيىڭكىرەپ تۇرىپ-تۇرىپ، قالىڭ توپقا قايتىپ كەتەدى. سوعىستىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن حابارلاپ تۇرعان اديۋتانتتار سەكىلدى.
— «ناپولەون، — دەدى تۇرار يۆان ءۆلاديميروۆيچتىڭ تاريحتان ايتقان ساباعى ەسىنە ءتۇسىپ. — سوندا كۋتۋزوۆ كىم؟ ول — وڭتۇستىك بەتىندە، مەن — سولتۇستىك بەتىندەمىن. كىتاپتاعى سۋرەتتە كۋتۋزوۆتىڭ استىندا اقبوز ات بار ەدى. مەنىكى — سارى ايعىر. مەن — كۋتۋزوۆ! بورودينو — ۋررا!».
ءبىر كەزدە ناپولەوننىڭ الدىنا ەڭكەڭدەي باسىپ بارعان ۇزىن بويلى ءوزىنىڭ اتاسى قىرعىزباي ەكەنىن تانىدى.
— وھو، قىرعىزباي اتامدى قارا. ناپولەون وعان بىردەڭە دەپ رەنجىپ تۇرعان سياقتى. قىرعىزباي اتام — گەنەرال وجەرو.
ونىڭ دا بويى وسىنداي ۇزىن بولعان. العاشقى كەزدە وجەرو ناپولەوندى مويىنداڭقىراماي كەكىرەيىپ قاراعان عوي. سوندا ناپولەون وعان:
— «گەنەرال! ەگەر مەنىڭ ايتقانىمدى ورىندامايتىن بولساڭىز، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ايىرماشىلىقتى جويىپ جىبەرەمىن. ايىرماشىلىعىمىز نەدە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ — دەگەن. وجەرو تۇسىنىڭكىرەمەگەن.
— ايىرماشىلىق ەكەۋمىزدىڭ بويىمىزدا، — دەگەن ناپولەون. — مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىنداماساڭىز، باسىڭىزدى الامىن. سوندا ايىرماشىلىق جويىلادى، بويىمىز تەڭەسەدى. «ايتقان-اق قوي، سورلى. اناۋ اق شاپان دا قىرعىزباي اتاما «باسىڭدى الامىن» دەپ تۇرعان ءتارىزدى».
اتاسى ەڭكەڭدەي باسىپ قايتادان قالىڭ توپقا كىرىپ كەتتى. كەلگەن شارۋاسى قىرعىزباي اتاسىنا جولىعۋ بولعانمەن، تۇرار ەندى اسىقپادى. بازار تارقامايىنشا، اتاسى ەشقايدا كەتپەس. تۇرارعا سارى ايعىردىڭ ۇستىنەن مىنا مايداندى باقىلاپ وتىرۋ الدەقايدا قىزىق.
ءبىر كەزدە ناپولەوننىڭ قاسىنا ەرەسەكتەۋ بالا كەلدى. باسقالار قۇساپ ەلپەڭدەمەي، ەركەلەپ تۇرعان سياقتى. ناپولەوندى بەلىنەن قۇشاقتاپ، بەتىنە قارايدى. ءسىرا، بىردەڭە تىلەپ تۇرعان بولار. «وۋ، مىناۋ اتامىرزا عوي. ە، ناپولەون ونىڭ اكەسى بولدى عوي. يۆان ۆلاديميروۆيچ ايتىپ ەدى-اۋ، ءسىرا. سەرىك ىلعي اتامىرزاعا جارامساقتانىپ ءجۇرۋشى ەدى، اكەسى دە سونداي ەكەن عوي. انە، ناپولەون قوينىنان العان شۇبەرەگىن شەشىپ، اتامىرزاعا اقشا بەرىپ جاتىر...».
ەڭ جاقسى اتقا ءمىنىپ وتىرعانىمدى اتامىرزا كورسىن دەگەندەي كەنەت تۇرار:
— ەي، اتامىرزا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. انا جولى توبەلەسىپ قالعانى ەسىنەن شىعىپ كەتكەن سياقتى. اتامىرزا ەستىپ كەلسە، ونى قىرعىزباي اتاسىنىڭ تورى اتىنا مىنگىزىپ، ەكەۋى قاتار وتىرماقشى.
ءوز ويى — وعان مىنا بازار بورودينو دەمەكشى. اناۋ اق شاپاندى سەنىڭ اكەڭ ناپولەون دەمەكشى. مەن كۋتۋزوۆ بولايىن، سەن باگراتيون بول دەمەكشى. نيەتى دۇرىس-اق، وزدەرىنشە ءبىر بالا بولىپ، بولەسىز، جانجالسىز ويىن قۇرماقشى. قالىڭ ءنوپىردىڭ باسىنان اسىرا تاعى دا:
— ەي، اتامىرزا! — دەپ ايقايلادى.
اتامىرزا ەلەڭ ەتىپ جان-جاعىنا قارادى. الدەن سوڭ بارىپ، بيىك سارى ايعىردىڭ جارقىراعان كۇمىس ەرىنىڭ ۇستىنەن وزىنە قول بۇلعاپ تۇرعان تۇراردى كوردى. اكەسىن جەڭىنەن تارتقىلاپ، تۇرارعا قولىن شوشايتىپ بىردەڭە-بىردەڭە دەدى. اكەسى رەنجىپ قولىن ءبىر سىلتەدى. مازامدى الما دەگەن بولۋى كەرەك. ناپولەوننىڭ ويى ءقازىر بالادا ەمەس، مىنا دالادا. گەنەرالدارى ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتىر. تۇرار اتامىرزادان كوز جازىپ قالدى. ەندى ءبىر ساتتە ونىڭ ءشايحانادان ەڭگەزەردەي ءبىر كىسىنى ەرتىپ شىققانىن كوزى شالدى.
اتامىرزاعا سارى ايعىر تانىس بولاتىن. ونىڭ يەسىن دە بىلەتىن. يەسى ءشايحانادا قىمىز ءىشىپ، قىزۋ اڭگىمە ۇستىندە وتىراتىنىن دا بىلەتىن.
— اقا، ءسىزدىڭ ايعىرىڭىزدى ءبىر بالا ءمىنىپ، قاشقالى تۇر. ۇستاپ الىپ ۇرىڭىز، — دەدى.
اتامىرزانىڭ وپاسىزدىعىن سەزگەن تۇرار اتتان دومالاپ تۇسە بەرگەندە، الگى ەڭگەزەردەي كىسى دە تاياپ قالىپ ەدى. تۇرار تۇرا قاشسا، قالىڭ توپتىڭ ىشىنە كىرىپ ۇلگىرەر ەدى. ءبىراق تۇردى دا قالدى. الگى ادامنىڭ كەسكىن-كەلبەتى، ءجۇرىسى ءوز اكەسى رىسقۇل سياقتى ەكەن. اۋەلى جۇرەگى بۇلك-بۇلك ەتە قالدى. اتتىڭ يەسى مۇلدە جاقىنداعاندا ونىڭ نارتتاي قىزىل بەتىن، الاقانداي شەگىر كوزىن كورىپ، اكەسى ەمەس ەكەنىن ۇقتى. اتامىرزا توپتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، باسپالاپ قاراپ تۇر ەدى. اتتىڭ يەسى تۇرارعا باعجيا قاراپ، قۇلقىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ ايت شىنىڭدى، اتتى ۇرلاماقشى ما ەدىڭ؟
— جوق، — دەدى تۇرار قۇلاعى اۋىرىپ بارا جاتسا دا ساسپاي. — مەن ۇرى ەمەسپىن.
— وندا تانىمايتىن بىرەۋدىڭ مالىندا نەڭ بار؟
— ءجاي، قىزىعىپ كەتتىم. قىزىل جەبە سياقتى ەكەن.
— نە دەيدى؟ قىزىل جەبەڭ نە؟
— سونداي جۇيرىك ات بولعان. ونىڭ قاناتى بار ەدى. سول ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. قۇلاعىمدى قويا بەرىڭىزشى ەندى...
— ءجونىڭدى ايتشى، سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ ءوزىڭ؟
— قىرعىزبايدىڭ.
— قاي قىرعىزباي؟ الگى دەلدال شىلمەمبەت پە؟ وتىرىك ايتساڭ ولەسىڭ. كانە، ءجۇرشى قىرعىزبايعا. ءاي، ونىڭ بالاسى بار ما ەدى، ءا؟
تۇراردى قولىنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، جۇرتتى كيمەلەپ، اتاسى تۇرعان جەرگە الىپ كەلدى.
— اۋ، قىرعىزباي، موينىڭدى بۇر. ساتار كوبەيسىن. مىناۋ سەنىڭ بالاڭ با؟
— ە-ە، اقكوز باتىر، امان با، شيراعىم. ە-ە، مىنا تۇرار ما؟ ە-ە، مەنىڭ، مەنىڭ...
قىرعىزباي قالبالاقتاپ قالدى. ساۋدالاسىپ تۇرعان وزبەك پە، تاجىك پە — ارىپتەستەرىن تاستاي بەرىپ، شەتكە ىعىسا بەردى. اقكوزدى بىلاي الىپ شىعىپ:
— بۇل بىردەڭە ىستەپ... نە بولىپ قالدى؟ — دەپ ابدىراي جاۋتاڭدادى.
— ەشتەڭە دە، ءتايىرى، دەگبىرىڭ كەتپەي-اق قويسىن. اشەيىن، قىرعىزبايدىڭ بالاسىمىن دەگەن سوڭ، ە قىرەكەڭدە مۇنداي قاسقىر بالا بار ما ەدى دەپ قالعانىم عوي. ءاي، اقىماق، بارا بەر، — دەپ اقكوز تۇراردىڭ قولىن بوساتتى.
— اقكوز باتىر، مەن ساعان شىنىمدى ايتايىن، — دەپ اتاسى اقكوزگە سىبىرلاپ جان-جاعىنا قارادى. ۇرلىق قىلعان ادامداي وزىنەن ءوزى قۋىستانادى. تۇراردىڭ ىزاسى كەلدى. ۇپ-ۇلكەن كىسى دە وسىنداي ۇركەكتەيدى ەكەن-اۋ. — بۇل باياعى ءوزىڭ بىلەتىن رىسقۇلدىڭ بالاسى. اۋزىڭنان شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، اينالايىن. قىرعىزبايىپ بولىپ وسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقيدى. مەنى ىزدەپ كەلگەن عوي بازارعا. بەس-ون تيىن بەرىپ قوياتىنىم بار. ا-ا، ا، تۇرار، ءما، كۇنىم، — دەپ قىرعىزباي قالتاسىنان اقشا سىلدىرلاتتى.
— الدا، اينالايىن-اي، — دەپ اقكوز ءوڭى جىلىپ سالا بەردى. — ايداۋعا كەتكەن رىسقۇل جازعاننىڭ جالعىزى وسى دە. و، شىركىن، جالعان-اي!..
ەندى اقكوز تۇراردى باۋىرىنا باسىپ، كۇرەكتەي قولىمەن بالانىڭ باسىنان سيپادى. قۇددى ءوزىنىڭ اكەسى سياقتى. بالا مىنا مەيىردەن شالا ماس، ءبىر كورگەن بوتەننىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— رىسقۇل قانداي ەدى! و، شىركىن، جالعان. ول ەكەۋمىز ءبىراز كۇن ءدام-تۇزداس بولعانبىز باياعىدا. مىنا ايبار سيدىرماي، الماتى اۋىپ كەتتى عوي سوندا. وعان دا مىنە، وتىز جىلداي بولىپ قالدى. بابام الىمبەك باتىردان قالعان كوز ەدى، مەنى كوزىندەي كورىپ ءجۇر دەپ ماعان تۇلا بويى تۇلدىرى — جالعىز كۇمىس ەرىن سىيعا تارتىپ ەدى. جاڭا مىنا جامان سونىڭ ۇستىندە جاربيىپ وتىر. ءسىرا، تانىعان-اۋ دەيمىن اكەسىنىڭ كۇمىس ەر-توقىمىن. تانىدىڭ بە-ەي، شىنىڭدى ايتشى؟
— قايدان تانىسىن، — دەدى قىرعىزباي دا قۋانىپ، ەندى ەكپىن الا سويلەپ. — ول كەزدە بۇل اقىماق جوق ەدى عوي. بۇل الماتىدا تۋعان بالا. قايدا-ا-ا، بەرىدە عوي. قۇداي قويسا، ءقازىر ون ەكىگە شىقتى. ال اكەسىنەن حابار جوق. وگەي شەشەسى ءىزبايشا مولدابەكتىڭ قولىندا، تۇلكىباس جاقتا. احات دەيتىن اعاسى بار ەدى عوي رىسقۇلدىڭ، سول تۋعان جەرگە بارىپ ولەمىز دەپ كوشىرىپ اكەتكەن. اقكوزجان، كەم-كەتىككە ىقىلاسىڭ ءتۇسىپ جۇرەتىن ەر جىگىت ەدىڭ، — دەپ قىرعىزباي تاعى دا جالىنىشتى ۇنگە كوشتى. — اۋزىڭنان شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن. رىسقۇلدىڭ بالاسى ەكەنىن پريستاۆ ءبىلىپ قويسا، مۇنى دا، مەنى دە وڭدىرمايدى. وقۋ وقىپ، جەتىلسە، كىم بىلەدى، ادام بولىپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ كەتەر...
— قالتىراما، قىرعىزباي! — دەدى كەنەت قاتقىل ۇنمەن اقكوز. — مەنى اۋزىنا يە بولا المايتىن الجىعان دەپ تۇرمىسىڭ. ال، شىراعىم، اتىڭ كىم؟ — دەپ ەندى بالانىڭ باسىن كوتەرىپ وزىنە قاراتتى. — تۇرار دەيمىسىڭ. مەن سەنىڭ اكەڭنىڭ قاندىكويلەك جولداسى بولامىن. باياعىدا وسى مەركەدە رىسقۇل ەكەۋمىز تىزە قوسىپ تالاي جۇرگەنبىز. اناۋ تۇرعان اق شاپاندى جۋان شالدى كوردىڭ بە؟
— ناپولەون، — دەدى تۇرار.
— ناپالانى نەسى. ايبار ول. سەنىڭ اكەڭ ەكەۋمىز سونىڭ قىزمەتىندە بولعانبىز. سونىڭ مالىن ايداپ، تالاي جەردى ارالاعانبىز.
— ونىڭ بالاسى مەنىمەن بىرگە وقيدى، — دەدى تۇرار.
— ە، باسە، — دەدى اقكوز باسىن شايقاپ. — باي بالاسى — بايعا ۇقسايدى، بايلانباعان تايعا ۇقسايدى. ول دا اكەسىندەي بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەگىش. جاڭا مەنى ايداپ سالدى عوي ساعان. و، ارام-اي!
— ويباي، ايباردىڭ بالاسىمەن شاتاسپاي ءجۇر، بالام، — قىرعىزباي قايتادان قالتاڭداي باستادى. — ال، اقكوز باتىر، قۋ تىرشىلىك، الگى سارتتار مەنى كۇتىپ تۇر عوي. ۇيگە كەل، مەيمان بول. سوندا ءبىر اڭگىمەلەسەرمىز، ال ءازىر...
— بارا بەر، قىرەكە، بارا بەر. جولىڭنان قالما. ايتپەسە، ءار قويدان الاتىن ون تيىن شىرىڭكەدەن قۇر قالاسىڭ. ساۋداڭ ءجوندى جۇرمەسە، اناۋ ايبار سەنى دە رىسقۇل مەن مىنا مەن قۇساتىپ قىرىنا الار. بار!
شال كەتكەن سوڭ، اقكوز تۇرارعا تاعى ءبىر ابايلاپ قاراپ الىپ:
— اكەڭە تارتىپسىڭ، — دەدى. — ءبىراق قۇداي ساعان ونىڭ قيىن جولىن بەرمەي-اق قويسىن. ءبارىن دە ەستىگەم. رىسقۇل تۋرالى اڭىز كوپ. راس بولسا، سولداتتاردى ءولتىرىپ، كاتىرعىدان قاشىپ كەتىپتى دەيدى، كىم بىلەدى؟ ايتەۋىر ءتىرى جۇرسە، ءبىر كەلەر. وقۋىڭ قالاي، قاراعىم. قارنىڭ اشىپ جۇرگەن جوق پا؟ ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇرمىن دەيسىڭ.
اقكوز تۇراردى ءشايحاناعا الىپ بارىپ، پالاۋ اپەردى، قىمىز بەردى. اركىم، اركىم: — بۇل كىم، اقا، بۇل كىم؟ — دەپ ەدى، اقكوز:
— ءوزىمنىڭ بالام، نەمەنە بالا كورمەپ پە ەدىڭدەر، و نەسى-ەي، — دەپ قويدى.
— اكەڭنىڭ جاقسىلىعىن كوپ كورىپ ەدىم، بۇل كويلەك سونىڭ ءبىر مىسقالىنا دا تاتىمايدى. ال! مەنى ەسىڭە الا جۇرەرسىڭ. مەن وسى مەركەدەن ەلۋ شاقىرىم قوراعاتى دەگەن جەردە تۇرامىن. اقكوز قوسان ۇلى دەسەڭ جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بازار سايىن ءوزىم دە كەلiپ تۇرامىن. Ipi شارۋام جوق، مال ساتپايمىن، قىرعىزباي اتاڭ قۇساپ دەلدالدىق ەتپەيمىن. ەلدى كورەسىڭ، اجىك-كۇجىك اڭگىمە. بايلاردىڭ بەيىلىن اڭدايسىڭ. سورىڭدى ۇرايىن كەدەيدىڭ نەشە پاراسىن بايقايسىڭ. بايىن — كەدەي، كەدەيىن — باي ەتەيىن دەسەڭ، قولىڭنان كەلمەيدى. ول قۇدايدىڭ ءىسى. انە، انا ءبىر سورلى جامان وگىزىن جەگىپ، جوڭىشقا اكەلىپ ساتىپ وتىر. جەتىسكەنىنەن ەمەس قوي. انە، جۋسان شاۋىپ، سونى ساتىپ، ءشاي پۇلىن تاۋىپ ءجۇر انا بىرەۋ.
— ۋا، اقكوز باتىر، — دەپ قالدى ءبىر تۇستان سوقىر دۋانا. قوبىزىن سارناتا-سارناتا جالىقسا كەرەك، ەندى كىر شۇبەرەكپەن وراپ، قورجىنىنا سالىپ الىپتى. تەمىر تاياعىن الدىنا كەزەي ۇستاپ جەردى شۇقىلاپ كەلەدى. — ۋا، اقكوز، داۋىسىڭنان تانىدىم. قايىر-ساداقاڭ بار ما، قاراعىم. جامان اعاڭا بەرىپ قوي، تىلەۋىڭدى تىلەپ جۇرەيىن.
— مىنە، جوقشىلىقتىڭ تاعى ءبىر اش جولبارىسى. مەن بالا كەزىمدە مىنا قوبىزى بار ەدى، ءوزى دە توزبايدى، قوبىزى دا توزبايدى.
— قالت ايتاسىڭ، اقكوز. مەن توزدىم. بالا-شاعاعا ماسىل بولمايىن دەپ كەلەمىن، ايتپەسە ۇيدەن شىقپاي-اق جاتار ەدىم. ال قوبىزىم توزبايدى. مەنىڭ سۇيەگىم قۋراپ قالعاندا دا، بۇل توزباس. سىپاتايدىڭ اسىندا تارتىلعان بۇل قوبىز. اتتەڭ، مەن ولگەندە، مۇنى وزىمدەي تارتار ۇل تابىلسا، سوندا مەن جانناتتا جاتقانداي بولار ەدىم، قايتەيىن. ونداي ۇل جوق. سىپاتايدىڭ ايتقانىن بىلەسىڭ بە، اقكوز؟
— نە دەپ؟
— سىپاتاي ايتقان: مەنىڭ اسىمدا بايگەدەن كەدەيدىڭ اتى كەلسىن دەپ. قايدا سونداي باتىر ەندى؟ سىپاتايدىڭ اسىن بەرگەندە سوناۋ سىردان مايلى اقىن كەلگەنى ەسىمدە.
بوتباي ەلى، تۋعانىم،
قۇتتى بولسىن دۋمانىڭ!
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،
تىرقىراتا قۋعانىڭ، —
دەگەنى ەسىمدە. — زامانىمدا سول مايلىنىڭ وڭ جاعىندا وتىرىپ ەم، ارۋاق توزسا — جىن بولار، ەندىگى ءتۇرى مىناۋ جاپارقۇل اقىن اعاڭ نىق.
— سىپاتايدىڭ اسىندا مەن دە مەيماندارعا تاباق تارتقانمىن، — دەدى اقكوز دۋانانىڭ الاقانىنا اقشا سالىپ تۇرىپ. — جاقىندا سىپاتايدىڭ اسىنداي ۇلكەن ءبىر توي بولادى. ايبار ساۋداگەر بەكتەن بولىستىڭ بالاسىنا قىزىن ۇزاتادى. سىپاتايدىڭ اسىندا باس بايگەگە ءجۇز تايلاق تىگىلىپ ەدى، بۇلار نە تىگەر ەكەن — كورەمىز، قۇدا قالاسا.
— جاقسى بولدى ايتقانىڭ، اقكوز. بەكتەن بولىستىڭ تويىنا شاقىرۋسىز بارامىن. ءبىراق شاقىرىلماعان قوناق — سىپىرىلماعان جەردە وتىراتىنىن دا بىلەمىن... اللاۋحي-اح! و، مۇسىلماندار، قايىر-ساداقا بەر. بالە-جالادان، كەسىر-كەسەپاتتان ادا بولاسىڭدار. اللاۋحي-اح! اقكوز، امان بول، قاراعىم. اللاۋحي-اح! اللاۋحي-اح! اللاۋحي... ح!
دۋانا داۋىسى قالىڭ توپتىڭ اراسىنا سۋداي ءسىڭىپ كەتتى.
ونىڭ ورنىنا ەندى باقالشى داۋىسى باجىلداڭقىراپ، باسىم شىقتى:
— اينا بار، تاراق بار،
الماساڭ دا قاراپ قال!
ءبىر شەتتەن باعلان قوزىداي سارى الا قاۋىن ساتقان ساۋداگەر ورىسشا ۇيرەنىپ العان ءبىراۋىز تاقپاعىن قۇراننىڭ سۇرەسىندەي قايتالاپ قاقساي بەرەد:
— پادحادي نارود،
سۆوي وگورود:
پالاۆينا ساحار،
پالاۆينا مەد...
تورلاما سارى قاۋىنداردىڭ ءبىرازى پىسىگى ءوتىپ، قاققا جارىلىپ كەتىپتى. ىرسيعان جارىقتان بال اعىپ جاتىر. كۇزگى ارا، قارا شىبىن الگى بالعا ۇيمەلەيدى. ساۋداگەر ولاردى بەلبەۋىن شەشىپ ۇركىتكەن بولادى. شىرىننىڭ قۇربانى بولىپ كەتسە دە ريزا شىبىندار قايتا كەلىپ قونادى.
ەندى ءبىر ءسات ەلدەن ەرەكشە قالىڭ توپتىڭ ىشىندە جاپادان-جالعىز ات ءمىنىپ جۇرگەن بىرەۋ اششى داۋىسپەن ايقايلاپ كەلەدى:
— ەي، جاراندار، جاراندار!
— ەي، جاراندار، جاراندار!
بۇل سوزىمە قۇلاق سال!
ەل امان، جۇرت تىنىشتا
شوقپار، شۋدىڭ بويىنان
سۇيىنشىگە سىيلىق بار!
ءبىر ءۇيىر جىلقى جوعالدى.
— مىنە، بۇل ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كاسىبى، — دەدى اقكوز تۇراردىڭ يىعىنان سيپالاپ تۇرىپ. — نوعاي اينا-تاراق ساتادى: سارت قاۋىن ساتادى؛ قازاق جوعالعان جىلقىسىن ىزدەپ حان بازاردا جار سالادى. ءومىر وسى. مالىن ۇرى الادى، جەرىن پاتشا تارتىپ الادى. وسىنىڭ ءبارىن ىشىڭە توقي بەر، بالا! مىنە، مىنا جايما بازارعا قارا. تىرشىلىگىنىڭ تۇرىنە بولايىن. اناۋ ولەسى شالدىڭ الدىندا نە جوق: سىنىق تاراق، ەسكى كەبىس، توت باسقان شەگە، تۇيرەۋىش، شامنىڭ بىلتەسى، اعاش تۇيمە... وسى كاسىبى. ونسىز وعان ءومىردىڭ قىزىعى جوق. ءبىر جولى مەن سياقتى ءبىر قازاق وسى جايما بازاردى جاعالاپ ءجۇرىپ ءبىر اق ءدارى كورىپ، ساتۋشىدان:
— مىناۋ نە؟ — دەپ سۇراپتى.
— بۇرگە ولتىرەتىن ءدارى، — دەپتى الگى.
— ە، جاقسى بولدى عوي، ماعان ساتشى، — دەپتى قازاق. ەندى كەلەسى ءبىر اپتادا الگى قازاق جايما بازاردان اق ءدارىنىڭ يەسىن تاۋىپ الىپ:
— ءاي، سارت! الداعانىڭ نە؟ ءدارىڭ بۇرگە ولتىرمەيدى ەكەن. اقشامدى قايىر! — دەيدى.
ساتۋشى ساسپاستان:
— سەن ونى قالاي بەردىڭ بۇرگەگە؟ — دەيدى.
— قالاي بەرۋشى ەدى؟ تەكەمەتكە سەۋىپ تاستادىم.
— ە، بەكەر بولعان. بۇرگەلەردى جەكە-جەكە ۇستاپ اكەلىپ ءدارىنى يىسكەتۋ كەرەك ەدى دە، — دەپتى ساتۋشى ساسپاستان... اڭقاۋمىز بالا، اڭقاۋمىز. قاشان عانا قاھارلانار بۇل حالىق. اتتەڭ، قايران سەنىڭ رىسقۇل اكەڭ سياقتى وتقا قىزعان تاستاي ۇلدار كوپ تۋسا عوي بۇل ەلدەن.
اقكوز اتتار بايلاۋلى تۇرعان جاققا بەتتەدى.
— سەنىڭ اكەڭ باياعىدا تۇلكىباستان مەركەگە كەلگەن سوڭ ەكەۋمىز ءبىر جىلداي جۇپ جازباي بىرگە بولدىق. ايتسا، اڭگىمە كوپ. ەندى كەزدەسىپ تۇرارمىز. ءالى ايتىپ بەرەرمىن. مىنە، مىناۋ سول اكەڭنەن قالعان بەلگى، — دەپ اقكوز كۇمىس ەردى كۇرەكتەي قولىمەن سارت ەتكىزدى. اقجال سارى ايعىردىڭ شىلبىرىن ماما اعاشتان شەشىپ، باسىن بۇرىپ، كۇپشەكتى كۇمىس ۇزەڭگىگە اياعىن كوتەرە بەردى.
اقكوز اتقا قونعاندا، بۇرىنعىدان دا ايبىندى كورىنىپ، ارۋاقتانىپ كەتەردەي ەكەن. تۇرار ەرىكسىز ءوز اكەسىمەن سالىستىردى. اكەسى دە ات ۇستىندە ەر-ازاماتتىڭ سۇلتانى بولاتىن. ءبىراق ول تىم لىپىلداپ، تىم تىستەنىپ تۇراتىن. مىناۋ جايباراقات، ءتىپتى ماڭعاز، اي ماڭدايلى شاپىراش شارا كوز، نارتتاي نۇرلى، ناۋ تۇلعا ەكەن.
ول ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ تۇرىپ، تۇرارعا قولىن سوزدى.
— راقمەت، اعا، — دەدى تۇرار قوشتاسۋعا قيماي.
— وقى، شىراعىم، جالعىزبىن دەپ جاسىما. اكەڭنىڭ وشاعى ءوشىپ، قازانى توڭكەرىلىپ قالدى ەكەن دەپ قاپالانبا. مەن ادام تانىسام، سەن تەگىن ەمەسسىڭ، تەكسىز ەمەسسىڭ. اكەڭنىڭ ءوشىپ قالعان وشاعىن سەن جۇرەگىندەگى وتتان تۇتاتارسىڭ ءالى. سەنىڭ اكەڭ ەسىمە تۇسكەن سايىن مەنىڭ كەۋدەم جاۋىر اتتىڭ ارقاسىنداي سىزدايدى. ءتىرى بولسا، ءبىر كەلەر. ءجا، قوش...
— راقمەت، اعا...
اقكوزدىڭ جاڭاعى ءسوزى جۇرەگىن جالىنداتىپ جىبەرگەندەي، وزىندە ءبىر جويقىن جىگەر پايدا بولعانداي بەك قاناتتانىپ، قاتايىپ قالدى.
«اكەڭنىڭ ءوشىپ قالعان وشاعىن جۇرەگىڭدەگى وتتان تۇتاتارسىڭ»، — دەدى-اۋ. بالكىم، وشاعى وشكەن، قازانى توڭكەرىلگەن تەك ءبىزدىڭ ءۇي عانا ەمەس شىعار. وشپەسە دە ولەگىزىگەندەر كوپ قوي. سولاردىڭ دا وتىن تۇتاتۋعا كەرەك شىعار، اعا».
ءبىراق بۇل ويىن ول ءازىر داۋىستاپ ايتا المادى. الىستا قالعان تالعار تاۋدىڭ باۋىرىنداعى جەروشاق كوزىنە ەلەستەدى. ونىڭ كۇلىن الداقاشان جەل سۋىرىپ اكەتكەن. ودان بەرى جاڭبىر جاۋىپ، قار جاۋىپ، جەروشاق وپىرىلعان. بەساعاشتاعى تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ جەركەپەلەرىنىڭ ورنىندا بۇكشيگەن-بۇكشيگەن كىشكەنتاي توبەشىكتەر قالعان. ولاردىڭ ءۇستىن ىزالى، ىزعارلى جالاۋ سياقتى شوڭاينا تىكەن باسقان. شوڭاينا تىكەن كەشكە تاۋدان جەل سوققاندا ىزىڭداپ الدەنە ايتقىسى كەلەر. ءبىراق ونىڭ ءتىلىن كىم تۇسىنەدى؟ شوڭاينا تىكەننىڭ ىزىڭى... ونىڭ ءتىلىن بىلگەن بار ما...
باعاناعى دۋانا اتتىلى اقكوزدىڭ الدىنان تاعى كەزدەسىپ:
— ۋا، اقكوز، اتىڭنىڭ دۇبىرىنەن تانىدىم. اتتاندىڭ بىلەم اۋىلعا. ال جولىڭ — شىدىر، جولداسىڭ — قىدىر بولسىن، جولبارىسىم! — دەدى.
ءدال ءبىر ۇلى جورىققا شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي، جايۋلى قولىن جيىپ الىپ، قاساڭ قايىستاي ءبىر جاپىراق بەتىن سيپادى.
تۇرار ينتەرناتقا قايتپاقشى ەدى، بازار قاقپاسىنىن الدىنان تاعى ءبىر سوقىردى كورىپ توقتادى.
— ەرتەڭگى كۇنىڭدى ويلادىڭ با، ادامدار! ەرتەڭ سەنى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلگىلەرىڭ كەلە مە، ادامدار! بىلگىلەرىڭ كەلسە — بەرى جاقىنداڭدار، — دەيدى الگى ءاز ورىسشالاپ. — تەڭىز شوشقاسى اۋليە ماقۇلىق. ءبارىن دە بىلەدى. ول ءقازىر سەندەرگە ءوز تاعدىرلارىڭدى ايتىپ بەرەدى. — ءاز ورىس شاقشيعان كۇننەن قورىقپاي اق باسقان قىزىل جيەك كوزىمەن اسپانعا قاراپ، اتجالمانداي ماقۇلىقتى ارقاسىنان سيپاپ تۇر. قاقساپ تۇر. جاعى سەمبەيدى. ال تەڭىز شوشقاسى ۇندەمەيدى.
تۇرار بايقايدى: كورىپكەل، تىشقانعا بال اشتىرىپ جاتقانداردىڭ ىشىندە مۇسىلمان ءناسىلى جوق. ولار جولامايدى. سوقىر ورىسقا ماس ۋريادنيك تالتىرەكتەي باسىپ، تاياپ كەلىپ:
— يليۋشا! يليا پايعامبار! انا ماقۇلىعىڭا ايت، ماعان بال اشسىن. ۇيدەگى بالپىلداعان قاتىن ماعان تاعى ۇرسار ما ەكەن، جوق «جانىم، جارىم» دەپ كۇلە قارسى الار ما ەكەن، كانە، — دەدى.
ۋريادنيكتىڭ فۋراجكەسى ءبىر شەكەسىنە قيسايعان، بەلىندەگى ناعانى دا بوكسە جاعىنا ىسىرىلىپ كەتكەن. ساۋداگەر قاتىنداردى بوپسالاپ، ساموگونعا ابدەن تويسا كەرەك.
تەڭىز شوشقاسى، يەسىنىڭ بەلگى بەرۋى مۇڭ ەكەن، قوراپتاعى بۇكتەۋلى قاعازداردى تۇمسىعى جىبىرلاپ يىسكەپ-يىسكەپ، ورتاداعى كەك قاعازدى مونشاقتاي ۇساق تىستەرىمەن سۋىرىپ الىپ شىقتى.
ۋريادنيك اق كىرپىك تۇزداي كوزىن اشىپ-جۇمىپ، اشىپ-جۇمىپ، كوك قاعازعا ۇزاق قارادى. الدە ۋريادنيك ساۋاتسىز، الدە قاعازداعى جازۋ ساۋاتسىز، ايتەۋىر ءتارتىپ ساقشىسى قاتتى قينالدى. قاسىڭدا قىزىق كورىپ تۇرعان تۇراردى بايقاپ، ەجىرەيىپ، ءشۇبالانىپ ءبىراز تۇردى دا:
— ەي، كيرگيزەنوك، حات تانيسىڭ با؟ وقىشى مىنا قىتايشا جازۋدى. مەنىڭ كوزىم بۇلدىراپ... — دەپ «قىتايشا جازۋدى» بالاعا ۇسىنا بەردى.
تۇرار قاعازدى قولىنا الارىن السا دا، ماڭدايى تەرشىپ قويا بەردى. جازۋ قيسىق-قىڭىر، شالا-ساۋاتتى بىرەۋ شيمايلاعانى كورىنىپ تۇر.
— وقى! — دەدى ۋريادنيك جەردى تەپسىنىپ. سوقىر بالگەردىڭ تەڭىز شوشقاسى قوبديشانىڭ ىشىنە بۇعا ءتۇستى.
— «جۋىق ارادا قىزمەتىڭىز جوعارىلايدى. مارتەبەلى تورەلەرمەن تەرەزەڭىز تەڭ بولادى».
— ارى قاراي، — دەپ ۋريادنيك تۇراردىڭ توقتاپ قالعانىنا رەنجىپ.
— بولدى. باسقا جازۋ جوق.
— يليۋشا! پايعامبار! مالعۇن! ءدال وسى ساۋەگەيلىكتى سەن ماعان ون جىل بۇرىن ايتقانسىڭ. وسىدان ون جىل بۇرىن انا الا ماقۇلىعىڭ ءدال وسىنداي جازۋى بار قاعاز تارتقان. قىزمەتىم جوعارىلاعان تۇگى جوق. ءبارى وتىرىك، وڭباعان! مارتەبەلى تورەلەر... كورسەتەمىن مەن ساعان، يليۋشا! الداۋشى بولما! كوك تيىن دا جوق ساعان.
ۋريادنيك اشۋلانىپ، قىرشاڭقى بولعان اتتاي قيسالاڭداپ كەتە باردى.
تۇرار يليۋشا سوقىردى ايادى. بايعۇس شىننان قورىقتى. تەڭىز شوشقاسى ودان بەتەر ۇرەيلەنىپ، ءجيى-جيى دەمالعاننان ءبۇيىرى بۇلكىلدەپ كەتتى.
— يليۋشا اعاي، ماعان اشىڭىزشى. مىنە، اقشام بار، — دەپ تۇرار سوقىردىڭ الاقانىڭا قارا باقىر سالدى. قورقىپ قالعان قاسقا تەڭىز شوشقاسى يەسىنىڭ يتەرمەلەۋىمەن ءبىر قاعازدى ارەڭ سۋىرىپ الىپ شىقتى.
«سەن تۋعاندا اسپاننان قۇيرىقتى قىزىل جۇلدىز اققان. بۇكىل ءومىرىڭ الاۋلاعان وت، شايقاس شىعار...»
ۋريادنيكتىڭ قاعازى قاراپايىم تۇپ-تۇسىنىكتى ەدى. مىنا ءوز قاعازىنىڭ ماعىناسى بۋالدىر... «قىزىل جۇلدىز... قىزىل جەبە شىعار. شايقاس؟ قانداي شايقاس؟».
الدا قانداي شايقاس كۇتىپ تۇرعانىن ۇعا الماي، اڭىرىڭقىراپ كەلە جاتقاندا، بازاردىڭ شەتىنەن شاڭ-شۇڭ شۋىلداسىپ، جەمگە ۇيمەلەگەن تورعايداي شۇپىرلەگەن ءبىر توپ بالاعا نازارى اۋدى. جاقىنداڭقىراپ بارىپ ەدى، بالالار كەزەك-كەزەك الاقانداي ايناعا ءۇڭىلىپ، ۇزاعىراق تۇرىپ قالعاندارىن يىعىنان تارتقىلاپ تۇر ەكەن. جاسامىس ءبىر ورىس كورەرمەندەردى شاقىرىپ:
— لوندون، پاريج، سانكت-پەتەربۋرگ، ريم. الەمنىڭ ۇلى استانالارىن ءبىر ساتتە ارالاپ شىعۋعا بولادى. كانە، كەلىڭدەر! كورىڭدەر! نەبارى ءبىر تيىنعا الەمدى ارالاپ شىعۋعا بولادى، — دەپ شالقىپ تۇر.
ايناعا ءۇڭىلىپ تۇرعان بالانىڭ شۇيدەلى جەلكەسى تانىس سياقتى كورىندى. بەتىنە ءۇڭىلىپ قاراپ ەدى، قابىلبەك ەكەن. قۋانىپ كەتتى.
— قابىلبەك، بۇل نە؟ — دەدى تۇرار ءۇش اياققا ورناتىلعان قارا قوراپتى نۇسقاپ.
— قىزىق. كورەسىڭ بە؟ كەل، — دەدى قابىلبەك بىردەن اڭقىلداپ، اشىق پەيىلمەن. باسقا بالالاردى تۇرار تانىماۋشى ەدى، ولار:
— ول كەيىن كەلدى، ءبىز كەزەك كۇتىپ تۇرمىز، — دەپ كيمەلەي باستاپ ەدى، قاپساعاي تۇلعالى، بويشاڭ قابىلبەك:
— شۋلاما، وعان مەن كەزەك الىپ قويعانمىن، — دەپ وكتەم سويلەپ، باسقالاردىڭ بەتىن قايىرىپ تاستادى. بالالار ەندى تالاسۋعا باتا الماي، كۇڭكىل-كۇڭكىل قىڭقىلداسىپ، امالسىز توقتادى.
قيال جەتپەس عاجايىپ قالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالت-جۇلت ەتىپ وتە شىقتى دا، ارتى قاپ-قاراڭعى تۇنەك بولىپ، بۇلدىراپ بارىپ ءبىتتى.
اينادان بەتىن بۇرعان تۇراردىڭ جۇزىنەن قابىلبەك تاڭ قالعان بەلگى كورمەي:
— نەمەنە، ۇنامادى ما؟ — دەدى.
تۇرار وعان جاۋاپ بەرمەي، جاسامىس ورىسقا بۇرىلىپ:
— ءسىز ءساحاليندى كورسەتە المايسىز با؟ — دەدى.
الەمدى ۋىسىندا ۇستاپ، لەپىرىپ تۇرعان ادام اۋەلى سۇراققا تۇسىنىڭكىرەمەي، ساتتەن سوڭ:
— ساحالين! — دەپ ساڭق ەتە ءتۇستى دە، لەزدە ساقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلدى كەلىپ. ەگەر تاۋىق كۇلە بىلسە، ءدال وسىلاي كۇلەر ەدى. جۇمىرتقالايتىن جەر ىزدەپ الاسۇرعان تاۋىقتاپ وسىلاي قاقىلىقتايدى. تۇراردىڭ تۇپ-تۇنىق كوزدەرىنەن جارق-جۇرق ەتىپ ويانعان وتتى بايقاپ، بالانىڭ ءبىر جاندى جاراسىن تىرناپ العانداي بولعانىن سەزىپ، جاسامىس ورىس كۇلكىسىن تيا قويدى.
— جوق، بالاقاي، ءساحاليندى كورسەتە المايمىن. ساحالين ءالى مۇنداي ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتكە تۇسىرىلە قويماعان شىعار. ءارى دەسە ول پاريج ەمەس، ريم ەمەس. ساحاليندە، باۋىرىم، وحوت تەڭىزىنەن سوققان تاۋداي-تاۋداي تولقىندار، ءتىپتى ءبىزدىڭ پريستاۆتىڭ كوك شاتىرلى بيىك ءۇيىن باسىپ قالاتىن قالىڭ قار، باسقا نە قىزىق بار؟
«انا ءبىر جولى يۆان ۆلاديميروۆيچتەن ءساحاليندى بۇل شۇقشيا سۇراپ ەدى، تاعى دا... مۇمكىن، ءجاي قيال شىعار. مەن دە افريكانى كورسەم دەپ قيالدايمىن عوي».
قابىلبەك وسىلاي ءتۇيدى دە، تۇراردان ءساحاليننىڭ سىرىن سۇراپ جاتپادى. ءبىراق ونىڭ ءبىرتۇرلى كوڭىلسىز بولا قالعانىن بايقاپ، وزىنشە ونى الداندىرماق نيەتپەن:
— ءجۇر، تۇرار، ءبىزدىڭ اۋىلعا باراسىڭ با؟ ءبىزدىڭ اۋىل ويتالدا. ونشا الىس ەمەس. مەن جاكەمە ىلەسىپ، قوي ايداسىپ كەلىپ ەدىم. ەرتەڭ ساباققا ۇلگىرەمىز، — دەدى.
تۇرار ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا:
— جوق، ساباققا دايىندالامىن. ونان دا سەن ينتەرناتقا ءجۇر. اۋىلىڭا بارىپ، ودان تاڭەرتەڭ سالپاقتاپ جۇرەسىڭ بە سول. ساباققا بىرگە دايىندالايىق — دەپ تۇرار ءوز ۇسىنىسىن ايتتى.
قابىلبەك ينتەرناتقا بۇگىن بارعىسى كەلمەپ-اق ەدى، ءبىراق تۇرارعا «جوق» دەي المادى. تۇراردان ەڭسەلى، قارۋلى بولا تۇرا ونىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىنىن قابىلبەك بۇل جولى تاعى بايقادى.
— جارايدى، جاكەمە ايتىپ قايتايىن، — دەپ مال بازار جاققا جۇگىرە جونەلدى دە، كەشىكپەي كەرى ورالدى.
— سەنىڭ جاكەڭ دە ناپولەوننىڭ گەنەرالى ما؟ — دەدى تۇرار شاڭى بۇرقىلداعان كوشەگە شىققان كەزدە.
قابىلبەك تۇسىنبەي قالدى. تۇرار «ناپولەون» جايىن تۇسىندىرگەننەن كەيىن:
— جوق، ءا، قايداعى گەنەرال، — دەدى تۇراردىڭ ءزىلدى مىسقىلىنا كەك تۇتپاي اڭقىلداپ. — ون شاقتى قويىمىز بار ەدى، كيىم-كەشەك الامىز دەپ، سونىڭ ەكەۋىن ايداپ كەلگەنبىز. جاكەم دەلدال ەمەس، قۇداي ساقتاسىن. دەلدال سەرىكتىڭ اكەسى عوي.
— كوردىم. سەرىك سياقتى قۇلاعى قالقيعان سارى شال ەكەن، — دەدى تۇرار بورپىلداق توپىراقتى كەشكەن قابىلبەكتەن شەتتەڭكىرەپ ارىقتىڭ جاعاسىنداعى شىمداۋىتقا شىعىپ كەلە جاتىپ.
اربيعان اق تەرەكتەردىڭ سارعايعان تۇيەتابان جاپىراقتارى ءۇزىلىپ ۇشىپ، بيىكتى قيماعانداي، قىبىجىقتاپ قالىقتاپ بارىپ-بارىپ، امالسىزدان اياق استىنا ىڭ-جىڭسىز قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر. شىركەۋ قوڭىراۋلارىنىڭ ءالى سەمبەگەن سارناۋىق ءۇنى سارى جاپىراقتاردىڭ جانازاسىنداي ەستىلەدى. شىركەۋدەن قايتقان كەمپىرلەر وڭتۇستىككە وسى كەزدە ورالعان قارعالارداي كىلەڭ قارا كيىنىپ، توپ-توپ بولىپ بارادى. قولدارىندا تاياقتارى، اق شۇبەرەككە وراعان تۇيىنشەكتەرى بار.
يسا پايعامبار تىرىلگەن جەكسەمبىنىڭ كۇنى بەسىنگە اۋىپ بارا جاتتى.
* * *
مەكتەپ-ينتەرنات — بۇرىن ايبار بايدىڭ عيماراتى بولاتىن. ءوزى كوك تۇڭكەلى جاڭا جاي سالدىرىپ، سوعان كوشتى دە، مىنا ەسكى ءۇيىن ۇكىمەتكە پايداسىنا ساتتى. ۇكىمەت قازىنا قالتاسىنان تيىن شىعارعان جوق. جەتى بولىس مەركەنىڭ ءار تۇتىنىنەن بەس تيىننان جينالعان قارجى تاعى دا سول ايباردىڭ شاناشىنا ءتۇستى. اينالاسىن ەرەسەك ادام قولىن سوزسا جەتپەيتىن بيىك دومباز دۋالمەن قورشاپ تاستاعان. ينتەرنات جاعىنا كىرىپ-شىعاتىن جالعىز اۋىر قاقپانى كۇركىلدەك ورىس شالى كۇزەتەدى.
ول قوريتىن بايلىق شامالى. ايبار بايدان قالعان ءۇيدىڭ الدىندا ءار جەرىنەن اعاش تىرەۋ قويعان باستىرماسى بار. سول تىرەۋ بورەنەلەردى قاعىپ اكەتپەسە، باسقا ۇرلايتىن زات جوق. ايتپاقشى، ەڭ شەتكى بولمەدە ازىق-تۇلىك، ازىن-اۋلاق مۇلىك ساقتالادى. ونىڭ كىلتىن الىپبەكتىڭ ءوزى ۇستايدى. ازىق-تۇلىك بولعاندا، ينتەرناتتىڭ بالالارىنا كوجە پىسىرەتىن بىرەر قاپ قىزىل بيدايدىڭ ۇنى، بىرەر قويدىڭ ەتى، ءبىر قاپ قانت، شيكىدەي اقتاعان بوتقالىقتارى... ءبىر بۋما اق جايما، مونشادان كەيىن بالالار اۋىستىرىپ كيەتىن ءبىر دەستە تازا جەيدە-دامبال، تاعىسىن تاعىلار.
دەمالىس كۇندەرى ينتەرناتتا جالعىز قالاتىن تۇرارعا بولا مۇندا قازان اسىلماس. اسپاز ايەل دە دەمالادى. الىپبەكتىڭ ايتۋىمەن اسپاز ايەل تۇرارعا ءبىر كۇندىك تاماق تاستاپ كەتەدى. جارتى بولكە نان، ءۇش-تورت ءتۇيىر قانت، ءبىر كەسەك اششى ىرىمشىك...
قابىلبەك ەكەۋى قۇرعاق تاماقتى ءبولىپ جەپ، قالايى توستاعانمەن سۋىق سۋدى ءسىمىرىپ-سىمىرىپ، بىلتەلى شامنىڭ جارىعىمەن كىتاپ وقۋعا كىرىسكەن. الگىدە عانا تاقىل-تۇقىل تاماقتى قومسىنىپ، ويتالداعى اپاسى اسقان ەتتەن قۇر قالعانىنا ىشتەي وكىنىپ وتىرعان قابىلبەك ەندى تۇرار لەرمونتوۆتى داۋىستاپ وقىعان كەزدە ويتالدى دا، ءدامدى ەتتى دە لەزدە ۇمىتتى.
ولەڭدى وقىپ بولىپ، تۇرار كىتاپتىڭ بەتىن تارس جاپتى دا، بىلتە شامنىڭ ءالسىز ساۋلەسىمەن كومەسكى كورىنگەن تەرەزەگە كوزىن قاداپ، مەلشيدى دە قالدى. وڭ كوزىنىڭ الدىنا جالعىز تامشى جاس سىناپتاي ءۇيىرىلىپ كەلىپ، سول قالپى ءبىر ءتۇيىر گاۋھارعا اينالىپ قالعان سياقتى ەدى.
قابىلبەك تۇراردىڭ جاڭا عانا جارقىلداپ وتىرىپ، كەنەت جاۋار بۇلتتاي تۇنەرگەنىنە تاڭ قالسا دا، ۇندەگەن جوق. سىنىپتا ەكەۋى ەكى جىلدان بەرى ءبىر پارتادا وتىرىپ، ابدەن بىر-بىرىنە ءيىسى ءسىڭىسىپ كەتكەن. وقتىن-وقتىن تۇراردىڭ كەنەت بۇلت بۇركەنىپ قالاتىنىن قابىلبەك بۇرىننان بىلەتىن.
تەرەزەنىڭ ار جاعى قاپ-قاراڭعى. مىنا تىنىشتىقتا كۇزدىڭ جاڭبىرى تىرس-تىرس تامشىلاپ تۇرعانى ەستىلەدى. تەرەزە سىرتى قاپ-قاراڭعى بولعانمەن تۇرار سول تۇنەكتەن ءوز اكەسىن كورەدى. «قاپاستىڭ قاقپاسىن اشىڭدار! جارىق كۇننىڭ ساۋلەسىن كوسەتىندەر! قاراكوز ارۋ مەن قارا جال ارعىماق قايدا؟ قاراكوز ارۋ الىستا. قاراجال ايعىر — كوكوراي شالعىن جايلاۋدا. ەر-توقىمسىز، جۇگەنسىز بۇلعاڭداۋىن قاراشى. اتتەڭ، دۇنيە، دارمەن جوق. تاس اباقتى تارس جابىق، ەلەگىزگەن شىراعدان عانا ءتىلسىز جولداس. تەمىر ەسىكتىڭ ار جاعىندا ەتىگىنىڭ تاقاسى تاقىلداپ قاراۋىل عانا ءجۇر. جاپادان-جالعىز رىسقۇل. ەلىڭ قايدا؟ ارقاسىن ازاپ تەسكەن تاۋ-شىلمەمبەت قايدا؟ بور بولعان بوزداقتار. قاراكوز ءىزبايشا قايدا؟ قارلىعاشتىڭ اۋزىن اشقان بالاپاندارىنداي تۇرار مەن تۇيمەتاي قايدا؟».
كوكەسى ءدال ءقازىر ءداپ وسىلاي دەپ ايتقانداي تۇراردىڭ قۇلاعىنا الىستان تالىپ رىسقۇلدىڭ ءۇنى كەلدى. سول ءۇن ەستىلمەي قالماسىن دەگەندەي بالا تىنىشتىق تىلەپ، دەم الماي وتىرعان ءتارىزدى. الىستاعى اكەسىمەن ءۇنسىز سويلەسۋگە تۇرار وسىلاي ادەتتەنىپ الىپ ەدى.
ءتىلسىز تىعىرىققا تىرەلىپ وتىرعان ەكى بالانى دالادان ەستىلگەن سالدىر-سۇلدىر دىبىس سەلت ەتكىزدى. ەكەۋى دە تەرەزەگە جابىسا قاراپ قالىپ ەدى، قاراڭعى اۋلادان ەشتەڭە كورىنبەدى. تۇرار الدەنەگە سەزىكتەنگەندەي بوساعادا جاتقان تەمىر شىبىقتى الا سالا دالاعا اتىپ شىقتى. قابىلبەك قاراپ وتىرسىن با، ول دا جۇگىردى. قويمانىڭ الدىنان الدەكىمدەر قاراڭ-قۇراڭ ەتكەندەي بولدى.
— بۇل قايسىڭ-ەي! — دەدى تۇرار.
الگىلەر اۋلانىڭ ارعى شەتىنە اپىر-توپىر قاشا جونەلدى. بويشاڭ بىرەۋى دۋالدىڭ ەرنەۋىنە قول ارتىپ ۇلگىردى. الاساسى دۋالدىڭ بيىگىنە قولى جەتپەي قايتا قۇلاپ ءتۇستى. بيىكتەن اۋناپ، ارى دومالاپ بارا جاتقانىن تۇرار تەمىر شىبىقپەن ماي قۇيرىقتان ءبىر وسىپ ۇلگىردى. الاسا بويلىسىن قابىلبەك ۇستاپ الدى.
— ءوي، مىناۋ... سەرىكپىسىڭ؟ — دەدى قابىلبەك داۋىسى وقىس شىعىپ كەتىپ. قولعا تۇسكەن «تۇتقىن» بەتىن جەڭىمەن بۇركەمەلەي بەرىپ ەدى، تۇرار ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
— سەرىك!
— ءاي، قايدان اداسىپ ءجۇرسىڭ؟
سەرىكتە ءۇن جوق. انا ەكەۋى ونى سۇيرەپ، قويمانىڭ الدىنا الىپ باردى، بالانىڭ باسىنداي قارا قۇلىپ ورنىندا ەكەن. تۇراردىڭ اياعى جەردە جاتقان اۋىر زاتقا تىرەلگەندەي بولدى. ەڭكەيىپ قاراپ ەدى — سوم تەمىر ەكەن.
— قويا بەرىڭدەر مەنى، اكەم ۇرسادى، — دەدى سەرىك جالىنىپ.
— ءجاي، قىدىرىپ ءجۇر ەدىك، سەندەرگە كەلە جاتىر ەدىك...
— ە، بىزگە كەلە جاتساڭ، ءبىزدىڭ ەسىك اناۋ، قويمادا نەلەرىڭ بار؟ قاسىڭداعى كىم؟
— ءجاي، ءبىزدىڭ كورشىنىڭ بالاسى.
جاڭبىر ۇدەپ بارا جاتقان سوڭ ارىق قويداي تىرتىسقان سەرىكتى سۇيرەپ، بولمەگە كىردى. تۇراردىڭ تاڭ قالعانى كۇركىلدەك قاراۋىل شال مىنا ۋ-شۋعا سەلت ەتپەيدى. قابىلبەككە:
— بايقا، قاشىپ كەتپەسىن، — دەپ ءوزى قاراۋىل شالعا شىعىپ كەتتى. كۇركىلدەك قاراۋىل تۇلىپقا ورانىپ، ۇيقىنى سوعىپ جاتىر. ساموگونعا تويىپ قۇلاعان بولار، ارى-بەرى تارتقىلاپ كورىپ ەدى، شىبىن شاققان قۇرلى بولمادى.
تۇرار قايتىپ كەلىپ، سەرىكتى القىمىنان الدى.
— ايت شىنىڭدى جانىڭ باردا. شىنىڭدى ايتساڭ، ءبىز سەنى الىپبەك اعايعا ۇستاپ بەرمەي-اق قويايىق. ايتپايدى ەكەنسىڭ، ءوز وبالىڭ — وزىڭە. قويمانى توناماق بولعاندارىڭدى جاسىرا المايسىڭدار. مىنە، قۇلىپ بۇزار سوم تەمىر. ايت، قاسىڭداعى كىم؟
— اتامىرزا...
— ال سوندا ەكەۋىڭە نە جەتپەدى؟ اشسىڭدار ما؟
— جوق ءا؟..
— ەندەشە ينتەرناتتىڭ قويماسىندا نەلەرىڭ بار؟ ۇرلىق قىلعىڭ كەلسە، اتامىرزانىڭ ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ دۇكەنى دۇنيە-مۇلىككە سىرەسىپ تۇرعان جوق پا؟ سوعان نەگە تۇسپەيسىڭدەر؟
— اتامىرزا...
— نەمەنەگە، اتامىرزا؟
— مەنى ۇستاپ بەرمەيسىڭدەر مە؟ شىنىمدى ايتايىن.
— ءولدا-بىلدا، شىنىمدى ايتامىن دە! — دەپ قابىلبەك تە ءشۇيىلدى.
— ءولدا-بىلدا، شىنىمدى ايتامىن، — دەپ سەرىكتىڭ قالقان قۇلاعى كۇنباتىستىڭ سۋىق سوققان جاپىراعىنداي ءبۇرىسىپ بارا جاتتى.
— كۇندىز اتامىرزا سەنى بازاردان كورىپتى، — دەدى سەرىك شىڭكىلدەك داۋىسىمەن نەعۇرلىم جاعىمپازدانا سويلەپ. — ساعان اقكوز دەگەن كىسىنىڭ كويلەك الىپ بەرگەنىن دە كورىپتى. مەن ۇيدە وتىر ەدىم، ىسقىرىپ شاقىرىپ الدى. — شارۋا بار دەدى. — ول نە؟ — دەپ ەدىم، — تۇراردى قاتىرامىز، — دەدى. — ءقايتىپ؟ — دەپ ەدىم، ينتەرناتتىڭ قويماسىنان اقجايما ۇرلايمىز. ەرتەڭ الىپبەك كەلىپ، قويمانى كورىپ، كىم ۇرلادى دەگەندە، ينتەرناتتا جالعىز قالعان تۇراردان كورمەي مە. سەن ۇرلاماساڭ، جاڭا كويلەكتى قايدان الدىڭ دەمەي مە وعان. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى. ءتۇسىندىم دەدىم. اتامىرزانى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر عوي، ايتقانىن ىستەمەسەڭ، قىر سوڭىڭا ءتۇسىپ الادى. اكەسىنە ايتىپ، مەنىڭ اكەمدى سورلاتادى. بىلەسىڭدەر عوي...
سەرىكتىڭ ءمۇساپىر ءتۇرىن كورىپ، ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى راس ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، تۇرار مەن قابىلبەك ونى اياپ كەتتى. اتامىرزانىڭ ايتاعىندا جۇرگەنى بولماسا، بۇل بايعۇس قالبالاقتاپ قالعان اقكوڭىل، قاعىلەز بالا.
— جارايدى، سەرىك، سەن ءبىزدى كورگەن جوقسىڭ، ءبىز سەنى كورگەن جوقپىز. تەك اتامىرزادان ىرگەڭدى اۋلاق سال. ايتپەسە، ول سەنى ءبارىبىر ءبىر كۇنى وماقاستىرادى. ويلان، — دەدى تۇرار. — ال ەندى ۇيىڭە قايت. بىزبەن بىرگە بولساڭ، ولمەيسىڭ. اكەڭدى دە قۇداي المايدى. ايبار بولماسا، اشتان قىرىلاتىن با ەدىڭدەر؟ ءبىز سەنى جاماندىققا قيمايمىز. وسىنى ءتۇسىن.
سەرىك العىسىن قايتىپ ايتارىن بىلمەي، اۋزى ىرجيىپ، باسىن يزەي بەردى. اش بيدايداي بەتىندەگى كۇلكى ءىزى قولدان جاپسىرىپ قويعان تىرتىق سياقتى. سەرىك شىن قورقىنىش پەن شىن ريزا سەزىمدى باسىنان ءبىرىنشى رەت بۇگىن وتكەردى.
تۇراردىڭ ەسىنە كۇندىز سوقىر بالشىنىڭ كوك قاعازىنداعى جازۋ ءتۇستى. «شايقاس» دەگەن بار ەدى. مۇمكىن، شايقاس وسى شىعار. اتامىرزا ماعان بالە ويلاپ، قيانات جاساماق بولدى. ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا، ءوزى ماسقارالاندى. ال ونىڭ ارام ويى ىسكە اسقاندا شە؟ مەن ۇرلاعان جوقپىن دەپ قالاي دالەلدەر ەدىم؟ ءدال باسىپ، قولىمنان ۇستاپ الماسا دا يۆان ۆلاديميروۆيچ پەن الىپبەك اعايدىڭ كوڭىلىندە كۇدىك قالار ەدى. سۇمدىق-اي».
تۇرار شايقاستىڭ ءمانىن ەندى-ەندى تۇسىنە باستاعانداي ەدى. شايقاس — تەك جۇدىرىقتاسىپ توبەلەسۋ ەمەس، ۇرماي جارالايتىن زىميان سوققى دا بولادى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى كۇرەس ەكەن. ال، «بۇكىل ءومىردىڭ ءبارى شايقاس بولاتىنى قالاي؟».
* * *
جازعا سالىم تەرەزە الدىنداعى اق تەرەكتەردىڭ اشاڭ جاسىل جاپىراقتارى كۇننەن كۇنگە جايىلىپ، سىرعالارى سالبىراي باستادى. كۇزدە جان ءتاسىلىم ەتكەن سارى جاپىراقتار قىس بويى جەردە جاتىپ، توپىراققا ءسىڭىپ، جەر استىنداعى تامىر ارقىلى اعاش باسىنا قايتادان ورمەلەپ شىعىپ، اناسىنان قايتا تۋىپ، ءولىپ-وشۋ دەگەن ۇعىمدى تارك ەتىپ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ جىرىن سىبىرلاي باستاعان شاق.
دۇنيەدە ەشنارسە ءىزسىز-تۇزسىز كەتپەك ەمەس دەسەدى فيلوسوفتار. تاۋدىڭ بوكتەرلەرى جاسىل تاقيا كيگەندەي جاڭارىپ شىعا كەلدى. جەلكىلدەپ شىققان جاسىل ءشوپ ىقىلىم زامانداردا ولىپ-وشكەندەردىڭ شاشى دەسەدى. سول ءشوپتى مال جەيدى. ادام مالدىڭ ءسۇتىن ىشەدى، ەتىن جەيدى. اينالىپ كەلگەندە، كوپ زامان بۇرىن قۋراعان سۇيەك توپىراققا اينالسا، ودان ءشوپ ءوسىپ، ونى مال جەپ، ونى ادام جەپ، قازىرگى ءتىرى جۇرگەنى سول ءبىر كەزدەگى ولگەندەردىڭ ارقاسى سياقتى دا.
اقتەرەكتىڭ اشاڭ جاسىل جاپىراعىنا قاراپ، ويلانىپ وتىرعان تۇرار سىنىپقا بوتەن ادامنىڭ كىرىپ كەلگەنىن كەيىن اڭعاردى. سىنىپتاعى شاكىرتتەر ورىندارىنان ۇدەرە تۇرا كەلگەنىن سوڭىنان بايقاپ، ءوزى دە ۇشىپ تۇردى.
سۇلۋ مۇرتتى، بويى تىپ-تىك اسكەري كىسى يۆان ۆلاديميروۆيچپەن كۇڭكىلدەسىپ ءبىراز سويلەسكەن سوڭ، ءمۇعالىم بالالارعا:
— كونە، جاڭا ديكتانت جازعان داپتەرلەرىڭدى پارتالارىڭا جايىپ قويىڭدار، — دەدى.
كەلگەن مەيمان ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ءبىر-بىر باسىپ، پارتالاردى جاعالاپ ءجۇرىپ، شاكىرتتەردىڭ داپتەرلەرىنە ءۇڭىلدى. اتامىرزانىڭ تۇسىنا كەلگەندە، ونىڭ داپتەرىنىڭ، تىسىنا قاراپ:
— ا، سەن ايبار مىرزانىڭ بالاسىسىڭ با؟ — دەدى.
— ءيا، ءيا، — دەدى اتامىرزا تىم اسىعىس. مىنا جولداستارىنىڭ كوزىنشە مارتەبەلى مەيمان وزىنە بولەكشە نازار اۋدارعانىنا ريزا.
مەيمان اتامىرزانىڭ داپتەرىن قولىنا ۇستاپ، باسقالاردىكىنەن گورى، كوبىرەك شۇقشيدى. وزىنەن ءبىر ەلى قالماي ىلەسىپ كەلە جاتقان يۆان ۆلاديميروۆيچكە بۇرىلىپ قاراپ، باسىن شايقادى. ءمۇعالىم ونى قۇپتاعانداي كوزىن جۇمىپ، باسىن يزەدى.
بۇل كەلگەن مەركە ۋچاستوگىنىڭ تەرگەۋشىسى سەماشكو مىرزا ەدى. مەركە سىندى تۇكپىردەگى ۋچاستوكتە ساۋاتتى ادام ساۋساقپەن سانارلىق. ال پروكۋروردىڭ جۇمىسى جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. قىلمىستىلار كوبەيگەن سايىن ءىس تە كوبەيەدى. ول ءىستى جۇرگىزۋگە كومەكشى كەرەك. ساۋاتتى كومەكشى كەرەك. مەركەدە ونداي ادام تەبەرىككە تابىلمايدى. ارينە، ايبار سياقتى اتاقتى ادامنىڭ بالاسى بۇل جۇمىسقا لايىقتى-اق بولار ەدى. ءبىراق ايبار مىرزانىڭ ۇرپاعى ءارى ساۋاتسىز، ءارى ايباق-سايباق، سويداقتاتىپ جازادى ەكەن. تەرگەۋشى ونىڭ جازۋىنداعى بىجىناعان قاتەلەردى قىزىل قالاممەن شيمايلايىن دەپ تۇردى دا ول رايىنان تەز قايتتى. قانشا دەگەنمەن مەركەدەگى سىيلى كىسىلەردىڭ ءبىرىنىڭ تۇقىمى عوي، تيىسپەيىن دەدى.
وسى ءتاۋىر-اۋ دەگەن بىر-ەكى داپتەردى يەلەرىنە قايتارماي، قولىنا ۇستاعان كۇيى، پارتالاردى جاعالاي بەردى. شاكىرتتەر قىل كوپىردىڭ ۇستىندە تۇرعانداي دەمدەرى تىنىپ قالعان. مۇنداي مارتەبەلى ادام سىنىپقا تاپە-تاننەن كىرىپ كەلەر دەپ ەشكىم ويلاماعان. ايتپەسە «اكەمنىڭ ولەرىن بىلسەم تالقانعا ايىرباستاپ جىبەرەر ەدىم» دەپ ءبىر بەيباق ايتقانداي، مىنا بالاقايلار بۇل ديكتانتقا بارىن سالار ەدى. تەرگەۋشى تۇتقيىلدان كەلىپ، تۇياق سەرپۋگە مۇرشا بەرمەي، دىڭكەلەتىپ تۇرعانى... تەرگەۋشى تەكسەرەرىن بىلسە، كوك جالقاۋ اتامىرزاعا دەيىن ساباققا دەگەن ءدىنى وزگەرەر ەدى... امال نەشىك، توسىننان كەلگەن زاۋال بولدى بۇل.
سەماشكو مىرزا جولاي تاعى ءبىر داپتەردى قولتىعىنا قىستىردى. سىنىپتاعى قوس تەرەزەنىڭ ارتقىسىنىڭ تۇسىنا تاقالا بەرە اۋەلى قابىلبەكتىڭ داپتەرىنە ءۇڭىلدى. ونى دا الدى. ونىڭ قاتارىندا جاتقان قاعازعا قاراپ، ەداۋىر تۇرىپ قالدى دا، ەندى ونىڭ يەسىنە كوز تاستادى. باسقالاردىڭ وزدەرىنەن گورى داپتەرلەرىنە كوپ كوڭىل بولگەن تەرگەۋشى بۇل جولى شاكىرت بالاعا زەيىن توقتاتىپ، شاماداعىدان ۇزاعىراق تۇرىپ قالدى. تۇراردىڭ كوڭىلىنە كۇدىك كىرىپ: «مەنى ىزدەپ ءجۇر. ۇستاماقشى»، — دەدى. ءبىراق سىر بەرمەيىن دەپ تىم سىرەسىپ قالعانىن سوڭىنان اڭعارىپ، ەركىنىرەك بولۋعا تىرىستى.
— فاميليا؟ — دەدى سەماشكو ءجاي عانا.
— قىرعىزبايەۆ، — دەدى تۇرار ورنىنان اسىعىس كوتەرىلە بەرىپ.
— وتىر، وتىر. — تەرگەۋشى يۆان ۆلاديميروۆيچقا بۇرىلدى. — باسقا ساباقتاردان ۇلگەرىمى قالاي؟
— وتە جاقسى. ءيا، وتە جاقسى، — دەپ ديرەكتور ەلەڭدەڭكىرەپ كەتتى.
سەماشكو تۇراردىڭ تۇلعاسىن: قوپ-قويۋ قارا شاشىنان باستاپ، كونەتوز بوتينكالى اياعىنا دەيىن جەكە-جەكە تالداپ تۇرعانداي كورىندى.
— دەنساۋلىعى؟
— ابدەن شىنىققان، — دەپ لەزدە جاۋاپ قاتتى ديرەكتور. ءبىراق قانداي جاعدايدا شىنىققانىن سالالاپ جاتپادى.
— مەكتەپكە ۇيدەن قاتىناي ما؟ ينتەرناتتان قاتىناي ما؟
— ينتەرناتتا تۇرادى.
— الەۋمەتتىك تەگى؟
— ورتا شارۋالى كيرگيز. اسپارا بولىسىنا قاراستى ءتورتىنشى اۋىلدان. — تەرگەۋشى ءتورتىنشى اۋىلدىڭ قاي تۇستا ەكەنىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي، تەرەزەدەن ءارى قاراپ ءسال كىدىردى. تۇراردىڭ كوڭىلىنە اش شيەبورىدەي سۋماڭداپ نەشە الۋان ويلار كەلدى. شىققان تەگىمە دەيىن، دەنساۋلىعىما دەيىن تاپتىشتەۋىنە قاراعاندا، ءتۇبى تەگىن ەمەس. «شىنىمدى ايتىپ جالىنسام با ەكەن؟ جوق! ءتىلىڭدى تىستە!» — دەپ وزىنە ءوزى بۇيىرىپ، اسپاي-ساسپاي ول دا تەرەزەگە قارادى. جاۋقازىن جاسىل جاپىراقتى اق تەرەك كوڭىلگە سابىر ۇيالاتقانداي بولدى.
— بۇل بالانى كابينەتىڭىزگە الىپ ءجۇرىڭىز. وڭاشا سويلەسەمىز، — دەدى دە تەرگەۋشى ەشكىمگە قاراماي، ەسىككە بەتتەدى. شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ، اۋىزدارىن اشىپ اڭقيىپ قالعان بالالارعا:
— ساۋ بولىڭىزدار، — دەدى.
ۇلكەندەردىڭ سوڭىنان ىلەسكەن تۇراردى بالالار سوستيىسىپ، ءۇنسىز شىعارىپ سالدى. تۇراردىڭ ويىندا «ەندى قايتىپ بۇلارمەن بىرگە بولامىن با، جوق پا؟» — دەگەن سۇڭعىلا سۇراق تۇردى. بىرنەشە جىل بولعان، ءبىر بۇلاقتان ءبىلىم العان، ءبىر قازاننان اس بولىسكەن، ينتەرنات دەگەن شاڭىراقتىڭ استىندا قيلى-قيلى كۇندەردى بىرگە كەشكەن باۋىرلارىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراعىسى كەلدى. ول ءتىپتى ءقازىر
اتامىرزانىڭ ءوزىن دە قيماي بارا جاتتى. تەرگەۋشى قۇساپ ول دا: «ساۋ بولىڭدار»، — دەي جازداپ، الداعى بەيمالىم بولاشاقتىڭ بوساعاسىنان اتتاي بەردى.
IV
— سەن ەندى ماعان ءارى ءتىلماش، ءارى پيسار بولاسىڭ، — دەدى سەماشكو مىرزا تۇرارعا. بالانىڭ جۇرەگى بۇلك ەتە قالدى. جامانشىلىق كۇتىپ ەدى، جاقسىلىق شىركىن جالت ەتىپ ەلەس بەردى. بەتىنە قان بۇرق قايناپ شىعا كەلگەندە، بالانىڭ قوڭىرقاي ءجۇزى الاۋلاپ، وت شارپىپ بارا جاتقانداي كورىندى. جەڭىلتەك مىنەزدى ادام بولسا «الاقاي، الاقاي!» — دەپ داۋىسى وقىس شىعىپ كەتەر ەدى، تۇرار مەيلىنشە سابىر ساقتاپ:
— قۇپ بولادى، مىرزا، — دەدى.
زاڭ دەگەن كارى قۋدىڭ قۇشاعىنا تۇرار ويدا جوقتا وسىلاي ەندى دە كەتتى.
* * *
— تۇرار، ءجۇر كەتتىك، — دەدى سەماشكو ەسىكتەن كىرە بەرە. تۇرار الدىنداعى قاعازدارىن جيناستىرا، ورنىنان تۇرا بەرىپ:
— سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز. اندرەي پاۆلوۆيچ، قايدا بارامىز؟ — دەدى.
— تويعا بارامىز، تۇرار، تويعا. كيرگيزداردىڭ قىزىعىن كورەمىز. ايبار مىرزانىڭ قىزىن بەكتەن مىرزانىڭ بالاسى الىپ جاتىر. اسپارادا ۇلكەن توي. كيرگيزداردىڭ تويى قىزىق بولادى عوي. ەكزوتيكا. ات جارىس، تاعى نە دەۋشى ەدى الگى... — تەرگەۋشى ماندايىن ۇستاپ ويلانىپ قالدى. — الگى ەشكىنىڭ ەركەگىنە تالاساتىن ويىن.
— كوكپار، — دەدى تۇرار كۇلىپ.
— ءيا، كوكپار. وتە قىزىق ويىن.
كەڭسەنىڭ الدىندا سۇلىكتەي قارا قوس ات جەگىلگەن تراشپەڭكە توسىپ تۇر ەكەن. ات ايداۋشى سەماشكو مەن تۇرارعا كارتۋزىن باسىنان الىپ سالەمدەستى. جولعا شىققاندا سەماشكو مىرزا تۇراردى قاسىنان قالدىرمايدى. سوعان قاراپ ات ايداۋشى تۇراردى بالا دا بولسا سىيلاۋعا ادەتتەنگەن.
قوس قارا جەگىلگەن جەڭىل تراشپەڭكە بىلق-بىلق ەتىپ، مەركەنىڭ كوشەسىنەن وتكەندە، جولداعى ادامدار تۇرا قالىپ، ۇيدەگى ادامدار جۇگىرىپ ەسىكتىڭ الدىنا شىعىپ قاراپ قالار ەدى. بىلقىلداق تراشپەڭكەدە سەماشكو سىندى مىرزامەن قاتار وتىرۋ كىمگە دە بولسا دارەجە. تۇراردىڭ ورنىندا ءقازىر، ايتالىق، اتامىرزا بولسا، مۇنداي جاعدايدا شىلىمىن كۇننىڭ كوزىنەن تۇتاتار ەدى. ال تۇرار بولسا، وسى وتىرىسىنا ىڭعايسىزدانادى. جاياۋ-جالپى حالىققا وپاسىزدىق ىستەگەندەي حال كەشەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ سولاي ويلايتىنى دا راس ەدى. شاكىرتتەردى بىلاي قويعاندا، الەكساندرا سەرگەيەۆنانىڭ، ءوزى كەيدە كۇيمە ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتقان تۇراردى كورىپ قالىپ:
— قاراي گور، شىكىرەيە قالۋىن، قۇيتاقانداي چينوۆنيك، — دەپ جاقتىرماي تەرىس اينالاتىن. سوندا كۇيەۋى:
— ەح، ساشەنكا، سەن-اق سول بالانى تۇسىنبەي قويدىڭ. سەلتەنبايىڭ ول ەمەس، ودان، مەن بىلسەم، بىردەڭە شىعادى. ال زاڭ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەپ، سوت جۇمىسىن ءبىلۋى وعان ابدەن كەرەك-اق. ەگەر سەن بىلسەڭ عوي، ونىڭ پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، گوگولدى، چەحوۆتى، گوركييدى قالاي ءسۇيىپ وقيتىنىن. باسقا بالالار قۇساپ جاتتاپ الىپ، سۋدىراتىپ تاقپاقتاپ قانا قويمايدى، شىعارمانىڭ قات-قات استارىن دا اڭعارىپ، ءمان-ماقساتىن سۇڭعىلا دىتتەيدى. ونىڭ پيانينودا ويناعانىن كورگەن جوقسىڭ عوي سەن. ءبىر كۇنى سەن ۇيدە جوقتا مەنەن ءبىر كىتاپ الۋعا ۇيگە كەلگەن ەكەن. ءبىزدىڭ پيانينونى كورىپ:
— رۇقسات پا ەكەن، يۆان ۆلاديميروۆيچ — دەدى.
— بايقاپ كور، — دەدىم. «مانچجۋريا قىراتتارىن» ويناعاندا اۋزىمدى اشتىم دا قالدىم.
— مۇنى قايدا ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ ەدىم.
— ناتاشا دەگەن قىزدان، — دەپ كۇرسىندى. ول سەنىڭ ساباقتارىڭنان دا ۇزدىك ۇلگەرىپ ءجۇر عوي. ۇلگەرمەسە ءبىر ءسارى. تۇسىنبەيمىن، نەگە ۇناتپايتىنىڭدى. راس، مىنەزى تىكتەۋ، قىزبالىعى دا بار. ءبىراق رەتسىز، سەبەپسىز قىزبالانبايدى.
— ءجا، جارايدى. ءتىرى بولساق، كورەرمىز. مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەندەردىڭ ءوزى كەيدە قىزمەتتە دارىنسىز بولىپ قالادى. ال ورتاشا دەگەن ءومىر سىنىندا وزىپ كەتەدى، — دەپ الەكساندرا سەرگەيەۆنا يلىكپەي قالدى. — سەنىڭ كيرگيزبايەۆىڭ دا ءازىر «ۆۋندەركيند» بولعانمەن، كەيىن ءجاي كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ جۇرمەسىن.
* * *
قوس قارا جەككەن تراشپەڭكە زاۋلاتىپ وتىرىپ، مەركەنىڭ شىعىس جاعىنداعى اسپارا بولىسىنىڭ كىندىگى — بەكتەن بولىس اۋىلىنا تارتتى. ماي توپىراعى بۇرقىلداعان قارا جولدىڭ تۇستىك جاعى توبەدەن-توبەگە ورمەلەپ، اسپارا تاۋىنا ۇلاسادى. تەرىستىكتە جاسىل مايدان ونان ارى سارعىش بەلدەر، ودان دا ارى بۇلدىر ساعىم. قوس قاپتالدا ەسىرىپ وسكەن سيىر جوڭىشقا، قۇراق قامىس. كوك مويىن سارىالا شىمشىقتار شىرىلدايدى. ماحاببات ماۋسىمىنا ماس بولعان بودەنەلەر بىتپىلدىقتاپ تىنىم تاپپايدى.
كوك مايسانى تەڭىزدەي كەشىپ، ءار-ار جەردەن اساۋلارىن ويقاستاتىپ سالت اتتىلار بولىس اۋىلىنا جولسىزبەن جورتىپ بارادى. بەكتەن اۋىلى ءدال ءقازىر الىپ ايداھار سياقتى: جان-جاقتان اتتىلى، جاياۋلاردى وزىنە قاراي لەبىمەن تارتىپ جاتىر. اسپانداعى اق جەلەڭ بۇلتتار دا تويلى اۋىلعا اسىققانداي، كوك ءتاڭىرى تەڭىزىنىڭ كەۋدەسىندە جۇزگەن اق جەلكەندى كەمەلەر سالتاناتپەن لەك-لەك اۋىپ كەلەدى.
قاننىڭ ءيىسىن جەردىڭ تۇكپىرىنەن سەزگىش قارا قارتالار دا توپ-توبىمەن ۇشىپ بارادى. ءيا، بۇل تويدا مال از سويىلمايدى.
ادىر-ادىر قىرلاردان، بۇدىر-بۇدىر بەلدەردەن ءتۇسىپ، جوعارىدان اق كۇندىكتەرى شاراداي-شاراداي بولىپ، ماما بيە مىنگەن بايبىشەلەر دە تەڭسەلىپ كەلەدى. ءسىرا، قىرعىز قۇداعيلار شىعار.
مۇرنىن تەسىپ، وگىز مىنگەندەر دە وڭكەڭدەپ كەتىپ بارادى. ولار ءسىرا، كوكپار تارتپاس، بايگەگە ات قوسپاس. اق وردا سىندى ۇيلەرگە ەڭكەيمەي كىرىپ، تورگە دە شىقپاس. كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى — شالا بايىعانى، مىنا اعىل-تەگىل مولشىلىقتىن سورپا-سۋىنا ءبىر تويسام دەگەن ءۇمىت جەتەلەپ كەلەدى ولاردى.
سەماشكو مىرزا جەلپىلدەك، جەڭىل مىنەز كىسى ەمەس. توي دەگەندە الىپ-ۇشىپ، اتقا جايداق مىنە شاباتىن ادەت مۇندا جوق. ءبىراق بۇل دا پەندە. كەڭسەنىڭ قاعازباستى جۇلىن قۇرتتاي جۇمىسىنان ءبىر مەزگىل بۇل دا قول ءۇزىپ تىنىستاعىسى كەلەدى. ءارى دەسە بەكتەن بولىس تويىنا ارنايى شاقىردى. سىيلى بولىستىڭ مەسەلىن قايتارماس بولار. جازعا شىعىپ، جانى جادىراپ، كوڭىلى كوتەرىلگەن تەرگەۋشى تۇراردى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالىپ:
— ەندى سەن دە جىگىت بولدىڭ. ۇيلەندىرەمىز-اۋ وسى، — دەپ ازىلگە باستى. — قالاي، كوز سالىپ جۇرگەن قىزىڭ بار ما؟ بەكتەن سياقتى توي جاسايمىز، ءا؟ — دەدى.
قالجىڭ دا بولسا، بۇل جايىندا تۇرارعا قويىلعان تۇڭعىش سۇراق ەدى. ون تورتكە جاسى جاڭا ىلىنگەن بالانىڭ قيالىنا قىز سيقىر ءال-ازىر قونا دا قويماس. ءبىراق تۇرار ءقازىر سىيلى يەسىنىڭ توسىن ساۋالىنان ساسىپ قالىپ، قۇلاعىنا دەيىن كۇرەڭ قوشقىلدانىپ شىعا كەلدى. ول ءجاي جىميىپ، باسىن شايقادى.
سول-سول ەكەن، كوكىرەگىندە ءبىر ىزىڭ تۇرىپ الدى. اۋەلى ءمان بەرگەن جوق. الگى ىزىڭ كۇن سۋىقتا ۇيگە كىرىپ كەتىپ، ەندى قايتىپ شىعۋعا جول تابا الماي الاسۇرعان اراداي مازانى الدى. الدەن ۋاقىتتان كەيىن بارىپ تۇرار ونىڭ اۋەن ەكەنىن اڭعاردى.
باپپەن جەلگەن سۇلىك قارالار تەربەلتكەن تراشپەڭكەنىن ىرعاعى ما، جوق الدە كوكپەڭبەك اسپاندا جارىسا جۇزگەن اقشا بۇلتتار ما، نەمەسە اينالا ماساتىداي تۇرلەنگەن جاسىل، قىزىل جەلەك پە — نەنىڭ اسەرى ەكەنى بەلگىسىز. تۇرار الگى اۋەندى ىڭىلداپ سالىپ وتىرعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
— وھو، سەن بۋنتار پولياكتىڭ مەلودياسىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سەماشكو تاڭداي قاققاندا عانا، كەۋدەدە شىرىلداپ تۇرعان سيقىرلى شىمشىق كەنەت ۇشا جونەلگەندەي، تۇرار الگى ىزىڭنان ايىرىلىپ ابدىراپ قالدى.
«پولونەزدى» باياعىدا ناتاشا پيانينودا ويناۋشى ەدى. ءبىراق ونىڭ «پولونەز» ەكەنىن، ونى «بۋنتار پولياك» جازعانىن تۇرار بىلگەن ەمەس. ايتەۋىر جۇرەگىنە ۇيالاپ قالعان. مۋزىكا ىزىڭى جالتىراعان قارا پيانينونى، ونىڭ اقىقتاي اپپاق پەرنەلەرىندە ويناعان قىزدىڭ جىپ-جىڭىشكە سۇيرىك ساۋساقتارىن، پەرۋزا اسپان تۇستەس كوكشىل كوزدەرىن تۇراردىڭ ساناسىندا قوسا ءتىرىلتىپ جىبەرگەندەي. قىزدىڭ جىڭىشكە ساۋساقتارى بالانىڭ جۇرەگىنىڭ قىلىن شەرتىپ، اۋەن سودان شىعىپ جاتقانداي.
— بۇل اۋەندى ءمۇعالىم وينار ەدى، سودان سانامدا جاتتالىپ قالىپتى، — دەدى تۇرار سەماشكو مىرزاعا. — بۋنتار پولياك دەگەن كىم؟ ونى بىلمەيمىن.
— بىلمەگەنىڭ وتە جاقسى. ونداي ادامداردىڭ شىعارماسىن عانا ءسۇيىپ، ءوزىن بىلمەي-اق قويۋعا بولادى. دەگەنمەن، سەن بولاشاق زاڭ قىزمەتكەرى، ۇلى يمپەريانىڭ كيرگيزدان شىققان تالانتتى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى بولارسىڭ دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءبارىن بىلگەنىڭ ءجون. بۋنتار پولياك — وگينسكيي دەگەن كىسى. پاتشاعا قارسى كوستيۋشكو باستاعان پولياك كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. ارەكەتى بۇلىك بولعانمەن، مۋزىكاسى عاجاپ، «پولونەزدى» مەن دە جاقسى كورەمىن.
«سوندا قالاي؟ — دەدى تۇرار ىشىنەن ءتۇيىلىپ. — ادامنىڭ جازعان شىعارماسى جاقسى، ءوزى جامان. پاتشاعا قارسى بولعاندىعىنا بولا جامان. مەنىڭ اكەم دە پاتشاعا قارسى شىقتى. دەمەك، ول دا جامان بولعانى ما؟ جوق، تەرگەۋشى مىرزا، مۇنىڭىز قاتە سياقتى. ءسىز «پولونەزدى» تىڭداپ، اۋەندى ءسۇيىپ وتىراسىز. ال ونىڭ يەسى سوندا قالاي ەسىڭىزگە تۇسپەيدى؟ ونى قالاي جەك كورۋگە بولادى؟ مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل مۋزىكانىڭ يەسى ناتاشا دەپ ويلاۋشى ەدىم. وگينسكيي. پولياك، بۋنتار».
* * *
مىقاننىڭ بويى مامىرلاي قونعان قازدارداي، قاتار-قاتار تىگىلگەن كىلەڭ اق ۇيلەر. ەرسىلى-قارسىلى شانشىلا شاۋىپ، تاباق تارتقان جىگىتتەر. ماڭعازدانا بۋداق-بۋداق كوتەرىلگەن كوك ءتۇتىن. بەرەكەلى قازاننىڭ ءتۇتىنى دە جوق. اۋىل جاعالاي قاڭتارۋلى اتتار. اۋىل سىرتىندا تۇساۋىمەن سەكىرىپ جۇرگەن اتتار. كيمەشەكتەرى شۇباتىلعان بايبىشەلەر، شولپىسى سىلدىرلاعان كەلىنشەكتەر، ۇكىلەرى جەلكىلدەگەن بيكەشتەر.
ارقاسىن اسقار تاۋعا تىرەگەن شالقاق اۋىل. ۋىقتارى شاڭىراقتاردى ەمەس، اسپاننىڭ ءوزىن تىرەپ تۇرعانداي، كيىز ۇيلەردىڭ توبەلەرى تاكاپپارلانا كەكىرەيىپ تۇر. جان-جاعى جاسىل ماساتى، زۇمىرەت تەڭىز ورتاسىنا اق ارال ورناي قالعانداي ەكەن.
كەلگەن مەيمانداردى كۇتىپ الىپ، ۇيدى-ۇيگە ءبولىپ، ءجون سىلتەپ تۇرعان جىگىتتەر قوس قارا جەككەن تراشپەڭكەنىڭ ەگەسى قۇرمەتتى قوناق ەكەنىن كورىپ، سەماشكو مىرزانى جاپسارلاس تىگىلگەن، سىرتى اق شايىمەن تىستالعان اقشاڭقان ۇيگە قاراي الىپ ءجۇردى.
وگىز ءمىنىپ، جاياۋ-جالپى كەلگەن كەم-كەتىكتەردى بۇل ماڭعا جولاتپاي، قىزمەتشى جىگىتتەر:
— اۋلاق، اۋلاق! — دەپ اۋىل شەتىندەگى قاراشا ۇيلەرگە قاراي ايداپ جاتىر.
سەماشكو تۇسكەن ءۇيدىڭ ىشىندە قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي دا ەمەس، كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلار وتىر ەكەن. تەرگەۋشىنىڭ تانىعانى مەركە ۋچاستوگىنىڭ پريستاۆى سوكولسكيي مىرزا، باس قۇدا ايبار مىرزا. شالدۋار بولىسى شابدان مىرزا، قوراعاتى بولىسى قارابەك مىرزا...
بەكتەن بولىستىڭ ءوزى ورنىنان تۇرىپ، تەرگەۋشىنى پريستاۆتىڭ جانىنا قولتىقتاپ اپارىپ وتىرعىزدى. قاسىنا ەرگەن قارا بالانى ەلەمەگەن بولىپ، نازار سالماي، تۋ سىرتىن بەرىپ بوساعا جاقتا قال دەگەندەي نىشان ءبىلدىرىپ ەدى... ول يشاراسىن تۇسىنە قويعان تۇرار تابالدىرىقتا تۇرىپ قالعان. ءبىراق سەماشكو مىرزا ادەيى داۋىستاپ: — تۇرار، كەل مۇندا، — دەپ ءوز قاسىنا شاقىردى. بولىس كەنەت ءتۇسىن جىلىتىپ: — كەل، كەل، — دەپ جالپاڭداي قالدى. تاي تەگەنەدە ۋىز قىمىز ساپىرۋلى. سەماشكو كەلگەندە ۇزىلگەن تاماشا قايتا جالعاستى. قىرعىزدان كەلگەن سولتى ىرشى ۇشاتىن بۇركىتتەي جۇرەسىنەن قومدانا ءتۇسىپ، ەكىلەنىپ «ماناسقا» قايتا باسقان كەزى ەكەن. ىرشىنى باسىنان تىڭداپ وتىرعان پريستاۆ، سەماشكوعا:
— بۋرۋتتاردىڭ ەپوسى. ماناس باتىر جىرىن ايتىپ وتىر. كوكەتاي دەگەن بىرەۋدىڭ اسى جايىندا قازىرگى ايتىپ وتىرعانى، — دەپ ءتۇسىندىردى.
— تۇرار، سەن ماعان اۋدارىپ وتىر، — دەدى تەرگەۋشى ەندى پريستاۆتى مازالاماي-اق قويايىن دەگەن نيەتپەن.
ىرشى سولتى ەكى كوزىن شارت جۇمىپ، دوبالداي ەكى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ، بۇل بيىك ۇيدە بيىك دارەجەلى ادامدار وتىرعانىن ۇمىتقانداي، جان بالاسىن ەلەمەي، باياعى ەرلەر زامانىنىڭ ەلەسىنە بار ىنتى-شىنتىسىمەن، بەرىلە، قىرىلداقتاۋ ءۇنى قىشقىرا، ىشقىنا شىعىپ، كوكەتاي اسىنىڭ حيكاياسىن توپەي بەردى.
— ... كاۋىردىڭ حانى جاڭبىرشى
بۇگىنشە تارتۋ جەدىم دەپ
ءبىر قومپيىپ قالدى دەيدى.
ەرتەگى كۇنى بولعاندا
جەزدەن بۇيدا تاقتىرىپ
قالىدان كىلەم جاپتىرىپ،
تۇمسىعى بار استاۋداي
مۇسىلمان، كاۋىر الدىنا
ەكى وركەشى كىسىدەي
قاراشا قايمال، تۋ ىنگەن
اكەلىپ ءبىر سايدى دەيدى
دامەسى بار ايەلگە
جالاڭاش كەلىپ اياسىن دەپ،
شاقىرىپ ۇران سالدى دەيدى
كوپ ىشىنەن ءبىر قاتىن
جالاڭاشتانىپ شىقتى دەيدى،
وراڭقى دەگەن اتى بار،
وراقا قۇلا بيەسى بار
ەنەدەن تۋما بولدىم دەپ،
جالاڭاشتانىپ كەلدى دەيدى.
بوگەلمەستەن تۇيەنى،
تىسىمەن شەشىپ الدى دەيدى.
— ۆوت، وچاياننايا بابا! — دەدى تۇراردىڭ ءتارجىماسىنان كەيىن تەرگەۋشى ءوزىن تەجەي كۇلىپ. ال پريستاۆ شىداي الماي داۋىسى بارقىراڭقىراپ:
— چەرتوۆا بابا! — دەپ قالدى.
ىرشى سولتى ولاردى ءىلتيفاتقا الماي، داۋىسىن جورتا اششى شىعارىپ، ەكپىندەپ كەتتى.
— قايمالى قارا ىنگەندى
جەتەلەگەن قالپىمەن
مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ
ورتاسىنان قاق جارىپ
الشاڭ باسىپ ءجۇردى دەيدى.
سوندا مۇسىلمان مەن كاۋىرىن
كەلەكە قىلىپ قاتىندى
قارق-قارق كۇلدى دەيدى،
سوندا تۇرىپ ەر ماناس،
ەڭسەگەي بويلى ەر ماناس
تۋراسىنان كىردى دەيدى.
قاتىنعا كەلىپ ايتتى دەيدى: —
الدا وراڭقى، وڭباي قال!
سەن، وراڭقى، قاتىن بولماي قال!
سەنىڭ ءوڭىرىڭ تولى پۇلىڭ بار، دولى-اي!
ءورىسىڭ تولعان مالىڭ بار، دولى-اي!
سەن مالدان ءولىپ كەتتىڭ بە، دولى-اي؟!
پۇلدان ءولىپ كەتتىڭ بە، دولى-اي؟!
سەنىڭ باتەڭنىڭ ىشىنە قاراسام
ءۇش مەركەنىڭ جىلعاسىنداي،
بوبەشىگىڭە قاراسام، دولى-اي!
اسىپ قويعان تۇلعاداي، دولى-اي!
سوندا قاتىن ماناسقا جاۋاپ بەرەدى، — دەپ سولتى ىرشى كوزىن اشىپ الىپ، الدىندا تۇرعان سىرلى توستاعانعا قول سوزىپ، قىمىزدان ءبىر جۇتىپ قويدى. تۇرار تەرگەۋشىگە «باتەڭنىڭ» دەگەن ءسوزدى اۋدارا الماي ىركىلىپ، سالدەن سوڭ «دەتەرودنىي چلەن» دەپ جەتكىزدى. سەماشكو ونىڭ بۇل تاپقىرلىعىنا ريزا بولدى.
— سوندا قاتىن ماناسقا جاۋاپ بەرەدى، — دەپ ىرشى قىمىزعا مالىنعان ءتۇرپى مۇرتىن الاقانىمەن ءسۇرتتى.
— الدا، ماناس، نە دەيسىڭ!
ءبىلدا، ماناس نە دەيسىڭ؟
سوندا باتەسىن شاپالاقتاپ،
قاتىن-ەكەڭ ايتادى:
— اعىس پەنەن قوجاسىم،
سەنى تاپقان بۇ باتەم،
قوساي مەنەن توستىگىم،
سەنى دە تاپقان بۇ باتەم.
كوكشە مەنەن ەدىگە
سەنى دە تاپقان بۇ باتەم،
مەنىڭ بۇ باتەم بولماسا
قايدان شىقتىڭ، ەرلەرىم؟
ءوڭىر تولعان پۇلىم بار،
ءورىس تولعان مالىم بار،
ءتاۋبا شۇكىر قۇدايعا
ولمەگەندەي مۇلكىم بار.
مەن قاراۋىما كەلگەنمىن
مەن قايراتىما قونعانمىن.
ەركەكتە نامىس بولعاندا
ۇرعاشىدا نامىس جوق پا ەكەن، ماناس؟!
— وي، پالە-اي! — دەپ سىيلى مەيمانداردىڭ بىرەۋى داۋىستاپ جىبەردى.
— راس-اق قوي، سورلىنىكى!
— تاۋىپ كەتكەن ەكەن، ءجادى.
— و، زاماننىڭ ادامدارى سوزگە جىعىلعان عوي.
— ءسوز تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى.
— مىرزالار، مەندە ءبىر ۇسىنىس بار، — دەدى پريستاۆ تىنىشتىق تىلەپ. — قۇرمەتتى ىرشى شارشاعان شىعار. تالماي تىڭداعانىمىزعا ءۇش-تورت ساعات بولدى. ءالى ءۇش-تورت كۇنگە سوزىلاتىن ءتۇرى بار. ىرشى دا تىنىستاسىن، ءبىز دە بوي جازايىق. قىزىق كورەيىك. مىسالى، سول ماناس زامانىنىڭ قىزىعىن ءقازىر نەگە قايتالاماسقا؟ ا؟ قالاي، ىرشى سولتى؟
— ابدەن بولود، مىرزا، ىقتيار سىزدە، — دەپ ىرشى قايتادان قىمىزعا قول سوزدى. سودان سوڭ ايبار مىرزا مەن بەكتەن بولىسقا كەزەك-كەزەك قاراپ الدى: — وۋو، مىرزالار! «الىستى جاقىن قىلاتىن — قىز». قىز بەرىپ، قىز الىپ، ۇلان توي وتكەرىپ جاتاسىڭدار. قۇتماندۋ بولسۋن تويىڭىز. بيزديكي سيزديڭ مايرام كونۋلدۋ بولسۋن دەگەن تيلەك، تۋعاندار.
پريستاۆ قورازدانىپ جان-جاعىنا قارادى. قارنى جۋان قادىرمەندىلەر ۇلىقتىڭ نە ۇسىنارىن اڭداماسا دا، باستارىن شۇلعي باستادى.
— بىزگە قىزىق كەرەك، تۇسىنەسىزدەر مە، قىزىق. قىمىز بەن ەتكە بوگىپ بولدىق، — دەدى پريستاۆ.
— وسى ۇلىقتارعا باياعى سىپاتايدىڭ اسىنداعى سياقتى تازداردىڭ ءسۇزىسىن كورسەتسەك قايتەدى؟ — دەپ قالدى اڭقاۋ بىرەۋ. ونى كورشىسى بۇيىرىنەن نۇقىپ جىبەرىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— بەكتەن مىرزانى شىعارايىن دەپ پە ەڭ سۇزىسكە؟
اناۋ جىم بولدى. بەكتەن بولىستىڭ تاقياسى باسىنان ءبىر ەلى تۇسپەيتىنى ەسىنە ساپ ەتە قالدى.
— جوق، مىرزالار، سەندەر تۇسىنبەي وتىرسىڭدار. وسى وتىرعان يگى قاۋىم ءبىر تۇيە تابا الادى عوي. بايگەگە تۇيە تىگىلسە، سونى جالاڭاش ايەل بارىپ، تىسىمەن شەشىپ السا، قالاي، ا؟ — دەپ پريستاۆ تۇقشيىڭقىراپ قالعان بي-بولىستارعا نىقىرا سويلەدى.
— بولادى عوي، مىرزا. ءبىراق باسقا بايگەلەر بار. ات جارىس، جامبى اتۋ، اۋدارىسپاق، كۇرەس، كوكپار... — دەپ بەكتەن سىپايىلاپ ەدى. ايبار قۇداسى ورنىنان قوپاڭ-قوپاڭ قوزعالىپ:
— سوكولسكيي مىرزا دۇرىس ايتادى. تۇيەنى مەن تىگەم. كانە، حابارشى جار سالسىن. تالاپكەر قاتىن تابىلا ما ەكەن؟ — دەپ ومىراۋلاپ شىعا كەلدى.
— ايەكە، توي مەنىڭ اۋىلىمدا ءوتىپ جاتىر. ءبىر ويسىلقارانى مەن دە تابا الامىن، — دەپ بەكتەن دە نامىسقا تىرىستى.
وسىلايشا كەۋ-كەۋ، گۋ-گۋ، ىردۋ-دىردۋ اڭگىمەمەن بيىك ءۇيدىڭ قوناقتارى اۋىرلاپ قالعان ورىندارىنان ىرعالا-ىرعالا تۇرەگەلىپ، بالپاڭ-بالپاڭ دالاعا شىعا باستادى.
* * *
مىقاننىڭ تومەنگى جاعىندا، جار باسىندا جاربيىپ وتىرعان ماڭىراق اۋىلىن ەشكىم ارناپ تويعا شاقىرعان جوق. مىقاننىڭ وسى ءبىر تۇسى بيىك قاباق بولىپ كەتەدى. جازدا، كۇزدە مامىرلاپ جاي اققانىمەن، جىلدا كوكتەمدە، سۋ تاسىعاندا، جاراعان بۋراداي قارشىلداعان وزەن جارلاپتى سۇزگىلەپ، ءمۇجي بەرەدى، ءمۇجي بەرەدى. شەتكى توقال تامداردىڭ بىر-ەكەۋىن انا جىلى جارمەن بىرگە جاپىرىپ تا كەتكەن.
اساۋ سۋ التىنكۇرەك ەسكەندە بىر-ەكى كۇن ارسىلدايدى دا، لەزدە ساباسىنا ءتۇسىپ، جارالى جارقاباق جالاڭاشتانىپ، ىرسيىپ-ىرسيىپ قالادى. كەبەرسىگەن قياعا ءبىراز كۇننەن سوڭ قايتادان ءسان كىرىپ، جان كىرىپ، تۇك كورمەگەندەي بولادى. جاردىڭ بەتى جىبىرلاعان شۇرق تەسىككە اينالادى: قۇرقىلتاي دەيتىن قۇس قياعا ۇيا سالادى.
قاناتى بار قۇس بىتكەننىڭ ىشىندە جەر باسىپ جۇرۋگە جارالماعانى وسى قۇرقىلتاي جارىقتىق. اياق وعان جارعا جابىسۋعا عانا كەرەك، تەگىس جەرمەن جۇرە المايدى. تىرشىلىگىنىڭ كوبى كوزگە ىلىنبەس زاۋ بيىكتە. توپ-توپ بولىپ شيقىلداپ جۇرگەن قۇرقىلتايدى كوپ ادام سەزبەيدى دە. وعان تاماق تا اسپاننان بۇيىرعان. شىبىن-شىركەيدى اۋەدەن قارماپ، سونى قاناعات تۇتادى.
ماڭىراق اۋىلىنىڭ دا تىربىڭ تىرشىلىگى وسى قۇرقىلتايدىڭ كۇنكورىسى سياقتى ەدى. ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ پرەمەر-مينيسترى ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسىنان كەيىن ىشكى رەسەيدەن كەلگەن پەرەسەلەندەرگە پريستاۆ ماڭىراقتىڭ بۇلاق بويىنداعى بۇرىنعى قونىسىن تارتىپ اپەردى دە، ازىن-اۋلاق مال ۇستاپ، جوڭىشقا، جۇگەرى ەگىپ كۇن كورگەن اۋىل مىقان بويىنداعى سۋ شىقپايتىن قىرقا جار باسىنا ىسىرىلدى.
بۇل ءوزى ىرگەلى بوتباي رۋىنىڭ ىشىندەگى از اتا ەدى. بۇرىنعىلار ايتادى، بايدىبەك باتىر قايتقاندا ونىڭ جەسىرى دومالاق انا جارىقتىق قاينىسى بايتۋعا:
— امەڭگەرىم سەنسىڭ، مەنى ال، — دەيدى. بايتۋ مومىنداۋ ەكەن، كونبەي قويىپتى. سوندا دومالاق انا ايتتى دەيدى:
— ە، جازعان، مەنى العاندا ۇرپاعىڭ كۇننىڭ شىعىسى مەن باتىسىن جايلايتىن ەدى، قايتەيىن. ەندەشە، كۇزگە جەتسەڭ جۇزگە جەتپەسسىڭ، — دەپ.
اۋليە انا سولاي ايتتى ما، جوق پا، ءوز قۇلاعىمەن كىم ەستىپ تۇرعان دەيسىڭ. ءبىراق بايتۋدىڭ، ۇرپاعى از بولىپ قالعانى راس. سودان قالعان از اتا وسى ماڭىراق. بايدىبەك باتىردان تاراعان بوتبايدىڭ ىشىندە وتىرادى. سول ازدىعىنان شىعار، پەرەسەلەندەرگە جەر بەرۋ تۋرالى ۇكىم شىققاندا، الدىمەن قونىسىنان ايىرىلعان دا وسى ماڭىراق بولدى. ونىڭ بۇرىنعى شۇرايلى قونىسى ەندى كۋزمينكا دەپ اتالادى. پەرەسەلەندەرگە ماڭىراق جۇرتى العاشىندا ەكى-ۇش تاناپتان تەڭ بولىنگەنمەن ءبىراز جىلدان كەيىن ولاردىڭ دا اراسىنان جالماۋىت شورتاندار شىعىپ، كولىگى، قۇرالى جوق مايدا شاباقتارىن جۇتىپ جىبەردى. از شورتانعا كوپ شاباق باتىراق مالاي بولىپ قالا بەردى.
ءبىراق جەرىنەن ايرىلعان سورلى ماڭىراق ءۇشىن «سارى ورىستىڭ — ءبارى ورىس» ەدى.
سول ماڭىراقتىڭ ءبىرى — تايلاق دەگەننىڭ جامان تامى اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندە، جاردىڭ ءدال ەرنەۋىندە قالىپ تۇرعان. بيىلعى كوكتەمنەن شىقپا جانىم شىقپا دەپ ارەڭ قۇتىلدى دا، ەندىگى سۋ تاسقىندا ساۋ قالمايتىنىنا كوزى جەتىپ، كۇن جىلىدا جارقاباقتان ارىرەك جىلجىپ، باسىنا پانا تۇرعىزىپ الۋدىڭ ارەكەتىندە ەدى. كۇن جىلت ەتكەننەن تايلاق شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن جابىلىپ، شەلەكپەن سۋ تاسىپ، بالشىق يلەپ، قىش قۇيدى. بالشىق يلەۋگە جالعىز سيىرىن سالايىن دەپ ەدى، ابىسىندارى تايتاقاي اتاپ كەتكەن قاتىنى ءتالبۇبىنىڭ تالقانى شىقتى:
— و، سورلى، مىنا جامىراپ وتىرعان جالماۋىزدارىڭنىڭ تاڭدايى اققا ەندى تيەيىن دەگەندە جالعىز سيىرعا بۇزاۋ تاستاتپاق ەكەنسىڭ، ءا! بالشىققا الا سيىردى سالعانشا، مىنا مەنى سال، — قۇلاعى اۋىر ادامعا ءتان ادەتپەن ايقايلاي سويلەپ، جۋا-جۋا، جاماي-جاماي الا-قۇلا بولىپ كەتكەن كويلەگىنىڭ ەتەگىن ىشقىرىنا قىستىرىپ الىپ، جالاڭاياقتانىپ، توپان ارالاستىرعان لايعا كۇمپ بەرىپ ءتۇستى دە كەتتى.
ءپىسۋى جەتپەسە لاي جارىقتىق ىلجىراپ، قىش قۇيۋعا كەلمەيدى. سۋعا ەنەسى تۇسكەن ۇيرەكتىڭ بالاپاندارى قۇساپ، شەشە سوڭىنان لايعا تايلاقتىڭ بالالارى دا قويىپ-قويىپ كەتتى.
ءتالبۇبى — جالعاندا كۇشتى ايەل ەدى. ءىرى مال ومبىلاپ قالاتىن قالىڭ باتپاقتى قارا سانىنا دەيىن باتىپ تۇرىپ يلەگەندە بورشا-بورشا بولدى.
جوعارى اۋىلدا توي بولاتىنى بۇلارعا دا ءمالىم ەدى. قازاق توي دەگەندە قۋ باس دومالار دەپ شاقىرىلماسا دا بارا بەرەدى. توي يەلەرى قالاي ما، قالاماي ما — وندا شارۋاسى شامالى. ولاردى ەشكىم كوكىرەگىنەن يتەرمەس. ءبىراق يگى جاقسىلاردىڭ كەبىسى جاتقان جەرگە دە جاقىنداي الماس.
ءتالبۇبى بولىستىڭ تويىنا بارامىن دەپ بوي بەرمەدى. بايى ايتتى: بارمايسىڭ دەدى. توي سەنىڭ نەڭدى العان، ودان دا تومەننەن بارىپ قامىس ورىپ كەلەيىك دەدى. اقىرى جانجالمەن، ءبىرىن-بىرى تىلدەسۋمەن تىندى. تايلاق الا سيىردى جەتەكتەپ قامىسقا كەتتى. ءتالبۇبى مۇرىنبوق ءبىر بالاسىن جەتەكتەپ، جوعارى اۋىلعا جونەلدى. بويجەتىڭكىرەپ قالعان قىزى «مەن دە بارامىن» دەپ قىڭقىلداپ ەدى، «ءتايت» دەپ تاستادى. مەنىڭ قايىرشىلىعىمدى كورمەي-اق قوي، مەن جەلىككەننەن بارا جاتىر دەيمىسىڭ سورلى. تويدان قالعان-قۇتقان قامىر، سورپا-سۋ بولسا، الا كەلەمىن، وتىر ۇيدە، — دەپ قالدىرىپ كەتتى. بىلاي شىعا بەرە تاعى ايقايلادى: — بارعىزباسىڭ، بارعىزباس، كۇلاي! — دەدى.
ەستى قىز سوندا بويىنداعى تۇلدىرى — قىزىلالا كويلەكتى قولىمەن سيپالاپ ەدى، جاماۋى كوپ ەكەن...
* * *
جاباعى ءجۇنى ءتۇسىپ، تۇلەگەن سارى ىنگەن جەتەكتەگەن سالت اتتى توي جاعالاپ جار سالىپ، كوگالدى وزەن جاعاسىنا بارىپ توقتادى. سارى ىنگەننىڭ بۇيداسىن ءسامبى تالعا شيەلەپ بايلاپ بولىپ، تاعى ايقايلادى:
— انادان جاڭا تۋعانداي جالاڭاش كەلىپ تىسىمەن شەشىپ العان ايەلدىكى مىنا ىنگەن!
بۇرىن-سوندى مۇنداي بايگەنى ەستىمەگەن جۇرت اۋىلدىڭ قاق مانداي الدىنداعى وزەن بويىنا قاراي اعىلا باستادى. ءتىپتى قاز-قاتار قازىلعان جەروشاق باسىنداعىلار دا قازاندارىن تاستاي سالىپ، ەل قۇلاعى ەستىمەگەن قىزىققا قاراي ۇمتىلدى. جالبىز اراسىنا سۇيرەتىپ اپارىپ سۇيەك كەمىرىپ جاتقان يتتەر انتالاعان ادامداردان سەسكەنىپ، جەمتىكتەرىن تاستاي قاشتى. جالبىز جاپىرىلىپ، كوكمايسا تاپتالىپ، ەزىلگەن دەرمەنە ءشوپتىڭ ءيسى اڭقيدى. بىرەۋلەر سويىلعان مالدىڭ قارنىنان اقتارىلعان قان-جىنعا تايىپ جىعىلىپ جاتىر.
حالىق قارا-قۇرىم بولىپ جيىلۋىن جيىلعانمەن، تالاپكەر تابىلماي، بايگە ۇيىمداستىرۋشىلار تىعىرىققا تىرەلىپ قالعانداي كەز. ەكى وركەشى مايدان ءدىر-دىر ەتكەن جارداي سارى ىنگەن كىمنىڭ دە بولسا قۇلقىنىن قىتىقتايدى. ءبىراق ءابيىرىن اشىپ، ايمانداي ماسقاراعا اشىق شىعۋعا ەشكىم باتا المايدى. ءوزى باستاعان جۇمىستىڭ جىگى قاشىپ تۇرعانىنا رەنجىپ، پريستاۆ تۇنجىرادى. بەكتەنگە سالسا، وسى ماشاقاتتىڭ كەرەگى جوق-اق. ءبىراق باس قۇداسى ايبار مىرزانى دا جەلىك قىسقان ەكەن، ەلەرىپ الىپتى.
— ءاي، ايت مىنا جۇرتقا! جارامدى ءبىر ۇرعاشى شىقپاعانى ما بۇل ەلدەن! — دەپ جارشىنى قىستادى.
جارشى تاعى دا قاقساپ، ءتىلى مەن جاعىن بەزەپ باقتى.
— ءاي، سەن شىق، سەن شىق، — دەپ جاس كەلىنشەكتەر، ازىلدەسىپ ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەيدى.
— قاراڭ قالسىن، توبەمنەن تومەن قاراي التىن قۇيسا دا بارمايمىن! ءوزىڭ شىق، ولىگىڭدى كورەيىن!
— ءدۇيىم حالىق تۇرماق، مەنىڭ تىر جالاڭاش ءتانىمدى ءوز كۇيەۋىم دە كورگەن ەمەس، و نەسى!
— سۇمدىق-اي! مۇنى ويلاپ تاپقان قايسىسى؟
— بايلىق نە ىستەتپەيدى، بار نە دەگىزبەيدى، جوق نە جەگىزبەيدى، ەسىردى عوي... ەندىگى ەرمەگىنە وسى قالىپتى، — دەسىپ كۇبىر-كۇبىر، سىبىر-سىبىر گۋلەدى.
تەرگەۋشى مەن تۇرار پريستاۆقا تاياۋ تۇرعان.
— ادامدى قورلاپ نە كەرەك؟ — دەپ قالدى تۇرار پريستاۆ ەستىمەسىن دەپ جاي عانا.
— ونىڭ راس. — دەدى سەماشكو تەرىس اينالىپ. — ەپوستىڭ جايى ءبىر باسقا. ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ سالتى بار.
ۇلكەن قىزىقتان دامەلەنىپ كەلگەن جۇرت، ەندى الدەكىم الداعانداي كوڭىلى قالىپ، الدى تاراي باستاپ ەدى، بىرەۋ اششى داۋىسپەن ايقاي سالىپ:
— ۋا، بەكتەن، ەركەك شىقسا، مىنا مەن شىقسام، بەرەسىڭ بە تۇيەڭدى؟ — دەپ ساڭق-سانق ەتتى.
تاياعىمەن الدىن كولبەپ، باسى قالتانداڭقىراپ ورتاعا قاراي ءبىر شال شىقتى. تۇرار ونىڭ باياعى بازارداعى جاپارقۇل دۋانا ەكەنىن تاني كەتتى.
— جوق بولمايدى! — دەپ جەكىردى پريستاۆ. — قايت كەيىن. تەك قانا ايەل شىقسىن!
سوقىر دۋانانى قىزمەتشى جىگىتتەر يتەرمەلەپ، كوپتىڭ اراسىنا قايتادان سۇڭگىتىپ جىبەردى.
ءبىر ۋاقىتتا قالىڭ توپتىڭ ءبىر شەتى قاسقىر تيگەن قويداي دۇرلىگىپ، شايقالىپ كەتتى.
— ويباي، ماسقارا، انە، انە! شىعاتىن بولدى!
— جول بەر! جول بەر! — دەسىپ قالدى.
قالىندى قاق جارىپ، الپامساداي القام-سالقام اقسارى، نۇرلى ءجۇزدى، جۇدەۋ كيىمدى ۇرعاشى الاڭقايعا ارسالاڭداپ شىعا كەلدى. تايتاقاي! جۇرت دۋ ەتە قالدى. الگىدە تاراپ بارا جاتقاندار قايتادان كەرى جۇگىردى. ارتتاعىلار ەشتەڭە كورە الماي، العا قاراي كيمەلەپ، باج-بۇج باستالدى.
اينالا الاساپىران جۇرتتى قانشا ەلەمەگەن بولىپ، تاۋەكەلگە ءتاستۇيىن بەكىنسە دە، بايعۇس ۇرعاشى جاماۋ-جاماۋ سارى الا، كويلەگىن باسىنان اسىرا شەشە بەرگەندە، اقسارى ءوڭى ءورت تيگەندەي لاپ ەتىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. كويلەكتى سىپىرعاندا التى بالانى اسىراعان الىپ انانىڭ قوس ەمشەگى ارىق تايلاقتىڭ جىعىلعان وركەشىندەي سالاڭ-سالاڭ ەتتى.
— مىنە، قىزىق! — دەپ پريستاۆ الاقانىن شاپاتتادى. ايبار مىرزا كەڭك-كەڭك كۇلگەندە جۋان قارنى سەلكىلدەدى.
«اپىر-اي، تايتاقاي عوي! بايعۇسقا «قوي!» دەپ ايتار ەشكىم تابىلماعانى ما؟ ەلدىڭ ەسى شىعىپ كەتكەنى قالاي؟» — دەپ تۇرار قىسىلدى. الدەكىم ءدال ءوزىن جالاڭاشتاپ جاتقانداي جانى القىمعا كەلىپ، شىداي الماي بارادى. — مۇمكىن، بۇل بەيشارانىڭ ەسى اۋىستى ما ەكەن؟! مۇنىڭ نەسى قىزىق، نەسى كۇلكى! كوپە-كورنەۋ قورلاۋ عوي بۇل ادام بالاسىن! انا جىلى اۋىلىنا بارعانىمدا ەسى دۇرىس ەدى عوي!!
بۇل ويىن داۋىستاپ تۇرىپ ايتايىن دەپ ءبىر وقتالدى دا، پريستاۆ پەن ايباردىڭ ءماز بولعانىن، بەكتەننىڭ ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شىجبىڭداپ تۇرعانىن، تەرگەۋشى مىرزانىڭ سازارىپ قالعانىن اڭعارىپ، ءبىراز توسىلدى.
— ويباي، مىنا ماسقاراپاز كىمنىڭ قاتىنى؟
— ءاي، الگى ماڭىراق تايلاقتىڭ تايتاقايى عوي، قۇداي ۇرعىر.
— كوتەك، دامبالىن شەشە باستادى! ويبۋ، سورلى-اي...
وسى ءبىر ۋ-شۋ، يۋ-قيۋ دابىرانى قوعاداي جاپىرىپ، ءبىر ايقاي ساڭق ەتە قالدى.
— توقتات! — دەدى الگى ادام تايتاقايعا ۇمتىلا بەرىپ. — ولە قالعىر، تايتاقاي! بۇل نە سۇمدىعىڭ سورلى، ەلگە كۇلكى، وسەككە تاڭ بولىپ؟!
تايتاقاي باج ەتىپ ونىڭ بەتىنەن الدى:
— نەمەنە، نامىسىڭ كەلە مە؟ نامىسشىل بولساڭ، مەنىڭ اش-جالاڭاش وتىرعان التى بالامدى اسىراپ بەر! ا؟ جالعىز اتىڭنان باسقا تۇگىڭ جوق. — ماعان نەڭدى بەرەسىڭ، ا؟ جارداي تۇيە جەردە جاتقان جوق. ءابيرىمدى ءبىر اشىپ، ءبىر تۇيە تاپسام، تۇگىم دە كەتپەيدى. كۇلگەن اقىماق كۇلە بەرسىن!
تايتاقاي باسىنان كىر-كىر ورامالىن العان جوق. وعان ءابيىرىن اشقاننان گورى، باسىن اشقان ءولىم سياقتى.
تايتاقايعا توقتاۋ ايتىپ، توپتى جارىپ جالعىز شىققان ازامات اقكوز ەكەنىن تۇرار ءا دەگەندە-اق اڭعارىپ، سۋعا باتىپ تۇنشىعىپ بارا جاتقان جەرىنەن قولى ءبىر بۇتاعا ىلىنگەندەي قۋانىپ كەتتى. «اينالايىن اعاتاي-اي، شىن باتىر ەكەنسىڭ عوي، اسقارداي ازامات ەكەنسىڭ عوي»، — دەي بەردى.
— مىنا بۇلىكشى كىم تاعى؟ — دەپ پريستاۆ كەنەت قاھارلانىپ، قاسىنداعى ۋريادنيككە:
— تەز قايتار! — دەپ بۇيىردى.
قىلىشى سالاڭداعان قيسىق اياق ۋريادنيك وبروۆ اقكوزگە جەتىپ بارىپ، جاعاسىنان الا ءتۇسىپ، جۇدىرىعىن مۇرنىنا تاقاپ، كوزى اقشاڭ-اقشاڭ ەتتى.
— قايت، وڭباعان!
شالعايىن تىستەگەن قاندەن عۇرلى كورمەي، اقكوز ۋريادنيكتى يىعىنان بۇرە ۇستاپ ءشيىرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، پريستاۆتىڭ الدىنا كەلىپ تىراڭ ەتە قۇلادى. اقكوز پريستاۆقا ەندى ءوزى بەتپە-بەت كەلدى:
— ەي، ۇلىق! توقتات مىنا سۇمدىقتى. ادام بالاسى ساعان مايمىل ەمەس كۇلكى قىلاتىن! بەكتەن مىرزا، قۇس قوندىرىپ، كەلىن تۇسىرگەن تويىڭدى ماسقاراپازعا اينالدىرايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ايبار قۇداڭنان مەن اقىل كۇتپەيمىن. سەنىن ەسىڭ بار ەمەس پە ەدى؟
بۇل جاقتا جانجال جالىنداپ جاتقاندا، تايتاقاي تۇيەنىڭ شيەلەپ بايلانعان بۇيداسىن تىسىمەن شەشە الماي جانتالاسىپ باقتى.
جەرگە ءبىر اۋناپ تۇسكەن ۋريادنيك ۇيپا-تۇيپاسى شىعىپ، شاشى قوبىراپ، شىڭكىلدەپ، ناگانىن قىنابىنان سۋىرىپ الدى.
— تۇتقىندا بۇزىقتى! — دەپ بۇيىردى پريستاۆ.
ءبىر جاقتا جانجال، ءبىر جاقتا جالاڭاش ايەلدىڭ جانتالاسى. جۇرت ءبىر ءورتتىڭ تۇتانعالى تۇرعانىن سەزىپ، ۇرپيىڭكىرەسىپ قالدى.
— وسىنىڭ ءوزىن جالاڭاشتاپ، ارقاسىنا دۇرە سالىڭدار، مىنا حالىقتىڭ كوزىنشە! — دەدى پريستاۆ كومەككە كەلگەن ەكى ۋريادنيككە.
ءۇش ۋريادنيكتىڭ وقتاۋلى قارۋلارىنىڭ ورتاسىندا قالعان اقكوز ىزادان جارىلىپ كەتە جازدادى. مۇنى وتتىڭ ورتاسىندا قالدىرىپ، تايتاقاي ءتىلىن الماي رايدان قايتپاي، تىسىمەن بۇيدا ءجىپتى شەشە الماي قۇر سورلاپ ول تۇر. تىسىمەن شەشىپ الماسا، تۇيە جوق. مۇنشاما ارسىزدىققا ادامنىڭ بارعانىنا تۇيە ەكەش تۇيە شىداي الماي، بۋح! — دەپ پىسقىرىپ جىبەرگەندە تايتاقايدىڭ ءۇستى-باسىنا تۇيەنىڭ اۋزىنان كوبىكتى جىن شاشىراپ كەتتى.
ءۇش ۋريادنيكتى اقكوز ءۇش جاققا يتەرىپ تاستاپ، بوي بەرمەي-اق تۇر ەدى، ماس پريستاۆ ءوز ناگانىن سۋىرىپ الىپ، اسپانعا قاراي تارس ەتكىزدى.
جۇرت شۋ ەتە قالدى. بايلاۋلى ىنگەن «بۋح!» — دەپ تاپىراقتاپ قاشا جونەلدى. ءسامبى تال يىلسە دە سىنباپ ەدى، تۇيەنىڭ ءجىبى ءۇزىلىپ كەتتى.
مىلتىق داۋىسى شىققان سوڭ اقكوز ۋريادنيكتەردى ارى-بەرى لاقتىرعانىن قويىپ، ەكى قولدى سولاردىڭ ەركىنە بەرىپ، ەندىگى قارۋى ءتىل مەن جاققا باستى.
— ەي، ۇلىق، ول بەيشارا قاتىننىڭ اۋىلىنىڭ جەرىن تارتىپ العانىڭ از با؟ قاڭعىرتىپ، قۋ تاقىر جاردىڭ باسىنا كوشىرىپ تاستاعانىڭ از با؟ ەندىگى ىستەگەن قورلىعىڭ مىناۋ. ول بايعۇستىڭ مۇقتاجدىعىن پايدالانىپ، ولىمنەن ۇيات قىزىققا باتقىڭ كەلەدى. بۇيتە بەرسەڭ ءبىر كۇنى ءوزىڭ جالاڭاشتاناسىڭ. ونى ويلادىڭ با؟ دۇنيە كەزەك دەگەن. كوپ اسقانعا — ءبىر توسقىن. ءبىلىپ قوي سەن دە، بەكتەن! سەن دە ايبار!
— دۇرە سالىڭدار يتكە! — دەپ اقىردى پريستاۆ.
ۋريادنيكتەر اقكوزدىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، جەلكەسىنەن تۇقىرتا باسىپ شوكەلەتىپ وتىرعىزدى دا، كويلەگىن باسىنا قاراي سىپىرىپ جىبەرىپ، قامشىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرگەندە اق تانگە قىزىل-قىزىل جولاقتار ايقىش-ايقۇش تۇسە باستادى.
حالىق كۇڭىرەنىپ كەتتى.
— ويباي. بۇل اقكوز عوي. ارىسىمىزدى دۇرەگە جىققىزىپ قويىپ قاراپ تۇرامىز با؟
— «تەك جۇرسەڭ — توق جۇرەسىڭ» دەگەن. ۇلىققا ۇرىنىپ نەسى بار؟
— ونىڭ تانىنە تيگەن تاياق، ءبىزدىڭ بوتباي، قورالاس تانىنە تۇسكەن تاڭبا!
وسى كەزدە الگى تايتاقاي سورلى اپتىعىپ القىن-جۇلقىن جۇگىرىپ كەلىپ، اقكوزدىڭ قان-جوسا بولعان ارقاسىن الپامساداي دەنەسىمەن بۇركەپ جاتا كەتتى.
ۋريادنيكتەر نە ىستەرگە بىلمەي اڭتارىلىپ قالىپ ەدى، پريستاۆ:
— ول قانشىقتى دا سوعىڭدار! قاراشى، دامبالىن شەشپەي، شارتتى بۇزىپ، ءبىزدى الداماق بولعانىن. سوعىڭدار!
— اندرەي پاۆلوۆيچ، ارا ءتۇسىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن، — دەدى تۇرار كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتىپ، شىداي الماي.
— سوكولسكيي مىرزا، تىم الىس كەتتىڭىز. توقتاتىڭىز! — دەدى تەرگەۋشى سازارىپ تۇرىپ.
— ارالاسپاڭىز، تەرگەۋشى مىرزا. بۇل سوتتىڭ ءىسى ەمەس. بۇزىقتاردى ءتاۋباسىنا كەلتىرۋ مەنىڭ ءىسىم، — دەپ پريستاۆ ايىلىن جيمادى.
— مىرزا، قاتەلەسەسىز، قىزمەت بابىڭىزدىڭ پراۆوسىن اسىرىپ تۇرسىز. بۇل قىلمىس. ال قىلمىس اتاۋلىنىڭ ءبارى سوتتىڭ ءىسى، — دەدى تەرگەۋشىنىڭ جانىنداعى جاس بالا داۋىسى ىزادان دىرىلدەپ.
— مىناۋ قايدان شىققان كۇشىك؟ — دەپ پريستاۆ تۇكسيە قالدى. — كانە، كانە فاميلياڭ كىم؟ مەن سەنى كورگەن سياقتىمىن. ءيا، ءيا، مىنا تەرگەۋشى مىرزانىڭ كەڭسەسىندە ىستەيسىڭ.
— فاميلياسى قىرعىزبايەۆ!
داۋىس شىققان جاققا تۇرار جالت قاراپ ەدى، ايبار اكەسىنىڭ تاساسىنا تىعىلىڭقىراپ تۇرعان اتامىرزا ەكەن.
— مىنا كۇشىكتى مەن ءسىزدىڭ كەڭسەڭىزدەن ەندى كورمەيتىن بولايىن. ويتپەيدى ەكەنسىز، ۋەزد ناچالنيگىنە مالىمدەۋگە ءماجبۇر بولامىن، سەماشكو مىرزا.
سوكولسكيي ەندى بۇلاردى نازارىنا ىلمەي، دۇرە سوققان جاققا بۇرىلدى. ۋريادنيكتەر تايتاقايدى ءبىر شەتكە سۇيرەتىپ تاستاپ، اقكوزدى قايتادان قامشىمەن وسقىلاپ جاتىر ەكەن. ارقاسى قىپ-قىزىل ەتكە اينالا باستاپتى.
ادامدار اياۋسىز تاپتاعان جاسىل كوكتىڭ جاپىراعى قانعا بويالدى. ءدال كوز الدىندا ءوز اكەسىن سويىلعا جىعىپ جاتقانداي، تۇراردىڭ جانى شىداماي، ءبىر-اق قارعىپ، ۋريادنيكتىڭ قولىنداعى قامشىعا سىلەۋسىندەي قاتىپ جارماسىپ قالدى. بۇل باياعى بازاردا تەڭىز شوشقاسىنا بال اشتىراتىن پۇشىق ۋريادنيك وبروۆ ەدى. قۇر ەدىرەڭدەگەنى بولماسا، ىشكىش نەمەنىڭ قاۋقارى شامالى ەكەن. بالاعا شاماسى كەلىڭكىرەمەي، ساسقانىنان پريستاۆقا «مىناۋ قالاي؟» دەگەندەي قولىن جايدى. قامشى تىيىلىپ قالعاندا اقكوز قان جۋعان باسىن كوتەرىپ ەدى، تۇرارعا كوزى ءتۇستى. تانىعان سياقتى، اقىرىن عانا ەزۋ تارتتى.
— اپىر-اي، بۇل ەلدە دە ەركەك كىندىك بار ەكەن-اۋ؟ اينالىپ كەتەيىن-اي، بۇعاناسى بەكىمەگەن بالا ەدىڭ، ساعان كەسىرىم ءتيىپ كەتپەسىن. شاتاسپاي-اق قوي. ەكى دۇنيەدە دە ريزامىن! قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، قاراشىعىم!
ءا دەگەندە ابىرجىپ قالعان ۋريادنيكتەر تۇراردى جەلكەدەن ءبۇرىپ ۇستاپ، شەتتەتىپ اكەتتى.
— تيمەڭىز وعان! ول ءبىزدىڭ جولداسىمىز! — دەپ توپ ىشىنەن قابىلبەك پەن تۇرالى سۋىرىلىپ شىقتى.
— قويا بەر، اكەڭدى... ولەمىز بە تەگى! — دەپ قالىڭنىڭ ىشىنەن الدەكىم ىشقىندى.
حالىقتىڭ تولقي باستاعانىن سەزىپ، بەكتەن بولىس شىج-بىج بولدى. تەرگەۋشى سەماشكو پريستاۆقا:
— ەندى ويىننان ءورت شىعارايىن دەمەسەڭىز، توقتاتىڭىز. جابىڭىز ساحنانى. ءتاۋىر-اق سپەكتاكل كورسەتتىڭىز، — دەدى.
شالدۋاردىڭ بولىسى شابدان بۇل جەرگە مەيمان بولسا دا، ەس بىلگەندىك تانىتىپ، پريستاۆقا:
— وسىنى قويعانىمىز ءجون، مىرزا، — دەدى سىپايى عانا سويلەپ.
— جارايدى، قويا بەر بۇزىقتى، — دەدى پريستاۆ ۋريادنيكتەرگە. سونان سوڭ سەماشكوعا بۇرىلىپ:
— ءسىزدىڭ انا كۇشىگىڭىز مەنىڭ ەسىمدە بولادى، سەماشكو مىرزا. قوينىڭىزعا تىعىپ جىلىتىپ جۇرگەنىڭىز جىلاننىڭ بالاسى بولىپ جۇرمەسىن. ءتىلى ۋعا تولعاندا ءوزىڭىزدى شاعار. ءسىزدىڭ كەڭسەڭىزدە جۇمىس ىستەۋگە لايىقتى بالا، مىنە! قايداعى ءبىر كيرگيزبايەۆتى كومەكشى ەتىپ قويعانشا، تەكتى مىرزا ايباردىڭ بالاسىن نەگە المايسىز قاراماعىڭىزعا، — دەدى اتامىرزانى مەڭزەپ تۇرىپ.
— اۋ، حالايىق توي بولعان سوڭ، شەكە قىزباي تۇرمايدى. ءجا ءبارى ويىن. ەندى بالۋاندار كۇرەسى بار، الامان بايگە بار. اتى الدىمەن كەلگەنگە ون تايلاق سىيلىق دايىن. كانە، توي-تاماشاعا قاراڭىزدار! — دەپ ۇكىلى بورىك كيىپ، اتقا مىنگەن جارشى الگى سۇمدىقتى جۋىپ-شايماق بولدى.
ءبىراق تويدان بەرەكە كەتتى. قىرسىق شالىپ، قىمىران ىرىگەندەي تۇنجىر توي قايتىپ قىزىققا مولىعا قويمادى.
* * *
اقجال سارىعا اقكوز ەكى ۇمتىلىپ مىنە المادى. يەسىنىڭ بەيتانىس مىنەزىن ۇناتپاعانداي ەستى جانۋار موينىن كادىمگىدەي قايىرىپ، اقكوزگە ءبىر قاراپ الىپ، ءىشىن تارتتى. يەسى ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەي لەزدە ءمۇساپىر حالگە ءتۇستى. ونىڭ قينالعانىن بايقاپ تۇرعان كوزتانىس ادامدار قىمسىنىپ ءبىر-بىر باسىپ جاقىنداي ءتۇسىپ، قولتىعىنان الىپ جاردەمدەسپەك ەدى، اقكوز:
— ارى تۇر! — دەپ اقىرىپ جىبەردى.
الگىلەر سوستيىپ كەيىن شەگىندى.
— مەن ولگەن ادام. قولىڭنىڭ ۇشىن مەن تىرىدە بەرسەڭ ەدى، تۇگە!
— كەش، اقكوز باتىر. شابان قيمىلدايتىن قۋ ادەتىمىز عوي. قۇدايشىلىعىن ايتساق، سەسكەندىك ءبىر جاعى. قۋ جان ءتاتتى. مىلتىعىن تارسىلداتادى. مەن دوسمايىل عوي، تانىدىڭ با، باتىر؟
— ا، قاتپا قارا دوسمايىل سەنبىسىڭ؟ ءاي، جارقىنىم-اي، شىمالداي حالىقتان ءبىر ادام ءماۋ دەمەدى-اۋ. سول ءوتىپ كەتتى. ايتپەسە سويىل تۇك ەمەس. جاۋقازىنداي بالا عانا شىرىلدادى-اۋ، اينالايىن-اي!
— جاۋقازىنداي بولسا دا جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ەكەن، — دەپ دوسمايىل ءسۇيىنىش بىلدىرگەن بولدى.
— جۇرەگىنىڭ سوياۋداي تۇگى بار ونىڭ اكەسى ەدى عوي، ارىستانىم-اي!
— كىمدى ايتتىڭ، باتىر!
— ا، ارماندا كەتكەن ءبىر اسىل. تىرناعىنا دەيىن اسىل.
اقكوز كيرەلەڭدەپ ءجۇرىپ، اقجال سارىنى ويپاڭداۋ جەرگە تۇرعىزدى دا، تىزگىندى ۋىستاي ۇستاپ، ۇزەڭگىگە اياعىن ارەڭ ارتىپ، ەرگە اۋىرلاپ ارەڭ قوندى. قولتىعىنان دەمەمەك بولعان دوسمايىلعا:
— تەك! — دەپ تاستادى. — ماعان جاناسقانىندى كورسە، سوقىر پريستاۆ وڭدىرماس. اركىم ءوز باسىن قورعالاعان قۋ زامان! ال ءبىراق، قاشانعى ىعا بەرەر دەيسىڭ. ىعا بەرسە — جارعا بارىپ جىعىلار. جارعا جىعىلماس ءۇشىن جانتالاس بولار.
اقجال سارىنىڭ شىلبىرى سۇيرەتىلىپ بارادى ەكەن، اقكوز ەڭكەيىپ جيىپ الايىن دەپ ەدى، بويى يىلمەدى. دوسمايىل توبى ونىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، اتتارىنا قونىپ، سوڭىنان ەردى. ال اقكوزدىڭ قانتالاعان كوزىنىڭ الدىنان الگى اراشاشى بالا كەتپەي قويدى. * * *
تايتاقاي ۋريادنيكتىڭ قامشىسىن شىبىن شاققان عۇرلى كورگەن جوق. جون ارقاسىندا بىلەۋدەي قىزىق سىزىق قالسا دا، اۋىرسىنا قويمادى. ول مۇنداي تاياقتىڭ تالايىن جەگەن. ونىڭ جانىن شيقىلداتا شايناعان استە دە ۋريادنيكتىڭ قامشىسى ەمەس.تايتاقايدى قانجىلاتقان ءام قالجىراتقان مىنا توبىردىڭ سۇق كوزدەرى ەدى. بىرەسە مازاقتاپ، بىرەسە مۇسىركەپ كاراعان كوزدەر ونىڭ جۇرەگىن پارشالاپ، قانجارداي قادالىپ جاتتى. تايتاقاي كوپ كوزدەردىڭ اراسىنان ارەڭ سىتىلىپ شىعىپ بالاسىنا ۇستاتىپ قويعان كونەتوز كويلەگىنە شاپشي ۇمتىلىپ، جۇلىپ العاندا، نارەستە قورقىپ شىر ەتە قالدى.
كويلەكتى جالماجان اپىل-عۇپىل كيىپ جاتىپ، قان جوسالى جونارقاسىنا كەپتەلىپ قالعان كەبىننىڭ جەڭىنە قولىن سۇعا الماي، اشۋ مەن ىزا قىسقان دۇلەي كۇشپەن شىرەي جۇلقىنعاندا، شىرىك ماتا شىداس بەرمەي، دار ەتىپ ايىرىلىپ، ءبىر جەڭى قولتىعىنان قاقىراپ ءتۇستى.
سول جەردە تايتاقاي كيىم اتاۋلىنى قارعادى. — وسى سۇم شۇبەرەكتى، قۋ كەبىندى كىم شىعاردى، قانداي شۇناق شىعاردى، ويباي؟! وسى كەبىن بولماسا، ادام دەگەن الباستىنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس پە، ويباي؟! ءۇش كۇن قۋ تىرشىلىكتە ءابيىرىن شۇبەرەكپەن جاۋىپ الىپ، دالباسالايدى، قاراڭ قالعىرلار. ءبارىڭنىڭ كەبىنىڭ — قارا توپىراق قاراڭ قالعىرلار. كوزدەرىڭ شىققىر، نەمەنەگە قادالا قالدىڭدار؟!
تايتاقاي تاپ بەرگەندە، قىزىق كورۋشىلەر ۇرىككەن قويداي جالت بەرىپ، جاپىرىلدى — بايعۇس، اقىلى اۋىسقان با؟ — دەپ كۇبىرلەسىپ بارا جاتتى.
تايتاقاي اقىلى امان، ەسى ءبۇتىن، كىشى بالاسىن قولىنان قىسىپ ۇستاپ، ماڭىراققا بەت الدى. جول-جونەكەي الگى ويران وسقىلاعان تويدىڭ وقيعاسى كوز الدىنان قات-قابات كوشىپ جاتتى. شىجانداي شىتىرمان اراسىنان جارق ەتىپ قايسار بالا ەلەس بەردى.
— «اپىر-اۋ، بىلتىر ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، قىرعىزباي جەزدەمنىڭ ەشكىلەرىن ايداپ كەتكەن بالا ەمەس پە؟» — دەپ دال بولدى. — «سەن دە سونداي بولار ما ەكەنسىڭ؟» — دەپ جانىنداعى كەنجەسىنىڭ باسىنان سيپادى. جالاڭ اياعىن شەتتىك تىكەن سويعىلاپ، سيراعى قاناعان بوتاسىن جەردەن كوتەرىپ الىپ، قامشى تىلگەن ارقاسىنا لاقتىرا سالىپ، شەڭگەل ىلگەن ەتەگىن ىشقىرىنا قىستىرىپ قويىپ، قۇرتقا قاسقىرداي قاسارىسىپ، بەل اسىپ بارا جاتتى.
* * *
قايتار جول كوڭىلسىز. تويدان ەمەس، جانازادان قايتقانداي سەماشكو مىرزا دا، تۇرار دا ءۇنسىز. جازدىڭ ۇزاق كۇنى باياۋ باتىپ بارا جاتقان. كۇن ۇياسىنا قونعان سوڭ دا اسپاننىڭ قىزىلى كوپكە دەيىن قازا بولماي، اۋەنىڭ تەرىستىك بەتكەيىنىڭ جالقىن سارى رەڭى تايماي قويدى. تەرىستىك وڭىردە جاتقان ماڭىراق اۋىلىنىڭ بۇگىنگى ماسقاراپاز قاتىنى تايتاقاي ءۇمىت ەتىپ، وندىرشەگى ۇزىلگەن سارى ىنگەن ءقازىر اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن ءتارىزدى. سارى ىنگەننىڭ شۋداسىنداي ۇلپا بۇلتتار مۇلگىپ قالعان.
— ءيا، تۇرار دوس، ءىس قيىنعا اينالدى، — دەپ ءتىل قاتتى ءبىر شامادا سەماشكو. — وتە قيىنعا اينالدى. ەندى ساعان مەركەدە قالۋعا بولماس. پريستاۆتى ءوزىڭ بىلەسىڭ توي. ول بىرەۋدىڭ سوڭىنا تۇسسە سورلاتپاي قويمايدى. نە ىستەۋ كەرەك؟
— اندرەي پاۆلوۆيچ، ەندى مەركەدە مەن ءوزىم دە قالمايمىن. وقۋ ءبىتتى، دوكۋمەنت قولعا تيسە — كەتەمىن. ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا كوپ نارسەگە كوزىم اشىلا باستاپ ەدى، زاڭ ءىسىن ەداۋىر ءبىلىپ قالىپ ەدىم، امال نەشىك... — دەپ كۇرسىندى تۇرار.
— باۋىرىم، سەن وتە قيىن ادامسىڭ. — سەماشكو قىزىل ىڭىردە بالانىڭ بەتىنە تونە ءتۇستى — تۇسىنەسىڭ بە، وتە قيىن ادامسىڭ. مىسالى، مىنا مەن پاتشانىڭ چينوۆنيگىمىن. مەملەكەت ساقشىسىمىن. ال الگى جەردە سەن بۇلىكشىگە بۇيرەگىڭ بۇردى. مەملەكەت تۇرعىسىنان كەلگەندە، پريستاۆتىكى ءجون. ول الگى بۋنتاردى دا، سەنى دە جازالاۋعا ءتيىس. ال مەن پريستاۆتى جاقتاۋعا ءتيىسپىن. ءبىراق سەنى وققا بايلاپ جىبەرۋگە قولىم كوتەرىلمەيدى.
— راقمەت سىزگە، اندرەي پاۆلوۆيچ. ءبىراق ايتىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن جاڭاعى مازاق ادىلەت پە؟ ول بايعۇس ايەلدى مەن بىلەمىن. وتكەن جىلى اتام ءبىر شارۋاعا جۇمساپ، ول ايەلدىڭ اۋىلىنا بارعان ەدىم. تۇنەك تۇبىندە جاتقان سورلىلار. الگى تۇيەنى العىسى كەلگەندە دۇنيە قورلىعى ۇستادى دەيسىز بە؟ جوق اندرەي پاۆلوۆيچ، كۇنكورىس ءۇشىن. ايتپەسە ول ونشا ارسىزدىققا باراتىن اقىماق ايەل ەمەس. ال الگى ءسىز ايتقان بۋنتار بولسا، ول نامىستى قورعادى. سورلى كەدەي بايلاردىڭ مازاعى بولماسىن دەدى. دۇرىس قوي. ادىلدىك قوي. ال مەن ادىلدىكتى قورعاعىم كەلەدى. مازاق پەن ازاپ. بەتىندە ءبىر ءتۇيىر ۇياتى بار ادام ونداي مازاققا قالاي كونەدى؟
— كونەدى، باۋىرىم، كونەدى. كيرگيز — وقىماعان قاراڭعى حالىق. وقىعانى سەن سياقتى — مىڭنان بىرەۋ. ال قاراڭعى حالىق قاشان دا كونبىس. بۇل حالىق ساۋاتى اشىلىپ، سيۆيليزاسياعا جەتۋ ءۇشىن ءالى ءجۇز جىل، جوق، الدەنەشە ءجۇز جىل كەرەك. سەن ءالى جاسسىڭ. ءالى ەسەسىڭ. كەسىر-كەسەپاتتان امان بولساڭ — كەڭسە چينوۆنيكتەرىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ. سوندا بۇل رايىڭنان وپ-وڭاي قايتاسىڭ. ءبىزدىڭ ويازدىڭ ورىنباسارى ءازىمحان مىرزا الگى جەردە سەن سياقتى شاتاققا ارالاسپايدى. ول اقىماق ەمەس. ويازدىڭ ءتىلماشى جاڭكين، و دا شاتاسپايدى. ول اقىماق ەمەس.
— سوندا — اقىماق مەن بولدىم عوي، اندرەي پاۆلوۆيچ؟ — تۇراردىڭ ىزالى كوزى الاگەۋىمدە جالت-جۇلت ەتە قالدى.
— جوق، مەن ولاي دەگىم كەلمەيدى، باۋىرىم. مەن تەك سەن ءالى بالاسىڭ دەيمىن. وسەسىڭ — ءومىر ءوزى قاقپايلاپ، ءوز دەگەنىنە كوندىرەدى ءالى. سوندىقتان قۇر بوسقا تىراشتانا بەرمە دەمەكپىن. ءتۇسىندىڭ بە؟
جەڭىل كۇيمەنىڭ دوڭگەلەگى قيىرشىق جولدىڭ ءۇستىن قىتىرلاتىپ كەلەدى، قوس قارانىڭ تاعالارى تاسقا ءتيىپ، قاراڭعىدا وت جارق ەتە قالدى.
— ال ەندى ماسەلەنىڭ تۇيىنىنە كەلسەك، مەركەدەن تايىپ تۇر. سەندەي قابىلەتتى كومەكشىدەن ايىرىلۋ ماعان وڭاي ەمەس، ارينە. مەن سەنى جاقسى كورەمىن. ساعان كيرگيز ەكەن دەپ قاراماي، جاقسى كورىپ كەتتىم. مەن ساعان ريزامىن. مەنىڭ ءحالىمدى سەن دە ءتۇسىن، باۋىرىم، الگى ءبىر سويقاننان سوڭ، سەن مەنىڭ كەڭسەمدە ءجۇرۋىڭ قيىن. ول كوپ جاعدايدا ماعان دا بايلانىستى ەمەس، تۇسىنەسىڭ عوي.
— تۇسىنەمىن، اندرەي پاۆلوۆيچ. مەنىڭ سىزگە وكپەم جوق.
— ءبىراق مەن سەنى بەتالدى قاڭعىرتىپ تا جىبەرگىم كەلمەيدى. پىشپەكتەگى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنىڭ باستىعى — مەنىڭ تانىسىم. قالاساڭ، سوعان حات جازىپ بەرەيىن...
مىنانداي جاقسىلىققا جالپاڭداي جونەلمەي، بالا ويلانىپ قالدى. كۇيمە ءۇستىن ۇنسىزدىك جايلادى. جولدىڭ سول جاق قاپتالىنان، تاۋ جاقتان جىلقىلاردىڭ پىسقىرعانى؛ جىلقىشىلاردىڭ ساڭق-ساڭق ەتكەن داۋىستارى؛ اڭعار القىمىندا وتىرعان قويشى اۋىلدىڭ يتتەرىنىڭ ءاۋپىلى ەستىلەدى. تاۋ ومىراۋىنا تىعىلعان لاعىل القاداي بولىپ، جاعالاي وتتار جىلتىلدايدى. ەل ورىنعا وتىرعان شاق، قازان كوتەرىلىپ، جەر وشاققا وت جاعىلىپ، ادامدار سول قارا قازانعا كوز تىگىپ، قىبىر-جىبىر تىرشىلىكتەن تيىلعان ءسات. اسپارا باسىنان مارعاۋ كوتەرىلگەن دوڭگەلەك اي — قۇداي-تاعالانىڭ جالعىز كوزى سياقتى. ازداپ شەلدەنىپ تۇر. مىنا جەر بەتىندەگى يتشە ىرىلداسقان قۋ تىرشىلىكتى قاتپار-قاتپار، جىقپىل-جىقپىلىنا دەيىن كورۋگە سول شەل كەسىر كەلتىرەتىن دە ءتارىزدى. ايتپەسە، ءدال ءقازىر تايتاقايدىڭ قازانىندا تەك قانا تاس قايناپ جاتقانىن قۇدەكەڭ كورەر ەدى عوي. قاپتىڭ ءتۇبى قاعىلىپ، جانا استىق پice قويماي، اۋىزعا تۇسە قويماي، وزەك تالعان وسى ءبىر تۇستا تايتاقاي كەدەي قازانعا سۋ تولتىرىپ، ىشىنە مالتا تاس سالىپ، قايناتىپ وتىرعان سياقتى.
— Aپa، قارنىم اشتى، — دەپ قىڭقىلداعان بالالارىنا:
— شىدا، ءالى پىسپەي جاتىر، — دەيدى تايتاقاي.
ايتەۋىر بىردەڭە ءپىسىپ جاتقانىنا كوڭىلى الدانعان بالاقايلار كۇتە-كۇتە، الدەن ۋاقىتتان كەيىن ۇيىقتاپ كەتەتىن سياقتى.
— سولاي، تۇرار، تويعا بارامىز دەپ ويعا قالدىق. ويلانىپ وتىرسىڭ عوي. ويلان، ويلان! قالاساڭ، حات جازىپ بەرەمىن. وقۋعا قابىلداناسىڭ. تۋعانىم ەمەسسىڭ، ناعىز چينوۆنيكتىڭ كوزىمەن قاراعاندا، سەن ءتىپتى دۇنيەگە اداسىپ، الدەقالاي كەلىپ قالعان تۇزەمسىڭ. ءبىراق ايتتىم عوي، سەنىڭ ءجونىڭ بولەك... كىم بىلەدى، — سەماشكو مىرزا قيالدانىپ قارا كۇڭگىرت دالاعا قاراپ سويلەپ كەلەدى. — مۇمكىن سەن وسە كەلە مەنىڭ جاۋىم بولىپ شىعۋىڭ دا مۇمكىن، پاتشاعا ادال قىزمەت ەتەرسىڭ، انا ءازىمحان، جاڭكين اعالارىڭ سياقتى. ونى ءتىرى بولساق، ۋاقىت كورسەتەر. كانە، قالاي؟
بۇل سۇراق — سوڭعى سۇراق ەكەنىن تەز ۇققان تۇرار ەندى سوزباقتاماي:
— جارايدى، اندرەي پاۆلوۆيچ، سىزگە العىسىمدى قالاي ايتىپ جەتكىزەرىمدى بىلمەي وتىرمىن. پىشپەك بولسا — پىشپەك بولسىن، — دەدى.
— جوق، مەن سەنى زورلامايمىن. باسقا جەرگە وقىعىڭ كەلسە — ءوزىڭ ءبىل. ءبىراق...
— ءيا، ءبىراق مەنىڭ باسقا بارار جەرىم، باسار تاۋىم جوق، اندرەي پاۆلوۆيچ. راس، زاڭ وقۋىنا تۇسسەم بە دەپ ەدىم، ونداي وقۋ نە اۋليە-اتادا، نە پىشپەكتە، نە ۆەرنىيدا جوق دەدىڭىز. قازاققا اۋىلشارۋاشىلىق مامانى دا كەرەك قوي.
— سەنىڭ قازاق دەپ وتىرعانىڭ كيرگيز عوي، اۋىل شارۋاشىلىق ماماندىعى كيرگيزدارعا ەمەس، ەڭ الدىمەن ۇلى رەسەي يمپەرياسىنا، پاتشا سامودەرجاۆيەسىنە كەرەك. قاراي گور مۇنى: «قازاق، قازاق» دەي قالۋىن!
كەنەت تۇرار ءوزىنىڭ تاعدىرى — اۋماعان قازاقتىڭ تاعدىرى ەكەنىن وسى ساتتە تۇسىنگەندەي بولدى. اپىر-اۋ، مۇنى رىسقۇلوۆ دەپ اتاۋعا بولمايتىنى سياقتى، قازاقتى — قازاق بولا تۇرا، قازاق ەمەس — كيرگيز. بۇل نە؟ كەزدەيسوق ۇقساستىق پا، جوق زاڭدىلىق پا؟
«جوق!» — دەپ تىستەندى سوندا تۇرار. سوناۋ ءبىر جىلى مۇعالىمدەر وقۋعا تۇسەتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن الىپ، اۋىل ارالاپ كەلگەندە اتاسى مۇنى «قىرعىزبايەۆ» دەپ جازدىرىپ، سودان بالا بۇزاۋ باعىپ ءجۇرىپ، كەشكە جاقىن اسپارا شىڭىنا قاراپ تۇرىپ: «مەن رىسقۇلوۆپىن!» — دەپ شىڭعىرىپ جىبەرگەنى سياقتى، ءدال ءقازىر دە ايقايلاپ جىبەرگىسى كەلدى. مىنا سەماشكو مىرزاعا: — قازاق كيرگيز ەمەس — قازاق! مەن قىرعىزبايەۆ ەمەسپىن، رىسقۇلوۆپىن! — دەپ ايتىپ سالعىسى كەلدى — ايتا المادى. امالسىز ءتىلىن تىستەدى. اتالى ءسوزدى دە ايتا ءبىلۋ لازىم. كىمگە، قالاي، قاي جەردە ايتۋ كەرەك ەكەنىن اڭداۋ لازىم.
سول جولى بۇعاناسى قاتپاعان بوزبالا ءبىر نارسەگە قاتتى ءتۇيىلىپ، تاستاي بەكىدى: ەرتەڭ كۋالىك العاندا قىرعىزبايەۆ ەمەس، رىسقۇلوۆ بولىپ جازىلادى. سودان سوڭ...
* * *
— ناۋقاستانىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ ءجۇزىن سىنىق قوي، — دەپ سوستيىپ قالدى ديرەكتور تۇراردى كورگەندە. — وتىرشى، ءوزىڭ.
تۇرار ديرەكتور ۇستەلىنىڭ الدىنداعى ورىندىققا جايعاسا بەرىپ جاقسى كورەتىن ۇستازىنان جاسىرماي بار جاعدايدى جايىپ سالدى.
— كەشەگى وقيعادان كەيىن ماعان تەزىرەك مەركەدەن كەتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر، يۆان ۆلاديميروۆيچ. مۇمكىن بولسا، سالتاناتتى كەشكە قالدىرماي-اق ماعان كۋالىك بەرسەڭىز...
سەماشكو مىرزا پىشپەك تەحنيكۋمىنىڭ باستىعىنا حات جازىپ بەرمەكشى بولدى. ەندىگى شارۋا تەك سىزدە...
— دا، قىزىل جەبە، مەن سەنى تۇسىنەمىن، — دەپ ديرەكتور كرەسلودان كوتەرىلە بەرىپ، تار كابينەتتىڭ ىشىندە ارى-بەرى جۇرە باستادى. ءبىر قولىن ارتىنا ۇستاپ، ءبىر قولىمەن بۋرىل ساماي شاشىن سيپالاپ، ويعا شومعان سياقتى. — كەشەگى ارەكەتىڭ ءۇشىن ساعان ۇرسۋعا دا بولادى، ۇرىسپاۋعا دا بولادى. ارينە، شىن ريەۆ... جوق، شىن ازامات جالعىز-جارىم ەشتەڭە وندىرە المايتىن بولعان سوڭ، سىر بەرمەۋگە ءتيىس. جالعىز اعاش — ورمان ەمەس. ونى ءالى تۇسىنەسىڭ. جارايدى، جاسىما! دوكۋمەنتىڭدى الاسىڭ. پىشپەكتە مەنىڭ دە دوستارىم بار، دالادا قالماسسىڭ. ايتپاقشى، دوكۋمەنتتەردى تولتىرۋعا سەن كومەكتەسسەڭ قايتەدى؟ سەنىڭ جازۋىڭ جاقسى توي. ءبىزدىڭ مەكتەبىمىز تۇنعىش رەت بالالارعا كۋالىك بەرمەكشى. ول كۋالىكتى ايباقتاماي، ادەمىلەپ، مانەرلەپ تولتىرعان ءجون بولار ەدى. ال ۇزدىك وقۋشى رەتىندە ءبىرىنشى ءنومىرلى كۋالىكتى وزىڭە تولتىر. جاراي ما؟ ەكەۋمىز كۋالىكتەردى بۇگىن تولتىرىپ بىتسەك، ەرتەڭ بالالارعا سالتاناتتى تۇردە تاپسىرامىز. ول جيىنعا مەركەنىڭ اكىمدەرى دە كەلەدى. كەلىستىك قوي؟ وندا ەرتە كۇندى كەش قىلماي، ىسكە كىرىسەيىك. مىنا پاپكادا بالالاردىڭ ءتىزىمى بار. قاي پاننەن قانداي باعا العانى دا جازۋلى. ماسەلەن بىلاي. الفاۆيت بويىنشا، ءبىرىنشى ايباروۆ اتامىرزا... — Oh، وڭباعان. ءبىرىنشى بولا قالۋىن قاراشى. ءىلىنىپ ارەڭ ءبىتىردى، كىلەڭ ۇشتىك. مەيلى، وعان قالاعان ءنومىرىڭدى قوي. ءبىرىنشى ءنومىردى وزىڭە قالدىر. كانە، جازىپ كورشى...
ديرەكتور تەمىر سەيفتەن سۋ جاڭا جالتىراق قاعازدار الىپ شىقتى. قالىڭ جىلتىر پاراقتىڭ ەڭ تورىندە ەكى باستى سامۇرىق قۇستىڭ سۋرەتى سالىنعان گەرب بەلگىسى تۇر. ودان تومەنىرەك ءىرى ارىپتەرمەن: «كۋالىك» دەپ جازىلىپتى. ديرەكتور تۇرارعا كۋالىكتى قالاي تولتىرۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بولدى دا، ءبىر شارۋامەن كەڭسەدەن شىعىپ كەتتى.
— ساعان ەشكىم كەسىر بولماس ءۇشىن، سىرتىڭنان قۇلىپتاپ قويامىن. قارسى ەمەسسىڭ بە؟ ال مۇقيات بول، قاتە جىبەرمە. ءاربىر كۋالىكتىڭ بلانكى ەسەپتە تۇر. بىرەۋى بۇلىنسە، ەڭ الدىمەن مەن قۇريمىن. ساعان سەنەمىن، تۇرار... — دەپ كەتتى.
تۇرار اتامىرزانىڭ كۋالىگىن تولتىرىپ بولىپ، ءوز جازۋىنا ءوزى ارى-بەرى قاراپ، ەكىنشى بلانكتى الا بەرگەندە استىنان جازۋى بار ءبىر پاراق قاعاز شىقتى. بۇل يۆان ءۆلاديميروۆيچتىڭ قولى ەكەنىن تۇرار بىردەن تانىدى دا، كۋالىك تولتىرۋعا بايلانىستى ەمەس پە ەكەن دەپ وقي باستادى.
«سانكت-پەتەربۋرگ. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى، سوسيال-دەموكرات ي. پ. پاۆلوۆسكييگە.
قۇرمەتتى يۆان پەتروۆيچ! سىزگە رەسەيدىڭ ءبىر قيىرىنان، تۇركىستان ولكەسىنەن حات جازىپ وتىرعان سوسيال-دەموكرات يۆان كوۆال. ءبىزدىڭ ۇيىم ءالى ءالسىز. ءبىراق سىزدەر كومەك ەتسەڭىزدەر، ءىستى جولعا قويۋعا بولادى. ول ءۇشىن سىزدەن مىنانى وتىنەمىز. بىزگە ريەۆوليۋسيالىق ادەبيەتتەر كەرەك. مىسالى، مىنا ماعىنالى كىتاپشالار، پروكلاماسيالار:
1) «س.د. مەن س.ر. دەگەن نە جانە كوتەرىلىس»؛
2) «مەملەكەتتىك دۋما دەگەن نە، ول حالىققا نە بەرەدى؟»؛
3) «I جانە II دۋمالار نەگە جويىلدى. III دۋمانى سايلاۋ تۋرالى زاڭ نەگە شىعارىلدى؟»؛ 4) «سولداتقا ادام بەرمەڭدەر، سالىق تولەمەڭدەر»؛ 5) «جەر تالاپ ەتىڭدەر»؛ 6) «پاتشا كىمدەردى دارعا اسىپ، كىمدەردى ءولتىرىپ جاتىر؟» ت. ب. سونداي-اق ريەۆ. ولەڭدەر، مارسەلەزا تەكستى، جاۋىنگەرلىك جانە قارالى مارشتار.
ءسىزدىڭ حاتتى ءبىزدىڭ پوشتا اشىپ قويادى ەكەن دەپ قورىقپاڭىز. وندا ءوزىمىزدىڭ ادامدار بار. تەك سىزدەردەگى پوشتا اشىپ جۇرمەسە بولعانى. حاتتى ۆاگون جاشىگىنە سالىڭىز، نەمەسە زاكازبەن جىبەرىڭىز. وسى حاتىمدى العانىڭىز تۋرالى ل. ن. تولستويدىڭ سۋرەتى بار وتكرىتكا سالىپ بەلگى بەرىڭىز. ال كىتاپشالار جىبەرگەنىڭىز تۋرالى م. گوركييدىن سۋرەتى بار وتكرىتكامەن بەلگى بەرەرسىز. ال ەگەر كۇدىك تۋعان جاعدايدا نيەۆا پروسپەكتى سۋرەتى بار وتكرىتكامەن بىلدىرەسىز. مەنىڭ ادرەسىم: تۇركىستان ولكەسى، سىرداريا گۋبەرنياسى، اۋليە-اتا ۋەزى، مەركە سەلوسى.
ي. كوۆال»
تۇرار ۇرلىق قىلعان ادامداي، ىڭعايسىز جاعدايدا قالدى. ديرەكتور تاپسىرىپ كەتكەن جۇمىستى دا ۇمىتىپ، ءارى ۇيالىپ، ءارى مىنانداي كەرەمەت جاڭالىق اشقانىنا اڭ-تاڭ بولىپ، مۇلدە باسقا ءبىر الەمنىڭ ۇستىنە توپ ەتە تۇسكەندەي اڭتارىلىپ قالدى. مىنا حاتتاعى ماندەس: «سوسيال-دەموكرات»، «مەملەكەتتىك دۋما»، «ريەۆوليۋسيا» دەگەن سوزدەر تۇراردىڭ قۇلاعىنا ىزىڭداپ، الىستان، الماتى تۇرمەسىنىڭ كامەراسىنان ەستىلگەندەي بولادى. ءيا، الەكساندر بروننيكوۆ ايتار ەدى بۇل سوزدەردى. ول كەزدە بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى بالانىڭ ساناسىنا جەتە بەرمەيتىن. ءبىراق شىڭىراۋعا ىلۋدە سىعالاعان كۇن ساۋلەسىندەي سىر بار ەدى سيقىرلى سوزدەردە. بالا سونى سەزەتىن.
«ءبىزدىڭ پوشتادا ءوزىمىزدىڭ ادامدار بار دەيدى ءا... سوندا كىم بولعانى؟ ايتپاقشى، قابىلبەك پوشتادا ىستەيدى عوي. ءارى وقيدى، ءارى پوشتادا جۇمىس ىستەيدى. سول بولىپ جۇرمەسىن؟! اپىر-اي، سوندا يۆان ۆلاديميروۆيچ مۇنداي قۇپيا جۇمىستاردى ماعان سەنبەي، قابىلبەككە سەنىپ تاپسىرعانى ما؟ ءبىراق مەنىڭ ىستەيتىن جەرىم — مۇنداي استىرتىن جۇمىستىڭ ورنى ەمەس قوي».
تۇرار كەلەسى كۋالىكتى قابىلبەك سارمولدايەۆتىڭ اتىنا ءنومىرى ەكىنشى دەپ تولتىردى. بار ىقىلاسىن سالىپ، ونىڭ ءاتى-جونىن مارجانداي ءتىزىپ جازدى. قابىلبەك تە ۇزدىك شاكىرت ەدى، باعالارى كىلەڭ بەستىك، ءبىر-اق ءتورتى بار ەكەن. ونىڭ ءوزى مۇسىلمانشا وقۋدان.
كەلەسى كۋالىكتى تۇرار وزىنە تولتىردى. بۇل ءسات ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر شەشۋشى كەزەڭ ەدى. قىلمىس ەكەنىن بىلە تۇرا تاس جۇتىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاماق. الدىنا تازا كۋالىكتى قويىپ، وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ كوپ وتىردى. فاميلياسىن وزگەرتىپ جازعانى — زاڭعا سىيىمسىز. يۆان ۆلاديميروۆيچكە كەسىرى ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن. الگىندە قاتتى ەسكەرتىپ كەتتى عوي؛ ءبىر بلانك بۇلىنسە — مەن قۇريمىن دەپ. سوندا قالاي قىرعىزبايەۆ بولىپ كەتە بارا ما؟ تۋعان اكەدەن جەتەسىز ۇل بەزەدى. ارادا نەشە جىل وتسە دە، وكىم اتاۋلى ونىڭ اكەسىنىڭ اتىنان ولگەن بۋرانىڭ باسىنان ۇرىككەن اتانداي ەستەرى كەتىپ، كوزدەرى ەجىرەيە قالالى. سوعان بولا اكەسىنىڭ اتىنان ايىرىلا ما؟ كەشە كەشتە بەكتەن تويىنان قايتقانداعى انت قايدا؟ الدە يۆان ۆلاديميروۆيچكە ايتىپ، رۇقسات سۇراۋ كەرەك پە؟ ول كونبەي قويسا شە؟ ويتكەنى ونى دا قاداعالاپ وتىرعان ينسپەكتور بار. «رىسقۇلوۆ دەگەن قايدان شىققان وقۋشى؟ ونداي شاكىرت جوق ەدى عوي، اندرەيەۆ مىرزا؟» — دەپ قادالسا، ۇستازى نە كۇيدە قالماقشى. ءبىراق بالا ءدال ءقازىر تاۋەكەل دەمەسە، ءومىر-باقي بوتەن فاميليامەن كەتەتىنىنە كوزى جەتتى دە: نە ولگەنىم، نە تىرىلگەنىم، دەپ كۋالىككە قارا تۋشپەن «ر» دەگەن ءارىپتى باسىپ كەپ قالدى. جازارىن جازىپ الىپ، ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. قولىنداعى قالامۇشتى قاعاز بەتىنەن تارتىپ الىپ، ءوزى تاڭبالاعان «ر» ارپىنە ۇرەيلەنە قاراپ، مەڭىرەۋ ادامداي سىلەيدى دە وتىردى. كىرپىك قاقپاي قالعان بالانىڭ كوز الدىندا الگى «ر» بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ، جان بىتكەندەي قيمىلداپ بارا جاتتى. اسپارا شىڭىنىڭ باسىندا قىزىل جەبە مىنگەن رىسقۇل تاعى ءبىر رەت جالت ەتىپ كورىندى دە «ر» ءارپى قايتادان بۇرىنعى قالپىنا كەلدى.
ەندى شەگىنەرگە جەر قالمادى. وتكەلدەن شەگىنەتىن كوپىردى تۇرار ءوزى ورتەپ جىبەردى. ەندى كۋالىك ءبارىبىر ءبۇلىندى. تۋشپەن تۇسكەن «ر»-دى وشىرە المايسىڭ. سوندا بالا «رىسقۇلوۆ تۇرار» دەگەن سوزدەردى بادىرايتىپ تۇرىپ ىرىلەۋ جازىپ بولدى دا، ءوز دەنەسىنە قۇدىرەت باسقا باس ورناتىپ، كەۋدەسىنە باسقا جۇرەك سالىپ بەرگەندەي، ءسىرا تۇك تە بولماعانداي سالماقتانا قالدى. الگى ءبىر ۋايىم، ابىگەر حال اتىمەن جوق. ەندى بۇل ەشكىمنەن قورىقپايتىن سياقتى. قايتا ەڭسەسىن ىلعي باسىپ تۇراتىن، ىلعي جانشىپ جۇرەتىن ءزىل قاراتاس ارقاسىنان دومالاپ تۇسكەندەي «ۋھ!» — دەپ جالىن اتا ءبىر دەم الدى دا، راحات الەمىنىڭ قۇشاعىنا كىرگەندەي، سەيدىن كوڭىلى كوتەرىلىپ، ىڭىلداپ ءان سالىپ، كۋالىك قاعازدارىن تولتىرا بەردى. الگى ءاننىڭ اۋەنى «پولونەز» ەكەنىن اڭعارعان دا جوق.
ديرەكتور قايتا ورالعاندا تۇرار بارلىق بالالاردىڭ كۋالىگىن جازىپ تا ءبىتىرىپ ەدى.
— جارايسىڭ، قىزىل جەبە! — دەپ ماقتادى ديرەكتور تۇراردىڭ جازۋىنا ءسۇيسىنىپ.
— ماقتاۋىڭىز جەتتى، يۆان ۆلاديميروۆيچ، ەندى ايىپتايسىز، جازالايسىز مەنى، — دەدى تۇرار اسپاي-ساسپاي.
— نەگە؟ — دەپ ديرەكتور شوشىپ كەتتى. — الدە بلانكتى ءبۇلدىرىپ الدىڭ با؟
— جوق، يۆان ۆلاديميروۆيچ. مەن سانالى تۇردە ەكى قىلمىس ىستەدىم. ءبىرىنشىسى، ءسىزدىڭ قۇپيا حاتىڭىزدى وقىپ قويدىم. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، مىنە مىنا ءوز كۋالىگىمدى بىلاي تولتىردىم. مەنىڭ شىن ءاتى-جونىم. كاتورگاعا كەتكەن اكەمنىڭ الدىندا ماڭگى قارابەت بولماس ءۇشىن وسى ارەكەتكە باردىم. ەندىگى ەرىك وزىڭىزدە، يۆان ۆلاديميروۆيچ. ءدال ءقازىر پريستاۆقا ۇستاپ بەرەسىز بە، الدە كۋالىك بەرمەي قوياسىز با — ءبارى ءوز قولىڭىزدا.
* * *
ديرەكتور كەنەت جۇرەگى سىزداعان ادامشا السىرەپ بارىپ كرەسلوعا وتىرا كەتتى. اقىرعان دا جوق، باقىرعان دا جوق. سوتتا ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جانداي ەسەڭگىرەپ ءبىراز وتىردى دا سىبىرلاپ قانا:
— حاتتى وقىعانىڭنان قورىقپايمىن. مەيلى وقىعانىڭ دۇرىس تا بولعان شىعار. مەنى ساتپايتىنىڭا كوزىم جەتەدى. ال ەرتەڭ ەلدىڭ الدىندا ساعان مىنا كۋالىكتى قالاي تاپسىرامىن؟ قايداعى رىسقۇلوۆ! — دەسە نە دەيمىن؟ وسى قيناپ تۇر، قىزىل جەبە. وح، ءبۇلدىردىڭ، باۋىرىم، ءبۇلدىردىڭ. ءتىپتى وسى كۇنى بۇركەنشەك اتپەن جۇرەتىندەر از ەمەس قوي. ازار بولسا، سولاردىڭ ءبىرى بولار ەدىڭ دە.
— ونىڭىز راس، يۆان ۆلاديميروۆيچ، ءسىز دە بۇركەنشەك اتپەن ءجۇر ەكەنسىز. ءبىراق مەنىڭ اكەمنىڭ اتى مۇلدە ءوشىپ كەتكەنى قيانات بولار ەدى. اكەم جازىقسىز جازانىڭ نەبىر دوكەيلەرىن كورگەن. ال مىنا جازا تىم اۋىر، تىم وبال بولار ەدى... ەرتەدەگى جايدى ۋايىمداماڭىز، يۆان ۆلاديميروۆيچ. ەرتەڭگى سالتاناتتى جيىنعا مەن قاتىسپايمىن. «قىرعىزبايەۆ اتاسى قاتتى اۋىرىپ اۋىلىنا كەتتى» — دەڭىز. ال كۋالىككە قولىڭىزدى قويىپ، ءمورىڭىزدى باسىپ، قولىما ءقازىر ۇستاتىڭىز. قايتىپ مەنى مەركەدەن ەشكىم كورمەيتىن بولادى. سىزگە تيتتەي دە زيانىم تيمەس.
— مۇنىڭ دا اقىل ەكەن، — دەپ ديرەكتور ساماي شاشىن سيپالاي بەردى. — دەگەنمەن، تۇرمە ۇيرەتكەن-اۋ ساعان مۇنىڭ ءبارىن. بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، تۇرمەگە تۇسكەن ادامنان ءبارىن كۇتۋگە بولادى.
— ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىڭنەن قورىقپايدى، يۆان ۆلاديميروۆيچ.
— سەن تىشقاننىڭ بالاسى ەمەس، جارالى ارىستاننىڭ بالاسىسىڭ. سەن قىزىل جەبەسىڭ، باۋىرىم! — وسىنى ايتىپ ديرەكتور ورنىنان تۇرەگەلىپ، تۇراردىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، ءوز تۋعان بالاسىن الىس ساپارعا شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي، تەبىرەنىپ كوپ تەڭسەلدى.
— قازاقتان سەڭدەي شاكىرت تاربيەلەگەنىمە قۋانامىن، تۇرار، — دەپ سىبىرلادى.
تۇرار ۇستازىنىڭ قۇشاعىنان سىپايى عانا بوسانىپ الىپ، ونىڭ كوزدەرىنە كوزىن قاداپ:
— باۋىرىم، يۆان ۆلاديميروۆيچ، شىن ايتاسىز با؟ شىننان قازاق دەدىڭىز بە؟ قازاق تا مەن سياقتى ءوزىنىن شىن اتىنان ايىرىلىپ جۇرگەن جوق پا؟ كەشە سەماشكو مىرزا ماعان «قازاق، قازاق» دەپ قاقىلدايسىڭ دەپ رەنجىدى... سوندا قالاي؟ ايتىڭىزشى، اعاتاي!
— قازاق تا ءوز اتىنا يە بولار، تۇرار. ول زامان دا تۋار. ءبىراق سەماشكو مىرزا دۇرىس ايتادى. «قازاق، قازاق» دەپ تەك ۇلتىڭنىڭ تۋىن كوتەرەر بولساڭ، قىڭىر كەتەسىڭ. مۇلدە — تەك ءبىر ۇلتتىڭ ق ۇلى بولۋدا ەمەس، ادامنىڭ، ادامزاتتىڭ ۇلى بول! قازاقتىڭ كەدەيى كورگەن قورلىقتى ورىستىڭ كەدەيى كورمەي ءجۇر مە ەكەن؟ مىنا ىرگەمىزدەگى قىرعىزدار شە؟ وزبەكتەر، تاتارلار، ۋكرايندەر شە؟ مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ كەدەي تابىنىڭ باسى بىرىككەندە عانا ماقساتقا جەتەمىز. جەكە-جارىم ءبولىنىپ الىپ، ەشبىر ۇلت بەرەكە تاپپايدى. لەنين سولاي ۇيرەتەدى، ۇقتىڭ با، تۇرار؟!
— لەنين! — دەدى تۇرار دا سىبىرلاپ، ەكى كوزى جايناڭداپ سالا بەردى. — مەن بۇل ەسىمدى تۇرمەدە الەكساندر بروننيكوۆتەن ەستىگەنمىن. بىلەمىن، يۆان ۆلاديميروۆيچ، بىلەمىن، اعاتاي!
— بىلسەڭ، ەسىندە بولسىن، سەن قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەزىلگەندەر الەمىنىڭ ۇلىسىڭ. قازاقتىڭ كەدەيىن جاقتايمىن دەپ، ورىستىڭ باتىراعىنىڭ وبالىنا قالۋشى بولما. باتام وسى!
— ءبىر سۇراق: ايتىڭىزشى، يۆان ۆلاديميروۆيچ، «س. د. جانە س. ر.» دەگەن نە؟ حاتىڭىزدان...
— ءتۇسىندىم. تۇرار. بۇل جونىندە ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز ءالى جالعاسا بەرەر دەپ سەنەمىن. ونى ءبىر سوزبەن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ قيىن. س. د. — سوسيال-دەموكرات، س. ر. — سوسيال-ريەۆوليۋسيونەر. ال بۇلاردىڭ اتا-تەگىن اجىراتىپ ايتاتىن ادام پىشپەكتە بار. سەن وقيتىن تەحنيكۋمدا. وعان حات جازىپ بەرىپ، سەنى ەرەكشە تاپسىرامىن. مەركەگە الگىندە ءوزىڭ ايتىپ قالعانداي، قايتا ورالمايدى ەمەسسىڭ، ءجيى كەلىپ تۇراتىن بولاسىڭ. تەك سەيىلدەۋ ءۇشىن ەمەس، وتە جاۋاپتى ىستەر ءۇشىن دە. تۇسىنەسىڭ عوي... ەندەشە، جورتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ — تاۋداي تالاپ پەن تابيعي تالانتىڭ بولسىن! ءيا، ءسات!
ەكىنشى ءبولىم
«ۆو گلۋبينە سيبيرسكيح رۋد
حرانيتە گوردوە تەرپەنە:
نە پروپادەت ۆاش سكوربنىي ترۋد
ي دۋم ۆىسوكوە سترەملەنە»
(ا. س. پۋشكين)
«ويان، تۇرار!»
ەسىڭدە مە، الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسىندە جاتقاندا ۇدايى قۇلقىن سارىدە ساعان وسىلاي ءتىل قاتار ەدىم. سودان بەرى قانشا جىل وتكەن؟ التى، بالكىم، جەتى جىل شىعار. ءاۋ باستا مەن كاتورگاداعى ۋاقىتىمدى ساعاتپەن ساناۋشى ەدىم، تۇرار. سودان سوڭ كۇن سانايتىن بولدىم. ا ي سانادىم. ۋاقىت شەگى جوق ەكەن، استە-استە بۋعان دا بوي ۇيرەنىپ كەتتى بىلەم، كەيىن-كەيىن، كۇندى دە، ايدى دا، ءتىپتى جىلدى دا جيىپ تاستادىم، اتاسىنا نالەت.
انا ءبىر جىلعى قيال حاتىمدا ايتقانىمىزداي، ۇركىتتىڭ قالاسىندا مەنى بودويبو دەگەن جەرگە ايداۋعا ۇكىم شىققان. ۇركىت پەن بودويبونىڭ اراسى ەكى مىڭ شاقىرىم جەر. اۋەلى ۇركىتتەن ءبىزدى جاياۋ ايدادى. قىستىڭ ءبىر قىسىلعان كەزى ەدى. اينالا دۇنيە اپپاق سىرە قار، جالعىز اياق جولمەن ۇزىننان-ۇزاق شۇباعان كاتورجنيكتەر. ۇركىتتەن ءبىز شىققاندا التى ءجۇز ادام ەدىك. التى ءجۇز ادامنىڭ اياعىنداعى كىسەن سىڭعىرى الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنە بولسا دا جەتكەن شىعار دەپ شامالايمىن. بالكىم، سەنىڭ قۇلاعىڭا دا شالىنعان شىعار. سول كىسەندى جالاڭ قولمەن ۇستاي الساڭ، الاقانىڭدى الىپ تۇسەدى. التى ءجۇز ادامنان بودويبوعا ءتىرى جەتكەنى ءۇش جۇزدەي بولدى-اۋ دەپ شامالايمىن. كوبى ءۇسىپ ءولدى، اتاسىنا نالەت. باياعى ءبىر كۇندەر جۇماق ەكەن عوي. ەلدە جۇرگەن شاعىمدى ايتامىن. بىرەۋ ولسە، «باۋىرەمايلاپ»، جىلاپ-سىقتاپ، ەل جيىلىپ، كۇڭىرەنىپ، كادىمگىدەي كور قازىپ، اق جاۋىپ، ارۋلاپ قويار ەدى. ادام بالاسىنىڭ سونداعى ءقادىرلىسى-اي. ۇركىت — بودويبو جولىندا ءبىر بەيباق كىسەنىنە شالىنىپ قۇلاي كەتسە، قايتىپ تۇرۋدى وعان جازباعان. ايداۋىل ونى كۇرەسىنگە سۇيرەتىپ تاستايدى. ەشكىم قارايلاۋعا مۇرسات جوق. تۇتقىندار تەك كوزبەن عانا قوشتاسادى. ەندى مەنىڭ كەزەگىم قاشان كەلەر ەكەن دەپ بارا جاتادى.
كوبى اشتان ءولدى، اتاسىنا نالەت.
قيىرسىز اق كەبىن — اق مۇناردىڭ اراسىندا ۇزاق جۇرگەندە ادام سانسىراپ، دۇنيە-تىرشىلىككە سامارقاۋ بولىپ قالادى ەكەن.
الىستا اعايىنىم قالدى-اۋ، انانىڭ جايى قالاي، مىنانىڭ ءحالى قالاي بولدى ەكەن دەپ ويلاپ، مي قاتىرمايسىڭ مۇندايدا. تەك وزەگىڭ عانا ءالى ولمەگەنىڭدى ەسكەرتىپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، اشتىقتىڭ ازىناعان بەلگىسىن بەرەدى. كەيدە بالەنباي ءجۇز كىسەننىڭ سىڭعىرى سول اش وزەكتىڭ ايانىشتى ازاسىنداي بولىپ ەستىلەدى. ا ءبىراق سوندا دا سانا سونبەي، قيال ولمەي، قاي-قايداعى كوز الدىڭا ەلەستەيدى. بىردە اقسۋ-جاباعىلىنىڭ جايقالعان جايلاۋى، جەلى باسىنداعى شىبىنداعان ماما بيەلەردىڭ قىمىزىنىڭ ءيىسى، قازاندا قايناعان باعلان ەتتىڭ جۇپارى سوناۋ الىستان جەتىپ، مۇرنىڭدى جارىپ كەتە جازدايدى. كەيدە تالعار تاۋدىڭ باۋىرىنداعى جەركەپەنىڭ ىرگەسىندە تۇراتىن ارشا كۇبىدەگى اشىمال كوجەنى اڭسايسىڭ. سونداعى دۇنيە نەتكەن ءدۇريا ەدىڭ، قاتىقسىز قارا كوجە نەتكەن قاسيەتتى ەدى. بايتاق قازاق دالاسىنىڭ توپىراعىندا تۋعانداردان اشتىقتىڭ ءدامىن مەنەن ارتىق تاتقان ادام بار ما ەكەن؟ اي، جوق-اۋ، ءسىرا. كۇنىنە كورەتىن توقسان توعىز بالەنىڭ ءبىر ءتۇرى جانە مىلتىقسىز، قىلىشسىز، ا ءبىراق ەڭ قاتىباس ءتۇرى وسى اشتىق، اتاسىنا نالەت.
بودويبو دەگەن ءيتتىڭ جولى ءبىر جەردە كەڭەيىپ، الدىمىزدان شانا ءجۇرىپ، تاپتالىپ قالعان ەكەن. سول جولدىڭ ۇستىندە كوز ۇشىندا قارايعان جالعىز نۇكتەگە بالەنباي ءجۇز اشتاردىڭ كوزى ءبىر مەزگىلدە تۇسكەن سياقتى ەدى. تۋرا كەپ ۇمتىلدىق. اياق-قولداعى بۇعاۋلاردىڭ ساقىر-سۇقىر سىلدىرى ءجۇز ەسە كۇشەيىپ، ۇركىندى قاھار حابارىنداي اسپان استى، جەر ءۇستىن كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. قار جامىلىپ مۇلگىپ تۇرعان قاراعاي ۇڭگىلەرىندە ۇيىقتاپ جاتقان اق ءتيىن اتىپ تۇرىپ، اپاندا التى اي مىزعيتىن قوڭىر ايۋلار قورقا قورباڭداپ شوشىعان زامان. الداعى قارايعان قارا نوقاتقا كىم بۇرىن جەتەدى، سونىڭ جۇلدىزى جانار شاق. بىزدەن بۇرىن وتكەن شانادان ءتۇسىپ قالعان ءبىر كەسەك نان شىعار دەگەن ءۇمىت ءدال ءقازىر قۇدايدىڭ وزىنەن دە كۇشتى.
«اناۋ جاتقان ات باسىنداي التىن» دەسە، ءاي، قايدام، ەشكىم ءبۇيتىپ جان ۇشىرماس ەدى. بۇلايشا ءبىرىن-بىرى ەتەگىنەن تارتىپ قۇلاتپاس ەدى. سالت اتتى ايداۋىلدار بۇل دۇرلىگۋدەن سەسكەنىپ، اتتارىن قارعا ومبىلاتىپ، قاپتالدى قاراۋىلداپ، مىلتىقتارىن يىقتان سىپىرعان. ادامداردىڭ اۋزىنان اق جالىن اتقىلايدى. ارانداردان شىققان اق بۇدان قارا توبىر ۇستىنە اق تۇمان تۇرىپ قالدى.
ولەرمەندەر اقىرى الگى قارعىس اتقىر قارا نوقاتقا جەتىپ جىعىلدى-اۋ. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مەن دە قول سوزا ۇمتىلىپ ەدىم-اۋ. جاڭاعى جۇگىرگەن تۇك ەمەس ەكەن. ناعىز ازاپ باستالدى. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاعان ادامداردان تay تۇرعانداي بولدى. قاھار سوققىر قارا نوقات قايدا قالعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ادامدار دالباسالاپ، ءبىرىن-بىرى جۇلمالاپ، قولدارىمەن سيپالايدى. بالاعاتتاسىپ، كەڭىردەك جىرتىسۋعا ال-دارمەن جوق، تەك قىرىلداعان ۇندەر. كىمنىڭ كىمگە نە ايتقانى بەلگىسىز.
باياعىنىڭ باياعىسىندا، بالا كۇنىمىزدە كوگالعا شىعىپ الىپ «تۇيەباس» ويناۋشى ەدىك. ءقازىر بوتەن بىرەۋ ءبىزدى كورسە، «تۇيەباس» ويناپ جاتىر ەكەن دەپ ويلار ەدى. اقىرى اتتى ايداۋىلدار ءبىزدى بىت-شىت قىلىپ قامشىمەن ساباپ، وعان دا بولماعان سوڭ اسپانعا مىلتىق اتىپ تارسىلداتىپ، جاعامىزدان الىپ، جان-جاققا لاقتىرىپ، ارەڭ تاراتتى-اۋ.
تاعدىردىڭ مازاعى سان ءتۇرلى، تۇرار. ا ءبىراق ءدال مۇنداي مازاقتى تاعدىر بۇل شاققا دەيىن ويلاپ تاپقان جوق شىعار. نان دەپ تالاسقان قارا نوقات شاناعا جەككەن اتتىڭ قاتىپ قالعان تەزەگى ەكەن، اتاسىنا نالەت...
الگىندە ءبىرىن ءبىرى كەڭىردەكتەن العان بەيباقتار ەندى ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە قاراي الماي، بودويبو دەگەن ءيتتىڭ جولىمەن ءىلبي باسىپ كەتە باردىق.
بۇزاۋ ءۇنى الگىندەي ەمەس، ەندى ۇزدىگىپ شىعادى، قىڭسىلاپ تا قىسىلىپ شىعادى. ادامداردىڭ كورگەن ازابىنا شىداي الماي، تەمىر ەكەش تەمىر دە تەبىرەنىپ جىلار ما ەكەن، تۇرار. مەن مۇنى ءوز قۇلاعىممەن ەسىتتىم، اتاسىنا نالەت.
شىعىس ءسىبىردىڭ اسپانى باتار كۇننىڭ الدىندا اشاڭ قىزىل رەڭ الىپ، مىنا سۇمدىق مازاقتان ءتاڭىرىنىڭ ءوزى ۇيالىپ، بەتى دۋىلداپ تۇرعان سياقتى.
تۇڭعىش رەت سوندا مەنىڭ كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ، قىزىل-جاسىل ساۋلە شالىقتادى. بۇلىڭعىر اراسىنان اندا-ساندا قابا جال قالدىقىزىل اتقا مىنگەن سايماساي ماعان قامشىسىن بۇكتەپ ۇستاپ، ساقىلداپ كۇلگەندەي بولادى. تابالاعانى شىعار. «كوردىڭ بە، بالەم، كورەسىنى» دەگەنى شىعار. ا ءبىراق مەنىڭ كوڭىلىم وعان توزعان جوق، اتاسىنا نالەت. «سايماسايدىڭ استىندا قىزىل جەبەنىڭ بولماعانى قانداي جاقسى»، — دەپ ءوزىمدى-وزىم جۇباتتىم.
اسپاننىڭ قىزىلى ىدىراپ، توڭىرەك بۇلدىراي باستاعاندا ءبىز ءبىر سەلەنگە كەلىپ كىردىك. ءبارىمىزدى ءبىر سارايعا اكەپ قامادى. سانسىرaپ قۇلاپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ باۋىرىمىزعا تىعىلىپ جاتتىق. الگى ءبىر قاراڭ قالعىر قارا نوقاتقا بولا ءبىرىنىڭ كەڭىردەگىن ءبىرى جۇلعان بەيباقتار ەندى يەسىز قانشىقتىڭ كۇشىكتەرىندەي بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، قۇشاق اجىراماس تۋىستارداي بۇيىعىپ قالىپتى.
الگى ءبىر قاراڭ قالعىر قارا نوقاتتىڭ توڭىرەگىندە تومپايىپ-تومپايىپ ەكى-ۇش ادامنىڭ ولىگى تاعى دا قالدى. مۇمكىن، ال-دارمەننىڭ اقىرعى تامشىسى تاۋسىلعان شىعار. مۇمكىن، الاساپىران ارپالىستا بىرەۋلەردىڭ قولى قاتەرلى تيگەن شىعار. الدە ايداۋىلداردىڭ قامشىسىن كوتەرە الماي قالدى. ا ءبىراق الدانعان ءۇمىتتىڭ كۇيىگىنە شىداي الماي كەتۋلەرى دە مۇمكىن. ۇزىلگەن ءۇمىت — اجال. مەنىڭ ءبىر ءتاۋبا قىلاتىنىم، مەنىڭ جانىمنىڭ شىقپاي جۇرگەنى — ءالى دە سول سۇم ءۇمىت، اتاسىنا نالەت.
ەسىڭدە مە، تۇرار. مەنى الماتىنىڭ اباقتىسىنان ايداعان بوزالا تاڭدا سەن اربانىڭ ارتىنان جۇگىرىپ، بەلبەۋىمنەن ۇستادىڭ. سوندا قولىڭا شۋدا ءجىپتىڭ تارقاتىلعان ءبىر ۇشى ءىلىندى. تارقاتىلىپ-تارقاتىلىپ تاۋسىلاردا ايداۋىل شتىكتىڭ قىرىمەن الگى ءجىپتى قيىپ جىبەردى. سەن قۇلاپ قالدىڭ. سوندا مەن كوڭىلىمە سەكەم الدىم. شىرىگەن جامان ءجىپتىڭ ۇزىلگەنى بەكەر بولدى-اۋ، بۇل شىركىن ەلەگىزگەن ءۇمىت ءجىبى سياقتى ەدى-اۋ، دەدىم. ا ءبىراق، داتكە قۋات بەرىپ، سول ۇزىلگەن ءجىپتى، ۇزىلگەن ءۇمىتتى مەن كوڭىلدىڭ نازىك قىلىمەن جالعادىم.
جول حيكمەتىن ايتىپ تاۋىسا الماسپىن، تۇرار. كوكتەم شىعىپ، قار ەرىپ، مۇز بۇزىلعانشا ءبىز ءۇستىقۇت دەگەن جەردە جاتتىق. ا مۇز بۇزىلعاندا ءبىزدى كەمەگە سالىپ، لەنا دارياسىمەن الىپ ءجۇردى. داريانىڭ نەسىن ايتايىن، ءبىزدىڭ الاتاۋدان اققان بۇكىل وزەن-سۋ بىتكەندى جيناسا، بۇعان تەڭ كەلەر مە ەكەن، ءاي قايدام. كەمەدەن تۇسكەن سوڭ تاعى دا جاياۋ ايدادى. جەرى تاۋلى كەلەدى ەكەن. الاتاۋداي اسپانمەن تالاسپاسا دا قىرات-قىرات، كىلەڭ ورمان جامىلعان دۇلەي دۇنيە. حالقىنىڭ كەيبىرى تۋرا ءوزىمىزدىڭ قازاق-قىرعىزعا ۇقسايدى. اۋەلى قازاقتار ما، ياكي قىرعىز با، بۇلار جاقۇت دەپ. ءسويتىپ جاقۇت دەگەن ەلدى دە كوردىك. سويلەسىپ كورەيىن دەسەم، ايداۋىل رۇقسات ەتپەيدى. ياكي ولاردى بىزگە جولاتپايدى. ولار بىزگە ءىش بۇراتىن ءتارىزدى، ءسىرا.
سالت اتتى ءبىر جاقۇت جول جاعاسىندا قىراتتا تۇرىپ، مەن تۇسىنان وتە بەرگەندە داۋىستاپ، ءوز تىلىندە بىردەڭە-بىردەڭە دەدى. تۇسىنبەدىم. سونان سوڭ ءوزى ساۋساعىمەن نۇقىپ كورسەتىپ: «ساحا، ساحا» — دەدى. سونان سوڭ ساۋساعىمەن مەنى نۇسقاپ، ءوز تىلىندە تاعى بىردەڭە سۇرادى. تۇسىنە قويدىم: «قازاق، قازاق»، — دەدىم. ول اقسيا كۇلىپ، تۋىسقانىن كورگەندەي ءماز بولىپ: «ا-ا، قاسساحا، قاسساحا!» دەدى.
تاعى دا ءوزىن نۇقىپ: «ساحا» مەنى نۇسقاپ: «قاسساحا — تۋعان، تۋعان!» — دەدى. سونان سوڭ مەنى اياعانداي باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعىپ، ءبىر كۇرسىندى. قوينىنان ءبىر تەرى قالتا سۋىرىپ الىپ: «تاماحا-تاما-حا»، — دەپ ماعان قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، ايداۋىل قاعىپ الدى. «ەي، ساسىق ياكۋت، ايدا، ارى ءجۇر! ايتپەسە سەن دە وسىلارعا قوسىلاسىڭ»، — دەپ جەكىدى. جاقۋت-ساحا قامشىنى ءبىر باسىپ، اتىن ورعىتىپ، قىردىڭ استىنا بۇلاڭ ەتىپ ءتۇستى دە كەتتى. قايتىپ كورىنبەدى. ونىڭ ماعان سىيلاعانى تەمەكى ەكەن. سودان باستاپ مەن شىلىم شەككىم كەلدى. بۇرىن جەك كورەتىن نەمە ەدى. ەندى قۇمارتىپ قالدىم. ءبىراق بۇعىنىڭ تەرىسىنە مونشاق ءتىزىپ تىككەن قالتاعا قىزىققان ايداۋىل سىي بەلگىنى ءوزىنىڭ قوينىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
تانىمايتىن، بىلمەيتىن، ايدالاداعى جەردىڭ ءبىر قيىرىنداعى ادام. تاڭ قالام. نەگە بۇلاي؟ نەگە جانى اشيدى؟ مەن وزگەلەر تۇرماق، ءوز قانداس، قارىنداستارىمنان كوبىنە-كوپ تەپەرىش كوردىم. تالايلارمەن دoc تa بولدىم. ءبىراق دوستاردى مەن جات جۇرتتان كوبىرەك تاپتىم. الگى جاقۋت-ساحانىڭ ىقىلاسى كوڭ بولىپ قاتىپ قالعان كوڭىلىمدى ءبىر ءجىبىتىپ، ءىشى-باۋىرىمدى ەلجىرەتىپ جىبەردى. جەر بەتىندە ءالى جاقسىلىق جويىلماعان ەكەن-اۋ دەپ، وسى ىقىلاستان تىڭ قۋات العانداي بولىپ قالدىم. جەردىڭ جۇزىندە وسى ىقىلاس جوعالعان كۇنى دۇنيە قاراڭ قالاتىن شىعار، اتاسىنا نالەت.
ىلگەرى باسقان اياعىڭ كەيىن كەتكەندە، دىتتەگەن ارمانىڭ تۇڭگى اداسقاق الدامشى وتتاي جەتكىزبەي قويعاندا، جان-جاعىڭنان جاۋ قاماعانداي جالعىز قالعاندا، وسى مەن نەسىنە ءتىرى ءجۇرمىن، ەندى ماعان بۇل جالعان دۇنيەدە نە بار؟ — دەپ ءبىر تۇڭىلەتىن ساتتەر بولدى. ايداۋداعى پەندە ءۇشىن ەڭ اۋىر كەسەل وسى. بۇعان شىداي الماي، سوقپا دەرتكە ۇشىراپ، قايتىپ وڭالا الماي، شەكسىز تايگادا جەر تومپايتىپ قالعاندار قانشا، اتاسىنا نالەت. مەنىمەن بىرگە ءوزىمىزدىڭ اۋليە-اتانىڭ مۇرات دەگەن ءبىر شىمىرى بولدى. ول دا الدەقالاي جالامەن ۇستالسا كەرەك. وتە تاقۋا، تىم تازا كىسى ەدى. ا ءبىراق سورىنا قاراي تىم ۋايىمشىل ەكەن. «ارتىمدا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش بالام قالدى. ۇشەۋى تەمىر قانات شاقا بالاپان سياقتى، ىلاجسىز نارەستە. ايەلىم مومىن. تىم بولماسا پىسىق تا ەمەس. ەندى ولار تipi قالار دەيمىسىڭ. اسىرەسە ءبىر جاسقا تولار-تولماس كەنجەسى شىنجەۋ ەدى، نە بولدى ەكەن؟ ءاي، ۇزىلگەن شىعار، ءاي سورلاعان شىعار»، — دەپ كۇنى-تۇنى ۋھىلەي بەرەدى، كۇنى-تۇنى اھىلاي بەرەدى. قاراۋىلدىڭ اكەلىپ بەرگەن باتپاق كوجەسىن ىشپەي يتەرىپ تاستايدى. اۋەلى مەن ونى دەمەپ، «سورلى اجالىڭنان بۇرىن ولەمىسىڭ. بالا سەندە عانا بار دا، باسقادا جوق، پا! قۇداي باسقا سالدى، كونەسىڭ. قۇدايدان ءولىم تىلەسەڭ، ءولىم سەنىڭ ءوتىنىشىڭسىز-اق ءوزى كەلەدى. ءبىراق قاي جەردە، قاي ساعاتتا كەلەدى، — ونى ەشكىم بولجاپ بىلگەن ەمەس. ايتەۋىر جارىق دۇنيەدە ءجۇر ەكەنسىڭ، شۇكىرشىلىك eت تە، جاقسىلىقتى الدان كۇت!» — دەپ قايرات بەرگەن بولىپ ءجۇردىم.
مەنەن اجىراپ، باسقا توپقا كەتكەن سوڭ، كوپ ۇزاماي سول كىسى دۇنيە سالدى. ويلايمىن، ەگەر ەكەۋمىز اجىراماساق، ءالى ءتىرى ءجۇرۋى دە مۇمكىن ەدى-اۋ دەپ. مەن دە وعان جاقۇت-ساحا. ا ءبىراق جاڭاعى جاقۇت-ساحا باردا، مىنا مەن ولمەيمىن، اتاسىنا نالەت. قۇداي سونى امان قىلسىن.
كورگەن-بىلگەنىمدى تىزبەلەي بەرىپ قايتەيىن. ايتەۋىر، قۋ سۇيەگىمىز ساۋدىراپ بودويبوعا دا جەتتىك-اۋ. «بودويبو، بودويبو، التىننىڭ كەنى» دەگەنگە، بۇل ءبىر ۇركىتتىڭ قالاسىنان دا ءىرى، التىن جالاتىپ، جارقىراتىپ تاستاعان ناۋ شاھار شىعار دەسەم، قيقى-جيقى قيسىق ۇيلەردىڭ قۇراندىسى ەكەن، ءتايىرى.
بودويبونىڭ تۇرمەسى باسقا ۇيلەرىنەن گورى مىقتى سالىنعان با دەدىم. بۇ جارىقتىق پاتشانىڭ ىقىلاسى اباقتى دەگەندە ەرەكشە قۇلاعان. قاي تۇرمەسىنە بارما، تاستان ءورىپ، قامالدان دا قاتتى ىقتياتتاپ سالىپ تاستاعان. جان-جاعى تay، ءبىر جاعى دارياعا ءتونىپ تۇرعان ەل ەكەن. بۇرىن بۇل قالانىڭ اينالاسى يت تۇمسىعى باتپايتىن جىنىس ورمان ەكەن. ەندى جان-جاعى ءۇش-تورت شاقىرىم جەرگە دەيىن تىپ-تيپىل. «نە بولعان؟» — دەسەك، بىلەتىن ورىستار ايتادى: كاتورجنيكتەر قاشىپ، اراسىنا تىعىلىپ قالماسىن دەپ ورماندى جاعالاي وتاپ، ورتەپ جىبەرگەن دەپ.
بودويبونىڭ تۇرمەسىندە ءبىز ناعاشىمىزدىڭ اۋىلىنا كەلگەندەي بولىپ قالدىق. تۇڭعىش رەت مونشاعا ءتۇسىپ، ءىش كيىم اۋىستىرىپ، شەشىنىپ جاتىپ ۇيىقتادىق. اۋقاتتى دا ءبىرشاما بەردى، تويا جەيتىن بولدىق. سويتسەك، بۇل جاڭا توزاق الدىنداعى از كۇن بوي جاساۋ ەكەن. الىس جولدان ارىعانداردى از عانا الدەندىرىپ العان سوڭ، تۇرمەدەن ايداپ شىعىپ، تۇكسيگەن جارتاستىڭ ەتەگىنە الىپ باردى. مۇنى «جارتاس» كەنىشى دەپ اتايدى ەكەن. بۇكىل بودويبوداعى ەڭ تەرەڭ، ەڭ اۋىر كەنىش وسى بولسا كەرەك. جەر استىنداعى قاراڭعى كورگە تىرىدەي كىرگىزدى. كولبەۋ ساتىمەن بىر-بىرلەپ، قازداي ءتىزىلىپ تۇسەمىز. ءار جەردە جىلتىراپ شىراعدان تۇرادى. توبەدەن سۋ تامشىلايدى. جەلكەڭنەن ازىرەيلىنىڭ وعىنداي تيگەن تامشىدان قورعالانىپ، موينىڭدى قىجىرايتىپ ىشىڭە تىعىپ الاسىڭ. شيقىلداق جامان اعاش ساتى تايعاناق. ابايلاماي تايىپ كەتسەڭ، كورىڭ تەرەڭ.
اپان ۇڭگىردىڭ تۇبىنە جەتكەن سوڭ قولىمىزعا كۇرەك پەن قايلا بەردى. ال كەپ تاستى سوققىلا. قازىلعان تاس پەن توپىراقتى «تاشكەگە» سالىپ، سىرتقا شىعارادى. الماتىنىڭ تۇرمەسىندە سەن اتقورا تازالايتىن قول اربا كادىمگى. التىن دەگەنىمىز وسى ەكەن. التىن دەگەن جارىقتىق am باسىنداي بولىپ جاتادى ەكەن دەسەك، كادىمگى قۇدايدىڭ قۋ قۇم توپىراعى. سونى جوعارى شىعارىپ، سۋلى ناۋامەن «ۆاجگەرت» توگەدى ەكەن. «ۆاجگەرت» دەگەنى كادىمگى كيىز. ۇلكەن كيىز. التىن قيىرشىعى تac قۇمنان اجىراپ، سول كيىزگە ۇيىعىپ قالادى ەكەن. جۇمىستىڭ بار ءتۇرى وسى، تۇرار. ا ءبىراق بۇل ناعىز توزاق. تىزەڭنەن شىلقىلداعان سۋ كەشىپ ءجۇرىپ، قاراڭعى جەردىڭ استىن كورتىشقانشا قازا بەرەسىڭ، قازا بەرەسىڭ. قاراۋىل دەگەن يت جانالعىشتان جامان. ءسال دامىلداساڭ — ايامايدى. جەردىڭ استىنا تاڭ قاراڭعىسىندا ءتۇسىپ، ءىڭىر قاراڭعىسىندا ءبىر-اق شىعامىز. سوندىقتان ءبىز كۇننىڭ ءجۇزىن كورمەيمىز.
شاحتادان شىققاندا ءبىزدى باراققا كىرگىزىپ، انامىزدان جاڭا تۋعانداي، تىر جالاڭاش شەشىندىرىپ قويىپ تىنتەدى. قومىت كيىمنىڭ جىرتىق-تەسىگىن تۇگەل تىمىسكىلەپ شىعادى. التىن ۇرلايدى دەپ كۇدىكتەنەدى. ا ءبىراق تازا التىننىڭ شاشىراپ جاتقانىن كورگەن ەمەسپىز. ءبارى قۇم، توپىراق، ونىڭ التىنى قايسى، قۇمى قايسى — ايىرۋ قيىن. ا ءبىراق پەندە بولعان سوڭ، تازا التىن تابىلسا، العىڭ دا كەلەدى. كاتورجنيكتىڭ ميىن بۇل وي كۇندىز-تۇنى شاققىلايدى دا تۇرادى. ا ءبىراق قاشا قالعاننىڭ وزىندە قارجى كەرەك. ارينە، التىنىڭ بولسا، ەلگە جەتۋ وڭايىراق. اسىرەسە كوكتەم شىعا، جانىڭ ءبىر بوستاندىققا بۇلقىنىپ شىققىسى كەلەدى-اق. قار كەتىپ، كوك شىققاندا، تۇستىكتەن قۇستار قايتقاندا، سول قۇستار كەلگەن جاققا كاتورجنيكتىڭ كوزى مۇڭايا قاراعانىن كورسەڭ، اتاسىنا نالەت! بودويبودا نە كوپ، كەنىش كوپ. كاتورجنيكتەر سونىڭ بىرىندە عانا ىستەيدى. باسقالارىندا جاي جۇمىسشىلار ىستەيدى. كوبىسى رەسەيدەن ءوز ەركىمەن جۇمىس ىزدەپ كەلگەندەر. بودويبودان بايىپ قايتپاقشى بولعان بەيباقتار.
ياعني كاتورگاعا ءوز ەركىمەن كەلگەندەر. اياق-قولىندا كىسەنى جوق دەمەسەڭ، ولار دا كاتورجنيكتەر. تاپقانى قۋ تاماعىنا جەتپەيدى. كوزى اشىق ورىستار ايتادى: ءبىر كيلو جارما رەسەيدە ەكى سوم، ول مۇندا ءتورت سوم، ءبىر پۇت تۇز رەسەيدە قىرىق تيىن، مۇندا ەكى سوم، ءبىر كيلو قانت رەسەيدە بەس سوم، مۇندا ون سوم، — دەپ.
سايماسايلار مۇندا دا بار. جۇمىسشى سورلى بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن مۇنداعى سايماسايلاردان ازىق-تۇلىكتى قارىزعا الادى.
قارىزدانىپ تاۋەلدى بولعان سورلى ءومىر-باقي قۇلدىقتا قالادى. قۇتىلا الماس قۇلدىق قامىتى مۇندا دا كوپ.
باس-باسىنا ءۇي قايدا؟ ىشىنە تورعاي قاماساڭ تۇرمايتىن جىرتىق باراقتارعا بالا-شاعاسى دا، بويداعى دا ارالاسىپ، سىعىلىسىپ جاتاتىن كورىنەدى. ولارعا قاراعاندا تۇرمە بەيىش دەيدى ءبىزدىڭ ورىستار. جىرتىق باراقتارىن جاماۋدىڭ امالىن قارا. جۇمىسشىلار باراقتارىنىڭ سىرتىنا قار ءۇيىپ، شەلەكپەن سۋ توگە بەرەدى، توگە بەرەدى. ول سىرەسكەن مۇز بولىپ قاتادى. ءسويتىپ جاتاقتىڭ جىرتىعى بىتەلەدى.
«مۇز سىلاقتى» قالانىڭ ادامدارى اقىرى ازاپقا شىداي الماي، باستىققا بارىپ، جۇمىس جاعدايىن جاقسارتىپ، جالاقىنى كوبەيت دەپ تالاپ قويماق بولىپ، بالەنباي مىڭى جينالىپ، ۇلىعىنا بارا جاتقاندا سولداتتار قارۋسىز بەيشارالاردى مىلتىقپەن اتىپ، جۋساتىپ سالدى. بۇل سۇمدىقتى ءبىز كورە العان جوقپىز، ا ءبىراق تۇرمە قانشا بىتەۋ بولسا دا، سىرتتاعى حابار اباقتىنىڭ تac قامالىنان ءوتىپ كەتەدى. سول سويقاننان كەيىن بىزگە دە قاراۋىل بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيتىلدى. «لەنا قىرعىنى» دەگەن سويقان ءدال ءبىزدىڭ قاسىمىزدا بولدى. كوزى اشىق ورىستار ايتادى: «پاتشانىڭ كۇنى تاۋسىلدى. ەندى كوپ ۇزاماس. جاعداي وزگەرەدى. بىزگە دە بوستاندىق بولادى»، — دەيدى. ونداي اتتى كۇن بولسا، سەنىمەن قاۋىشار كۇن تۋار، تۇرار. ايتەۋىر، ءبىر زور داۋىلدىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن، وقىماسام دا، مەن سەزەتىن سياقتىمىن. سول داۋىل ادام ومىرىندەگى جوقشىلىق، الداۋ-ارباۋ، بالە-جالا، زورلىق-زومبىلىق سياقتى. باياعى الماتىنىڭ تۇرمەسىندەگى تامىر ەسكەندىردىڭ ايتقان لەنين دەگەن كىسىسىن مۇندا اۋىزعا ءجيى-جيى الادى. ەستىگەن سايىن قۇلاعىم ەلەڭدەپ، مەنىڭ ءبىر جاقىن ادامىمدى اتاپ جاتقانداي، ءىشىم جىلىپ قالادى. سول ەسكەندىر شىنىندا كورەگەن ەكەن. العاش سودان ەستىگەندە نانا قويماپ ەدىم. ەندى مۇنداعى حالىقتىڭ بار سەنگەنى — لەنين.
«جارتاس» كەنىشىنىڭ تۇبىندە مايىپ بولماسام، جاقسىلىققا مەن دە جەتەتىن شىعارمىن دەگەن ءۇمىت جاندى جىلىتادى. وقىعان ورىستار پۋشكين دەگەن اقىننىڭ ولەڭىن ايتادى. ءقازىر مەن ورىسشانى ءبىلىپ قالدىم عوي. سول پۋشكين، پاتشاعا قارسى شىعىپ، كاتورگاعا بۇدان ءجۇز جىل شاماسى بۇرىن ايدالعان دەكابريستەرگە مىنا ولەڭمەن سالەم جولداعان ەكەن.
«ۆو گلۋبينە سيبيرسكيح رۋد
حرانيتە گوردوە تەرپەنە
نە پروپادەت ۆاش سكوربنىي ترۋد
ي دۋم ۆىسوكوە سترەملەنە» —
دەپ.
سول پۋشكين تاعى دا: «كىسەندەر تالقاندالىپ، اباقتىلار قيراپ، بوستاندىق تاڭى اتادى. سوندا قولدارىڭا الداسپان الىپ، جاۋدى جايراتاسىڭدار»، — دەپتى.
قولىنا مەن دە قارۋ الىپ، ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ ولسەم، ارمانىم جوق. پايعامبار اقىننىڭ ايتقانى كەلگەي.
اياق-قولداعى اۋىر كىسەنگە باۋىر باسىپ كەتكەنىم سونشالىقتى، ەگەر ونىڭ كىلتى اشىلا قالعان كۇندە تاستاماي، ەسكەرتكىشكە الا كەتەمىن. ا مۇمكىن بۇل كىسەننەن قانجار سوعۋعا تۇرا كەلەر. پاتشانىڭ يتتەرىنىڭ باسىن شاۋىپ، سول قانجاردى جاۋ قانىنا سۋارسام، مەندە قانداي وكىنىش بار.
تاعى ءبىر ارمان-تىلەك. كىسەنىمنىڭ قانجاردان ارتىلعان ءبىر تۇيىرىنەن مەن ساقينا سوعار ەدىم. سەنىڭ تۋعان اناڭ قاليپا دۇنيەدەن ەرتە كوشتى، تۇرار، قولىنا ساقينا سالا المادىم. ودان كەيىنگى العانىم ءىزبايشا سەنىڭ تۋعان اناڭنان كەم بولعان جوق. شيەتتەي ەكى نارەستەنى، سەنىمەن تۇيمەتايدى انالىق مەيىرىممەن ءيسىنىپ، باۋىرىنا سالدى. قۇلا داۋىل قۋ تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىمەن ءجۇرىپ، ونىڭ دا ساۋساعىنا ساقينا كيگىزە المادىم.
جىلدار جۇزىنە ەر ادام جار قۇشاعىنسىز كۇن كەشۋدىڭ احيرەتتەي قاسىرەت ەكەنىن مەن ساعان تاپتىشتەپ جاتپايمىن، ۇلىم. نەسىن جاسىرايىن، ءسىبىردىڭ ۇزاق تۇندەرىندە مەن ءىزبايشانى دا كوپ ويلادىم. سەن دە ەر-ازامات بولىپ ءوسىپ قالعان شىعارسىڭ. قۇداي ساعان الداعى كۇندە العان جاردى ادالىنان بەرسىن. ءىزبايشا مەنىڭ ادال جارىم ەدى. ەندى مەنەن كۇدەر ءۇزىپ، باسقا ءبىر توبەتكە تاۋەلدى بولسا، امال جوق. ال مەنىڭ نەعايبىل نالەت جولىما قاراپ، ءالى دە كۇتىپ جۇرگەن بولسا، مەن كىسەننەن سوققان تەمىر ساقينانى ونىڭ پەرىشتەلى ساۋساعىنا ساف التىنعا بالاپ سالار ەدىم. اقىلى بولسا، مۇنىسى نەسى دەپ، تاڭ قالماس. راس، تەمىر كىسەن اياعىما تۇساۋ بولىپ، ادىمىمدى اشتىرمادى. ا ءبىراق جىلدار بويى سەرىك بولعان سۇر تەمىرگە ەت ۇيرەندى، ول دا مەنىڭ ءبىر مۇشەمدەي بويعا ءسىڭىسىپ كەتكەن ءتارىزدى، اتاسىنا نالەت.
ەگەرىم، مەنىڭ العانىم ءىزبايشا ءالى بار بولسا، ساعىنىش جالىنىنا تاپتالعان، قاسىرەت بۋىنا سۋارىلعان، مەنىڭ شىدامىممەن شىڭدالعان تەمىر ساقينانى وعان تارتۋ ەتپەكشىمىن. بودويبودان ءبىر ساقينالىق التىن دا تابار ەدىم، ا ءبىراق التىن ساقينا رىسقۇلدىڭ جارى ءىزبايشاعا جاراسپاسا كەرەك. مەنەن ارىلماي كەلە جاتقان ءبىر ارمان سىرى وسىنداي، تۇرار.
تۇرار، باۋىرىم مەنىڭ. بۇل حاتىمدى مەن جۇلدىزدارعا تاپسىردىم. بىرىنە-بىرى قول جالعاپ، ساعان جەتكىزەر، ايان بەرەر. اكەڭنىڭ ءتىرى جۇرگەنىن سەزدىرەر. مەنەن كۇدەر ۇزبەگەيسىڭ. مەنىڭ وڭايلىقپەن جان بەرمەيتىنىمدى سەن بىلەسىڭ عوي. اسپانداعى جۇلدىزدار ساعىنىشتىڭ كيەسى كورىنەدى. بودويبونىڭ سارى التىنىنداي ساعىنىشىمدى سەن جۇلدىزدارعا قاراپ تانىرسىڭ.
سەنى مەنىڭ ساعىنىشىم جەلەپ-جەبەپ جۇرگەي، تۇرار... جارىق دۇنيەنىڭ جۇزىندە كورىسۋگە جازسىن تاعدىر ەكەۋمىزدى.
اكەڭ — رىسقۇل.
I
تاشكەنتتەن اتتانعالى بەرى دە ەكى كۇن بولدى. بەكەت-بەكەتتە ات اۋىستىرىپ، از تىنىستاپ، ايالسىز سالىپ ۇرىپ ءجۇرىپ وتىرعاننىڭ وزىندە اراعا ەكى كۇن سالىپ اۋليە-اتاعا ارەڭ جەتتى.
اتشاباردىڭ استىنداعى كەرۋەن ساراي بەكەتىندە اۋىستىرار ات جوق بولىپ شىقتى. تاشكەنتتەن كەلە جاتقان روتميستر بەكەتشىنى جاعاسىنان الىپ:
— تەز تاپ اتتاردى! مەن گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننىڭ توتەنشە تاپسىرماسىمەن مەركەگە اسىعىپ بارا جاتقان رەسمي اداممىن! — دەدى.
بەكەتشى و دا قۇدايدىڭ پەندەسى عوي، ءا دەگەندە ءروتميستردىڭ قولىن جاعاسىنان جۇلقىپ تاستاپ-اق ەدى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي بادىراق كوز دەمبەلشە قازاق گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەسىمىن ەستىگەن سوڭ جەلى شىققان تورسىقتاي سولىپ سالا بەردى:
— الگىندە عانا تىڭ اتتاردى ويازدىڭ وكىلى جەگىپ ءجۇرىپ كەتتى. و دا مەركەگە بارا جاتىر...
— ويازدىڭ مەكەمەسى قاي جەردە؟
— كاۋفمان كوشەسىندە، مىرزا. ۇلكەن سارى ءۇي. ءجۇرىڭىز، مەن ەرتىپ اپارايىن، — دەپ ەلپەڭدەي قالدى.
* * *
قان سورپا بولعان اتتارىن شاقپاقتان شىققان ارباكەش اتقوراداعى اقىرعا اپارىپ بايلادى. كۇيمەدەگى جولاۋشىلار جەرگە ءتۇسىپ، اياق-قولىن جازدى. تاشكەنتتەن مىنگەن عالىم-ەتنوگراف ساكۆوياجىن اشىپ، تاماق جەۋگە كىرىستى. تۇرار ءوزىنىڭ وزەگى تالعانىن سوندا بارىپ شىن سەزگەندەي بولدى. اش وزەك ءۇزىلىپ كەتەردەي سازىپ تۇر. سونى بايقاعان ەتنوگراف دامگە شاقىرىپ ەدى، تۇراردى نامىس جىبەرمەدى. ونسىز دا جول-جونەكەي تاماعىن وسى عالىمنان اسىراپ كەلدى. قاشانعى ماسىل بولا بەرەدى.
— راقمەت. تاماققا تابەتىم جوق، — دەدى.
جوعارىداعى اتشابارعا شىعىپ قايتپاقشى بولىپ ءبىر تۇردى. ءىس تۇلكىباستان، نە مەركەدە بازارلاپ كەلگەن اعايىن كەزدەسىپ قالا ما دەگەن دامە.
تۇلكىباستىقتاردان بالەندەي بىرەۋدى جىعا تاني قويماس، ءبىراق ءجون-جوسىق سۇراستىرسا، ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن ايتسا بۇل تاراپتا مۇنىڭ اكەسىن بىلەتىن قازاق-قىرعىز تابىلار دا ما ەدى. ال مەركەلىكتەردىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن بىلەدى. اكەسى اتشاباردا كەزىندە تالاي بولعان. اتتەڭ، ءىز قالمايدى. ايتپەسە تۇيە تابان قيسىق ەتىكتىڭ ءىزى رىسقۇلدىڭ ءومىرىنىڭ جولىنداي بۇرالاڭداپ جاتار ەدى.
ءىز قالمايدى، ءسوز قالادى. ۋاقىت — قالبىر ەلەك سياقتى. ونىڭ كوزىنەن ۇساق-تۇيەك، مايدا-شۇيدەنىڭ ءبارى ءتۇسىپ كەتەدى دە، ىرىلەرى عانا قالادى. ەل اۋزىندا ءسوز سول ىرىلەر تۋرالى عانا ساقتالادى.
تۇلكىباستا — تۇراردىڭ اكەسى تۋعان. باباسى جىلقايدار جاتقان شىعار انە ءبىر قىردىڭ استىندا.
پەرىشتەنىڭ تۇسىندەي، پەيىشتىڭ تورىندەي قايران تۇلكىباس! ساعان، ءسىرا، مىنا ديدارىڭا قاراعاندا جامانشىلىق جۋىماس. مىناۋ زاڭعار القاراكوك اسپان، اناۋ اسقار تاڭىرىدەي تاۋلار، ايداھارداي شاپشىپ اققان اساۋ اقجال وزەندەر، قانىق جاسىل جاپىراقتى اۋليە جاڭتاق اعاشتار، ءتۇپسىز اسپان شىرقاۋىندا قالىقتاپ جۇرگەن تاكاپپار قىراندار؛ توسكەيدەگى شۇيگىندە سەمىزدىكتەن مامىرلاپ قالعان شىجانداي مال...
ءيا، بۇل ءجانناتتا تەك ادام-اتا مەن حاۋا-انا تەكتەس ادامدار عانا تۇرسا كەرەك ەدى. ءبىراق پەيىشتىڭ وزىندە دە وتىرىك-وسەك، قىزعانىش پەن قاستاندىق، جاۋىزدىق پەن قاراۋلىق باعزى زاماندا، ادامزاتتىڭ بوزالا تاڭىندا بوي كورسەتسە، بۇگىنگى پەندەلەرگە نە جورىق. ايتپەسە، ادام-اتا مەن حاۋا-انادان تۋعان قابىل ءوزى ءىنىسى ابىلدى قىزعانىش قىرسىعىنان تاسپەن ۇرىپ ولتىرەر مە ەدى؟ جاۋىزدىقتىڭ توركىنى پەيىشتىڭ تورىنەن شىققان.
ادام-اتا مەن حاۋا-انا ءومىر سۇرگەن جۇماق تا ءدال وسى تۇلكىباستاي-اق بولعان شىعار. مۇندا دا ابىلدار بار، مۇندا دا قابىلدار بار. بۇل جەردى جايلاعان ەلدىڭ ارعى باباسى شىلمەمبەت دەگەن كىسى ەكەن. سودان تاراعان ۇرپاقتان باتىر دا تۋعان، قاتىن دا تۋعان، دانا دا شىققان، شالا دا شىققان. پەرىشتە جۇرگەن جەردى شايتان اڭديدى. پەرىشتەسىز جەردە شايتان جۇمىسسىز قالادى.
ايتپەسە، جيىرما ءۇي سالىك بۇدان وتىز جىل بۇرىن تۇلكىباستى تاستاپ، ۇلارداي شۋلاپ، ۇدەرە كوشەر مە ەدى؟
رىسقۇلدىڭ اعاسى بەردىقۇلدىڭ قانى توگىلەر مە ەدى؟ اسپانداعى الاتاۋدان قۇلاپ اققان ءمولدىر بۇلاقتار ءداۋ-بابانىڭ باۋىرىنا كەلگەندە قىزعىلتىم تارتاتىن سياقتى. بەردىقۇلدىڭ قانى ەمەس پە ەكەن؟ الدەقاشان، بۇدان وتىز جىل بۇرىن توگىلگەن قان ءالى كۇنگە دەيىن جۋىلىپ بىتپەسە، ءمولدىر بۇلاق قىزارماسقا نە شارا!
داۋىلباي بولىس ۇرعىزىپ ولتىرتكەن بەردىقۇلدىڭ مۇردەسىنە جىلدا كوكتەمدە قاۋلاپ كوك شىعادى. قورعانسىز زيراتقا كىرىپ كەتىپ مال جايىلادى. بەردىقۇل مولاسىنىڭ ۇستىندەگى شۇيگىن ءشوپتى تىلىمەن تالماپ، سيىرلار قوماعايلانا جالمايدى. زاڭگى-بابانىڭ قۇنىققانىنا قاراعاندا سول جەتىم توبەشىكتىڭ شۇيگىنى شىرىن بولار. ءشوپ شىرىن سۇتكە اينالار بەردىقۇلدىڭ سۇيەگىنەن ءنار العان ءسۇتتى ادامدار ىشەدى، داۋىلباي دا ىشەتىن شىعار.
سودان بەرى وتىز جىل ءوتىپتى. تاۋ دا ورنىندا، تاس تا ورنىندا. جيىرما ءۇي سالىك-سارى جىراقتاپ كەتكەنى بولماسا، ەل دە ورنىندا. قاندى سۋ ءىشىپ، قايعىسىز قارا قۇلداي ءجۇرىپ جاتقان جايى بار كورىنەدى.
تەڭبىل-تەڭبىل قاراكوك ورمان، ويدىم-ويدىم جاسىل ارالدار اراسىنان توقال تامدار دا، اق شاڭقان شالقاق اق ۇيلەر دە كەزدەسىپ قالادى. الا-قۇلا دۇنيە. اناۋ باي، مىناۋ كەدەي دەپ پەشەنەسىنە جازىپ قويعانداي. اكەسى الماتىنىڭ تۇرمەسىندە وتىرىپ ايتقان اڭگىمە بويىنشا شامالايدى: مىنا قارا قابىلان تاۋدىڭ ار جاعى — ءيىرسۋ، كەلتە، ماسات، شىعىسىن الا اقسۋ-جاباعىلى. ۇلار ۇشىپ، ارقار جۇگىرگەن، قىران قالىقتاپ، ايۋ مەكەندەگەن، ءجۇز جىلدىق اعاشتارى يت مۇرىنى وتپەس كور بولىپ كەتكەن قارا ورمان، ارشالى تاۋ. كيىك وتى، قۇلان وتى، كوكەمارال سياقتى اسىل شوپتەر وسەتىن قاسيەتتى توپىراق.
«كۇمىسباستاۋ قاي تۇستا ەكەن؟ — دەپ قويدى تۇرار جول بويى. — داۋىلباي ءالى بار ما ەكەن؟ سول داۋىلباي بولماسا جيىرما ءتۇتىن سالىك-سارى جەل اۋدارعان قاڭباقتاي جەر جانناتى تۇلكىباستان اۋىپ، الاتاۋ بوكتەرىن جەبەلەپ، الىسقا كەتەر مە ەدى؟».
ادىلەتسىز جەڭىس — رۋحاني جەڭىلىس. رىسقۇلدى ەلدەن ايىرعانمەن داۋىلباي مۇراتىنا جەتە الدى ما؟ ماسەلە قايدا؟
تۇلكىباستىڭ ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ، تۇرار ءوز اكەسىنىڭ جان دۇنيەسىن ەندى تەرەڭ تۇسىنە تۇسكەندەي بولدى. مىنانداي جۇماقتان جىراقتاپ كەتۋ ءۇشىن سەبەپ وڭاي بولماسقا كەرەك. جۇماق بار دا، تامۇق بار. جۇماقتا تەك پەرىشتەلەر عانا تۇرمايدى.
ءبىر كۇنى تۇرمەنىڭ تەرەزەسىنەن قياقتاي بولىپ جاڭا تۋعان اي كورىندى. تۇرار:
— كوكە، كوكە! انانى قاراشى! — دەدى ساۋساعىن شوشايتىپ.
رىسقۇل بالانىڭ قولىن قاتىپ جىبەردى.
— جاڭا تۋعان ايتا ساۋساق شوشايتپايدى! — قولىڭا سۇيەل شىعادى، — دەپ ەدى سوندا اكەسىنىڭ ءۇنى جۇمسارىپ.
اكەسى دە بالا بولعان. اناۋ ءداۋ-بابانىڭ قىرقاسىنان قىلتيىپ جاڭا تۋعان اي كورىنگەن شىعار. بالا رىسقۇل:
— انە، انە! جاڭا تۋعان ايعا قاراڭدار؟ — دەپ ساۋساعىن شوشايتقان بولار. سوندا اكەسى جىلقايدار:
— شوشايتپا ساۋساعىڭدى! — دەگەن-اۋ، ءسىرا. سودان سوڭ:
— اي كوردىم — امان كوردىم. جاڭا ايدا جارىلقا، ەسكى ايدا ەسىركە! — دەپ باتا قىلىپ، بەتىن سيپاعان شىعار.
تۇرار اكەسىنىڭ بالا كوزىن بايقاعانداي.
نە كوپ، اعاش كوپ ەكەن: ناۋ تەرەكتەر، قاراكوك قايسار ەمەندەر، جاڭعاق پەن جابايى الما... اناۋ ەمەندى بۇل توپىراقتان ەشكىم دە اجىراتا الماس. ءتىپتى الاي-تۇلەي شاقپاقتىڭ داۋىلى دا مىزعىتا قويماس. اكەسى سوندا اعاشتان وسال بولدى ما؟ تامىرى قوپارىلىپ، ەبەلەكتەي ەل كەزىپ كەتكەنى قالاي؟
ءبىراق رىسقۇلدىڭ جۇرەك قىلىنىڭ ءبىر ۇشى تۇلكىباستا جاتقانىن تۇرار بىلەدى. بىلەدى. ول نازىك تە بولسا، بولاتتاي بەرىك قىلدى ەشكىم دە ۇزە الماس. قانداي الىسقا كەتسە دە، ءتىپتى سىبىرگە ايدالعاندا دا ول قىلدى قيار قۇدىرەت تابىلعان جوق.
اكەسىنىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات جالىنى تۇراردى دا جىلىتىپ، تۇلكىباستى ەرىكسىز جاقسى كورىپ كەتكەندەي. اتتەڭ مەركە بولماسا، مەركەدە كۇتىپ تۇرعان ىستەر بولماسا، تۇرار سوندا كۇيمەدەن ءتۇسىپ قالار ەدى. ءداۋ-بابا، كۇمىسباستاۋ، شاڭكىباستاۋ، ءيىرسۋعا بارار ەدى.
كۇيمە كورنيلوۆكا سەلوسىنا ايالداپ، جامشىك ات اۋىستىرىپ جاتقاندا، تۇراردى ءبىر الىپ ماگنيت تارتقانداي، وزىمەن ءوزى كوپ الىستى. كورنيلوۆكانىڭ ەجەلگى اتى — جاسكەشۋ ەدى. قوقان قىرعىنىنداعى توگىلگەن جاستىڭ كەشۋى مە، قالماق قىرعىنىنداعى توگىلگەن جاستىڭ كەشۋى مە — بەلگىسىز. گەنەرال چەرنيايەۆ ءجۇرىپ وتكەن سوڭ كورنيلوۆكانىڭ ۇستىڭگى جاعىندا باياعى ايتا بەرەتىن شاڭكىباستاۋ، قاراقويىن قونىسى اسا الىس تا ەمەس ەدى. سول قاراقويىن تۇراردى وزىنە وديسسەيدى تارتقان سيقىرلى سۇلۋلار ارالىنداي ارباي بەردى. سيقىرلى سۇلۋلار ارالىندا قالىپ قويماس ءۇشىن وديسسەي ءوزىن كەمەنىڭ دىڭگەگىنە بايلاتتىرىپ تاستاعانى سياقتى. تۇراردى دا بايلاپ-ماتاپ تۇرعان جاي — مەركە ساپارى. ايتپەسە، ءقازىر قاراقويىنعا بۇرىلسا — احات اتاسىن كورەر ەدى...
احات الماتىدان تۇراردى الىپ قاشقالى دا ون جىل ءوتىپ كەتىپتى. سول ساپار اتاسى تۇراردى مەركەدەگى قىرعىزبايعا تابىستاپ، ءوزى وسى تۇلكىباس اسىپ كەتكەن. تۇراردى تۇلكىباسقا الا كەتۋگە داۋىلباي اۋلەتىنەن سەسكەنگەن.
مەركەنىڭ بازارىندا بالامەن قوشتاسىپ تۇرىپ:
— ال، شىراعىم، مەركە دە سەنىڭ ءبىر ەلىڭ. قىرعىزباي سەنىڭ تۋعانىڭ. ايتقانىن ىستە، ءتىلىن ال. اللا سەنىمەن امان كورىسۋگە جازسىن. زامان وڭالسا، قاۋقارىم جەتسە، ىزدەپ كەلىپ، اتا-باباڭ تۋعان جەر تۇلكىباستى ءبىر كورسەتەرمىن. سوندا سەن اتا-بابانىڭ قاسيەتتى توپىراعىن جەرسىنىپ، انا ءسۇتىنىڭ ءدامىن العانداي بولارسىڭ. ال، ەگەر مەنىڭ كوزىم جۇمىلا كەتسە، ەر جەتكەندە ايتەۋىر ءبىر ىزدەپ كەلىپ، بەيىتىمنىڭ باسىنا تىزە بۇگىپ: «ەي، بەيشارا احات اتام، مەن سەنىڭ ۇرپاعىڭمىن. جاسۋداي جاقسىلىعىڭ ءتيىپ ەدى، سول جاقسىلىعىڭ الدىڭنان شىقسىن!» — دەپ باتا قىلعاي. بۇل دۇنيەدەن ۇرپاقسىز وتەر مەن بەيباققا دۇنيەدە ساۋابىڭ تيەر. حوش-قايىر!
قولىڭدى جاي، تۇرار! اجالدان بۇرىن ەشكىم ولمەيدى. الدىمداعى تىرشىلىك بولجاۋسىز. اللانىڭ امانات قويعان جانى بار. مۇمكىن، كورەمىن، مۇمكىن ەندى قايتىپ كورمەسپىن. ەگەر مەن الدەقالاي احيرەتكە بەت السام، «اتالاپ» ارتىمنان ءبىر كەلۋگە ارلانبا، تۇرار. دۇنيە-جالعاندا احات دەگەن اتام وتكەن دەپ ەسىڭە الا ءجۇر. قوشتاساردا سوڭعى ءسوزىم: — ارتىڭنان قۋماسىن، الدىڭنان بۋماسىن! ءاۋمين!
احاتتىڭ مەركە بازارداعى سوڭعى ءسوزى وسى ەدى. ول كەزدە تۇرار ون جاستا ەدى. «ارتىڭنان قۋماسىن» دەگەندە «الماتىدان پريحودكو قۋىپ كەلمەسىن» دەپ تۇسىنگەن. ەندى ويلاسا، اتاسىنىڭ باتاسى ول ماعىنادان الدەقايدا كەڭ ەكەن. ارتىڭنان قۋىپ وتىراتىن — جامانشىلىق، الدىڭنان ىلعي دا كۇتەتىنىڭ — جاقسىلىق. بىرىنەن قاشقان بولاسىڭ، ءبىرىن ءومىرباقي كۇتىپ، الداعى كۇنگە موينىڭدى سوزا بەرەسىن، سوزا بەرەسىڭ. ءبىراق ءبىر قۇدىرەت: «اۋزىڭ اسقا، اۋىڭ اتقا جارىماسىن»، — دەپ قارعاپ قويعانداي، تاۋ-شىلمەمبەت اۋلەتىنىڭ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. رىسقۇلدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، شيرەك عاسىر ساندالىستان سوڭ تۋعان قاراقويىنعا قايتىپ ورالعان احات ەندى ءتىرى مە، جوق پا؟ — بەلگىسىز.
ادام ولسە، ارتىندا نە قالادى؟ مىنا زاڭعار تاۋ، اناۋ زەڭگىر اسپان، جاسىل جاپىراق، انالىق توپىراق، شىرىلداعان تورعاي، قالىقتاعان قۇس قالادى.
ەگدە جىگىت كەزىندە ەلدەن كەتىپ، ەڭكەيگەن قارت شاعىندا قايتا كەلگەندە قاراقويىننان نە تاپتى ەكەن؟ كۇندىز ويىنان، تۇندە تۇسىنەن شىقپايتىن تۋعان جەرى نە تارتتى ەكەن احاتتىڭ سىباعاسىنا؟ سالىك اتادان ءوز قاتارى سيرەگەن شىعار. كارىلەرىن تابا الماي، جاستارىن تانىماي، جات جەرگە كەلگەندەي ءبىر سارساڭ كەشكەن بولار دا. باياعى ءداۋ ومار سياقتى احات اتاسى داۋىلبايدىڭ اياعىنا جىعىلماس.
تۇرار وسىنى ويلاپ، قاراقويىن جاققا قاراپ جۇرەگى سىزدادى. كۇيمەدەن قالىپ قاراقويىن كەتۋگە ءبىر تولقىپ تۇرىپ، قايتادان قاتايىپ قالدى. مىنا تۇلكىباس وعان قانشا ىستىق كورىنگەنمەن، ونىڭ كوڭىلى قالعان جالعانشىلىق تا بار ەدى.
بۇل حاباردى ول پىشپەكتە وقىپ جۇرگەندە كانيكۋلگە مەركەگە كەلىپ، قىرعىزباي اتاسىنىڭ ۇيىنەن، وندا دا سامپىلداق ساليحا اپاسىنان ەسىتكەن.
— الگى ءجۇزىقارا بايعا ءتيىپ الىپتى. ەسىتتىڭ بە، تۇرار-اۋ، ويبۋ، نە بەتىمدى ايتايىن، مىرزاعانىڭ كۇيىگىن قايدا بارىپ تارتايىن!
وگەي شەشەڭ ءىزبايشانى ايتامىن: مولدابەك قاينىسىنا قوسىلىپ الىپتى، جالماۋىز. مىرزاعامداي اسىلدىڭ باسىن جۇتقان جالماۋىز. كەبەنەك كيىپ كەتكەن ەردىڭ جولىن كۇتپەي، نە ءولدى دەگەن حابارى جوق، نەكەلى ەردىڭ نامىسىن قورلاپ، بايسىراپ بارا جاتقان يت قانشىق، مولدابەكتىڭ مومىندىعىن مالدانىپ، ءتيىپ الدى، قايتەيىن. قايتەيىن-اۋ، قايتەيىن، ءقايسىبىرىن ايتايىن، تۇرار-اۋ! مىرزاعاما تارتپاعان مىرىڭ مولدابەك! تۋعان اتاسىنىڭ جارىنىڭ قوينىن قالاي اشتى ەكەن! ءولدى دەگەن سۋىق حابارى بولسا ءبىر ءسارى. ونداي جاماناتى جوق، سۇم دۇنيەنى شىر ايلانىپ ءبىر كۇنى قايتىپ كەلسە — نە بەتىن ايتادى ءىزبايشا مەن مولدابەك — ءجۇزى عانا قارالار؟!
ساليحا شەشەسى ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الىپ، قوس ءبۇيىرىن تايانىپ، ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك تەڭسەلىپ، «ءجۇزىقارالار!» — دەگەن سايىن بوستەكتىڭ ءۇستىن ءداۋ جۇدىرىعىمەن قويىپ-قويىپ قالادى. بوستەكتى ەمەس، ءىزبايشا مەن كىشى قاينىسى مولدابەكتى جۇدىرىقتاپ جاتقانداي بەينە ءبىر. قىرعىزباي اتاسى بولسا، ايتقىزباس ەدى، سونىڭ ۇيدە جوقتىعىن پايدالانىپ، اي، ارمانسىز ءبىر اقتارىلدى-اۋ ساليحا اپاسى.
سول مولدابەك پەن ءىزبايشا ءقازىر تۇلكىباستا. ولاردىڭ بەتىن تۇرار قالاي كورەدى؟ وسى جەردە ول احات اتاسىنا دا ىشتەي رەنجىگەن سياقتى. مولدابەك پەن ءىزبايشانىڭ نەكە قيارىنا احات تا قاتىستى-اۋ دەپ قاۋىپتەنەدى.
وگەي دە بولسا، ءىزبايشانى تۇرار جاقسى كورۋشى ەدى. كەلىنشەكتىڭ دە بالاعا قاقاڭ-سوقاڭى جوق بولاتىن. ءىزبايشانى سىبىرگە الا كەتەمىن دەپ اكەسى رىسقۇل تۇرمەدە جاتىپ قانشا ارەكەت جاساعانىن تۇرار جاقسى بىلەدى. سىبىرگە ىلەسىپ بارا المايمىن دەپ ءىزبايشانىڭ اتىنان جازىلعان قولحاتتى دا بىلەدى. ول ءتىلحاتقا اكەسى سەنبەپ ەدى. سوندا اكەسى الدانعان بولدى ما؟ سوندا تاۋ-شىلمەمبەت رىسقۇلدى شىننان ولىلەر ساناتىنا قوسقانى ما؟
بۇعان تۇرار كوڭىلى سەنبەيدى. اقيقات كوزىڭ كورمەگەن سوڭ، ۇكىمەت اكەڭ ءولدى دەپ رەسمي حابار بەرمەگەن سوڭ، قايران كوڭىل ۇمىتكەر.
تاۋ-شىلمەمبەت تالعاردىڭ باۋرايىنا تىعىلىپ تۇرعان بەساعاشتا وتىرعاندا احات اتاسى قيسسا وقيتىن. «الپامىس باتىردى» تۇرار سول ءبىر ءسابي شاعىنان بىلەدى. ەندى سول الپامىس ءجيى-جيى ەسىنە تۇسە بەرەدى. ءوزىنىڭ اكەسى رىسقۇلدى الپامىسقا بالايدى. مولدابەك — ۇلتانقۇل ەكەن دەيدى. ءىزبايشا — گۇلبارشىن، احات اتاسىن — تۇيە باعىپ جىلاپ جۇرگەن — قۇلباي شالعا ۇقساتادى. كۇندەردەن كۇن وتكەندە رىسقۇل-الپامىس ءتىرى قايتادى. احات قۇلبايدى قۇلدىقتان قۇتقارادى. مولدابەك-ۇلتانقۇلدى تەپكىلەپ، يت تەرىسىن باسىنا قاپتايدى. ال ىزبايشا-گۇلبارشىن... وسى اراعا كەلگەندە تۇرار گۇلبارشىن سىندى اسىلدى ءىزبايشاعا ايىرباستاعىسى كەلمەيدى. گۇلبارشىننىڭ ءجونى بولەك قوي.
ال اكەسى رىسقۇل ناعىز الپامىس. قيسسا مەن شىندىق اراسىندا كوپ قيسىن بار. حالىق قيالى تەلەگەي تەڭىز بولعاندا دا، سول قيالدىڭ ارقاۋى — ءومىر. مۇنىڭ دا اكەسى اڭىزعا اينالا باستادى. ەل اراسىندا رىسقۇل تۋرالى ءار الۋان جورامال ءجۇر. رىسقۇل كاتورگادان سولداتتاردى ءولتىرىپ قاشىپ، استىنا الا ات ءمىنىپ، باسىنا اققۋدىڭ تەرىسىن كيىپ (جۇرت وعان اققۋدىڭ تەرىسىن نەگە كيگىزەتىنى تۇرارعا مۇلدە تۇسىنىكسىز) ەل ارالاپ جۇرەتىن كورىنەدى. ءتىپتى ونىمەن بىرگە وقىعان تورەبەك دەگەن جىگىت ءبىر كۇنى تۇراردان كادىمگىدەي:
— سەن اكەڭمەن جولىعىپسىڭ عوي. مەركەگە سەنى ىزدەپ كەلىپ، سەنىمەن وڭاشا سويلەسىپ، كەتىپ قالىپتى عوي. استىندا الا اتى، باسىندا اققۋدىڭ تەرىسى بارى راس پا؟ — دەپ تە سۇرادى.
— بەكەر ءسوز، — دەپ شىنىن ايتقان تۇرارعا:
— پاتشاعا قارسى قول جيناپ ءجۇر دەيدى. سونىسىن ءبىلىپ، قورقىپ ايتپايسىڭ عوي، ءا؟ — دەيدى.
كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويادى، تورەبەك تە بىرەۋدەن ەستىگەن. ءبىراق اكەسىن كورمەگەنى تۇراردىڭ وزىنە ايان. قيسسا، اڭىز دەگەن وسىندايدان تۋاتىن شىعار. اتى اڭىزعا اينالعان ادامعا اجال دارىماس. ءتانى ولگەن كۇندە دە، رۋحى جالاۋ بولىپ جەلبىرەپ جۇرەر.
اكەسىنىڭ پاتشاعا قارسى قول جيناۋى — حالىقتىڭ قيالى بولسا، تۇراردىڭ قول جيماق بولىپ مەركەگە اسىعىپ بارا جاتقانى كادىمگى شىندىق.
جوق، تۇرار بۇل ساپار تۇلكىباسقا ايالداي الماق ەمەس. قوش، قايران اتا-بابا قونىسى! قوش، احات اتا! قوش، جالعىز باۋىر تۇيمەتاي! كورىسكەنشە كۇن جاقسى...
ارتتا شاقپاق اسۋى قالدى. جۋالى جەرى قالدى. قاراتاۋدىڭ كۇيىك اسۋىنا شىققاندا ارعى بەتتەن مۇنارتىپ اۋليە-اتا كورىندى. اۋليە-اتاعا جاقىنداعاندا اساۋ دەيتىن وزەننىڭ جاعاسىنداعى ءبىر سەلوعا توقتاپ، جولاۋشىلار ءسال تىنىستادى. ەتنوگراف-عالىم روتميستردەن سەلونىڭ اتىن سۇرادى.
— گولوۆاچيەۆكا، — دەدى روتميستر ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كورسەتىپ قالعىسى كەلىپ. — ايگىلى گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ گولوۆاچيەۆ دەگەن وفيسەرى بولعان. سەلو سونىڭ اتىندا.
— ال بۇرىن نە دەپ اتاعان؟ — دەپ تاپتىشتەدى عالىم.
— بۇرىن ءبىر اۋليە ايەلدىڭ اتىمەن اتالعان كورىنەدى. قالاي ەدى، شايتان العىر؟
— ءايشا-بيبى، — دەدى جەرگىلىكتى قىزىل قاڭلىلاردىڭ ءبىرى. — انە، اناۋ تۇرعان سول ءايشا-بيبى كۇمبەزى.
— ءايشا-بيبى دەگەن اتىنىڭ ءوزى ادەمى ەمەس پە؟ — دەپ عالىم شۇقشيا ءتۇستى. — ەندى ەسىمە ءتۇستى: ول قاراحاندار داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان ەسكەرتكىش. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قويعان اتىن سىزىپ تاستاپ، الدەبىر بەلگىسىز وفيسەردىڭ ەسىمىن قويۋى قالاي؟
— عالىم مىرزا، بۇل ءسىزدىڭ شارۋاڭىز ەمەس. پاتشا وفيسەرىن ولاي قورلاماڭىز! — روتميستر تىكشيە قالدى.
— مارتەبەلى مىرزا، ۇلى رەسەيدە نە كوپ — پاتشانىڭ وفيسەرلەرى كوپ. ال اناۋ ەسكەرتكىش — قايتالانباس تاريحي مۇرا. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. — عالىم-ەتنوتراف قالشىلداڭقىراپ كەتتى.
* * * *
ۋاقىت تار. ءاربىر كۇن، ءاربىر ساعات التىننان قىمبات. جاياۋ جۇگىرىپ جەتەتىن جەر ەمەس. اۋليە-اتاعا ءالى پويىز جولى — «شويىن جولى» جەتپەگەن. تۇرار ويلايدى. «اتتەڭ، ۇشى-قيىرسىز بايتاق دالانى تەمىر جول كەسىپ وتسە. ادىمى قىسقا اعايىنداردىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، قۇلاشى كەڭىسە: بۇكىل، تۇتاس حالىقتىڭ اياعى كىسەندەۋلى سياقتى. كىسەندەۋلى اتتاي، كوسىلىپ شابا الماي تاپىراقتاعان، شوقىراقتاعان زامان. تاشكەنتتەن سامارعا دەيىن ساپار شەگىپ قايتقان تۇرار پويىز جولدىڭ نە ەكەنىن بىلەدى. ارىستان وتە بەرە كىلت ءۇزىلىپ قالعان سول جولدى يىعىنا سالىپ تارتىپ، ۇزارتقىسى كەلەدى. ەدىلدىڭ جاعاسىندا كەمە تارتقان بۋرلاكتارشا موينىنا قامىت كيسە دە ۇزارتپاقشى بولادى. نە كەرەك، ول تەك قيال عانا.
ال ءقازىر، وتاربا تۇرماق، اتاربا دا جوق. كۇيمە توقتاپ تۇر. بار ءۇمىتى الگىبىر ەدىرەڭدەگەن روتميستردە عانا. سول زور بەرمەسە، مەركەگە بۇگىن كولىك ءتۇرى جوق. اۋليە-اتا الاساپىران. بۇرىنعىداي بۇيىعى ەمەس. ادامداردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى اپىل-تۇپىل. شوتىر-شوتىر توپتاسا بەرەدى، كۇڭكىلدەسىپ، سەزىكتەنە سويلەسەدى.
اتشابارعا بارسا ءبىراز جاعدايدان حاباردار بولار ەدى، ءبىراق بۇل جوقتا روتميستر ات تاۋىپ كەلىپ، كۇيمە ءجۇرىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەندى.
روتميسترمەن ەكەۋىنىڭ اراسى اسا جاقسى دا ەمەس. ەسەر نەمەمەن ەرەگىسسە، كۇيمەگە مىنگىزبەي تاستاپ كەتۋى دە ابدەن ىقتيمال.
تاشكەنتتەن شىعاردا، ەندى جۇرەيىن دەپ تۇرعان ساتتە وسى وفيسەر ءورت سوندىرەردەي ەنتىگىپ جەتكەن. كۇيمەنىڭ ورىندىقتارى بوس ەمەس. جولاۋشىلار بىرىنە-بىرى يىق تىرەسىپ، ينە شانشار جەر قالماعان. روتميستر قالت تۇرىپ قالدى. وتىرعان جۇرتتى الاق-جۇلاق بىرەر قاراپ شولىپ شىقتى. تۇرارعا ەجىرەيە كوز تىگىپ تۇردى دا:
— ۆستات! — دەپ بۇيىردى.
— مارتەبەلى مىرزا، مەنىڭ بيلەتىم بار. زاڭدى ورنىم.
— ۆستات! اق پاتشانىڭ وفيسەرىن كورگەندە تۇزەمدەردىڭ ورنىنان تۇرىپ، باس ءيىپ سالەم بەرۋى كەرەك ەكەنى تۋرالى جارلىقتى وقىماعان قانداي وڭباعانسىڭ؟ ايىپ تولەتىپ، دۇرە سوقتىرىپ، ايداتىپ جىبەرەيىن بە ءوزىڭدى!
ەرەگىستەن ەشتەڭە ونبەيدى. ونداي وسپادارسىز ءتارتىپتىڭ بار ەكەنى شىن. گەنەرال-گۋبەرناتور تۇزەمدەرگە ارناپ سونداي قورلىقتى جارلىق جاريالاعان.
— ونداي جارلىقتىڭ بار ەكەنى راس، وفيسەر مىرزا. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلى اق پاتشا وفيسەرلەرى مەن چينوۆنيكتەردى كورگەندە قۇلدىق ءۇرۋ بەلگىسى رەتىندە ورنىنان تۇرىپ، ءيىلىپ سالەم بەرۋگە ءتيىس. بۇل تۋرالى كۋروپاتكين مىرزانىڭ كومەكشىسى ەروفەيەۆ مىرزا قول قويعان ءتارتىپتى وقىعانىم بار. ءبىراق ول جارلىقتا كۇيمە ىشىندە دە تۇرىپ باس يۋ كەرەك دەگەن پۋنكت جوق ەدى. ءبىراق، جارايدى، وتىرىڭىز وفيسەر مىرزا، — دەپ تۇرار ورنىنان كوتەرىلدى.
روتميستر وتىرۋىن وتىرعانمەن، سوزدەن توسىلعانىن سەزىپ، ەسەسىن جىبەرمەۋگە تىرىسىپ:
— سەن ءۇشىن ارنايى پۋنكت كەرەك بولعان عوي، — دەپ بۇرق ەتتى. — ايتپاقشى، مىنا ءقازىر جيىرما بەسىنشى ماۋسىم جارلىعىنان كەيىن تۇزەمدەر دە اسكەرگە الىنىپ جاتىر. سەن سودان قاشىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ بۇل نە ساياحات؟ — روتميستر: «بالەم، جاندى جەرىڭنەن ۇستادىم با؟» — دەدى ءبىر ەزۋلەپ ءزارلى مىسقىلمەن.
— وفيسەر مىرزا، ءسىز باسقا جارلىقتى دا بىلۋگە ءتيىسسىز عوي، ۇمىتىپ قالدىڭىز با، گەنەرال-گۋبەرناتور قارا جۇمىسقا موبيليزاسيا جاساۋدان بولىستاردى، اۋىلنايلاردى، يماندار مەن مولدالارى جانە ۇكىمەت وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەردى قۇتقارعان جارلىق شىعارعان جوق پا؟ مەن وسىنداعى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ شاكىرتىمىن. ال ءقازىر كانيكۋلعا اۋليە-اتا ۋەزىندە تۇراتىن تۋىسقاندارىما بارا جاتىرمىن.
— كەشىرىڭىز، — دەدى روتميستر باسىن ءسال يزەسە دە، زىلدەنە، كەكەسىن ۇنمەن.
دەگەنمەن، كادىمگىدەي ىعىپ قالدى. ءوز كەڭسەسىنەن شىعىپ جاتقان جارلىقتىڭ ءبارىن جاتقا ايتىپ جۇتىنىپ تۇرعان پىسىق تا تاكاپپار قاراتورى جىگىت مۇنى جۇدىرىقسىز-اق تۇمسىعىن قاناتىپ تاستاعانداي ەدى. روتميستر ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدىق سەزىنىپ، ىشتەي رەنجىپ، اشۋتاس جالاعان بالاداي تىجىرىنىپ وتىردى.
اسىلى، ارام جەڭىس — رۋحاني جەڭىلىس قوي. ونداي جەڭىس جاندى جەگىش، ءلاززاتى جوق، قۇر قوقايما. روتميستر تۇراردى قورسىنىپ، وتىرعان ورنىن تارتىپ العانمەن، ءقازىر كوڭىلى شىتىر جەگەن وگىزدەي بەي-جاي.
تۇرار كۇيمە ەسىگىنىڭ جاقتاۋىنان ۇستاپ تۇرەگەپ تۇر. ۇستىندەگى ەۋروپاشا كوستيۋم ءوڭى تۇسپەگەن، تازا، قىرى سىنباعان، ۇيپالانباعان، سۇيكىمدى. بويى ورتاشا بولعانمەن، دەنەسى قولادان قۇيعانداي شىمىر، جاس ادامنىڭ ءال-قۋاتى شيىرشىق اتىپ، جىگەرى مۇقالماي، ءجۇزى جاپىرىلماي، جانىپ تۇرعانى بايقالادى.
وسى قالپىندا ول قورلانىپ ەمەس، ءروتميستردىڭ بەيشارالىعىن اياپ، مۇسىركەپ تۇرعانى سياقتى. روتميستر مۇنى «تۇزەم» دەپ كەمسىتتى. ناسىلدىك اۋرۋمەن اۋىرعان ادامنىڭ ساندىراعىن ايتتى. بۇل اۋرۋعا ورىستاردىڭ ازشىلىعى عانا شالىنىپ، كوپشىلىگى ساۋ ەكەنىنە ىشتەي قۋانىپ، وفيسەردىڭ وسپادارسىزدىعىن ۇمىتۋعا تىرىسقان. ەسىنە سونوۋ مىڭ دا توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلعى الماتى تۇرمەسىندە وتىرعان الەكساندر بروننيكوۆتى الدى.
الەكساندر بروننيكوۆ كىم؟ مىناۋ وتىرعان روتميستر كىم؟ ەكەۋى ەكى دۇنيە. جەر مەن كوكتەي، قىس پەن جازداي، كۇن مەن تۇندەي. ەكەۋىن دە ورىس دەگەنمەن، كوكىرەك باسقا، كوزقاراس باسقا. بىرەۋى زۇلىمدىقتىڭ كۇزەتىندە، بىرەۋى ادامگەرشىلىكتىڭ قىزمەتىندە. «لەنين ايتقان ەكى رەسەيدىڭ كىشىرەيتىلگەن كورىنىسى»، — دەدى ىشىنەن تۇرار. پرولەتارلىق رەسەي بار دا، حالىقتاردىڭ تۇرمەسى بولعان رەسەي بار. تۇرمەنىڭ وكىلى قارسى الدىندا وتىر. ال الەكساندر بروننيكوۆ بولسا... قايدا ەكەن ءقازىر؟ ءتىرى مە، ءولى مە؟ ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى رىسقۇلدىڭ تاعدىرىڭداي تۇمان تۇتقان بەلگىسىز، نەعايبىل. رىسقۇل دا، الەكساندر دا 1905 جىلدىڭ قاھارماندارى. ال ريەۆوليۋسيا قاھارماندارى وپ-وڭاي قۇرىپ كەتپەسە كەرەك-تى. كوڭىلگە سول عانا مەدەت. ايتپەسە، ولاردىڭ تىرشىلىگىنەن تۇرار بەيمالىم.
تۇراردىڭ جاپادان-جالعىز تۇرەگەپ تۇرعانى جالعىز ءروتميستردى عانا ەمەس، كۇيمەدەگى بار جولاۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ جۇلىن-جۇيكەسىنە ءتيدى. ءبارى دە كىرپى ۇستىندە وتىرعانداي قولايسىزدىق سەزىمدە. اقىرى شىداي الماي، كوزىلدىرىكتى عالىم-ەتنوگراف:
— جىگىتىم، وتىرىڭىز، — دەپ ىعىسقان بولدى. — مىرزالار، ءسال جىلجىساڭىزدار ءالى دە ءبىر كىسىلىك ورىن تابىلار. كانە، كانە، مىرزالار.
روتميستر قوپاڭداپ كورشىسىن ىعىستىرا، جىلجي بەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
تۇرارعا كۇيمەدەن ورىن قاتىستىرعان عالىم سونوۋ ورىنبوردان كەلە جاتقان ەتنوگراف بولىپ شىقتى. جەتىسۋ قازاق-قىرعىزدارىنىڭ فولكلورىن زەرتتەۋگە كەلە جاتقان بەتى ەكەن. كەرۋەن سارايدا كولىكسىز وتىرىپ قالعان كەزدە ول تۇرارمەن ءوزى تانىستى.
تۇراردىڭ مەركەگە باراتىنىن ءبىلىپ، ول جەردىڭ جاعدايىن، حالقىن سۇراستىردى. كۇيمەنىڭ باسپالداعىندا وتىرىپ ساكۆوياجىن اشىپ، تاماقتانا باستادى. دامگە تۇراردى دا شاقىردى. ۇقىپتى كىسى. ءپىسىرىپ العان بىرەر تاۋىعى، جۇمىرتقالارى، ءتىپتى قيارى دا، قاعازعا وراعان تۇزعا دەيىن بار.
تۇرار سىپايىلىق ساقتاپ، باس تارتىپ كورىپ ەدى، ەتنوگراف:
— جىگىتىم، مەن بايقايمىن، ءسىز مادەنيەتتى ادامسىز. ءبىراق تاماقتىڭ ۇياتى جوق. كەلىڭىز، — دەپ بولمادى.
ەكەۋى شۇيىركەلەسىپ، ورازا اشىپ وتىرعاندا قاستارىنا ءبىر جەتىم كۇشىك كەلىپ، شوقيىپ وتىرا كەتتى. تاماقتانعانداردىڭ بىرەسە قولىنا، بىرەسە اۋزىنا قاراپ، جالانىپ-جالانىپ قويادى. شىداماي تۇرىپ كەتىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتادى. باسىن قيسايتىپ قاراعاندا كوزىندەگى جالىنىشتان جانىڭ شىر-شىر ەتكەندەي بولادى.
ەتنوگراف تاۋىقتىڭ مۇجىلگەن اياعىن لاقتىرار-لاقتىرماس كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن قاقشىپ الىپ، ازۋعا باسىپ كۇتىر-كۇتىر شاينايدى دا، ءبىر-اق قىلعىتىپ سالىپ، تاعى دا موليە قالادى.
اش الا كۇشىك ءسويتىپ، ادامداردىڭ قولىنان تامعان تام-تۇم نەسىبەسىن قاقشىپ الىپ تۇرعان كەزدە، روتميستر جەتىپ كەلدى. باكەنباردتى سامايىنان كىرشەڭ تەر اعىپ، تۇتىگىپ كەتىپتى. تاماقتانىپ وتىرعان جولاۋشىلارعا دەگەن اشۋ-ىزاسىن يت بايعۇستان الىپ، قىلدىرىقتاي سۇيەكتى قىتىرلاتىپ جاتقان كۇشىكتى تەۋىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، تۇماق لاقتىرعانداي اۋلاققا بارىپ ءبىر-اق ءتۇستى، شار-شار ەتىپ، كوپكە دەيىن الدەكىمگە مۇڭىن شاعىپ قىڭسىلاپ قالدى.
— ءتىلسىز ماقلۇقتىڭ جازىعى نە؟ — دەپ فولكلوريست نارازىلىق ءبىلدىردى.
— فيلانتروپيا! — دەدى روتميستر كۇيمەنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرىپ ءمۋنديرىنىڭ جەز تۇيمەلەرىن اعىتىپ، ورامالمەن تەرىن ءسۇرتىپ. — سەندەر ءۇشىن مەن اۋرە. ءقازىر اتتاردى اكەلەدى. قۇداي قارعاعان بۇل ازياتتاردىڭ قالاسىندا كولىك تابۋ دا قيامەت. ماعان رەنجىگەنشە، راقمەت ايتساڭدار جاراسار. فيلانتروپ...
* * *
تىڭ اتتار جەگىلگەن قارا كۇيمە كەرۋەن-سارايدان شىعىپ، اۋليە-اتانىڭ قيسىق كوشەلەرىنىڭ شاڭىن كوتەرىپ، تاعى دا كۇنشىعىسقا بەت الدى. ءبىر كەزدە الدان اساۋ تالاس وزەنى كورىندى دە، قالا ارتتا قالدى.
قالادان شىعا بەرە روتميستر ات ايداۋشىعا ايقاي سالدى:
— ايدا جىلدام! جەككەندەرىڭ ات ەمەس، ەسەك سياقتى، نەمەنە ءجۇرىسىڭ ونبەيدى؟ ايدا جىلدام!
مىنا داۋىستان تۇرار كەنەت سەلك ەتە قالدى. ءبىر كەزدە الدەقايدان ەستىگەن تانىس سوزدەر... تانىس ءۇن... تانىس ماقام... قۇداي-اۋ، قايدا، قاشان ەستىگەن؟
ءروتميستردىڭ اقىرعان داۋىسىنا ات ايداۋشى ارتىنا بۇرىلىپ، وفيسەرگە تۇكسيە ءبىر قاراپ الدى. مۇرتى سالبىراپ، ەزۋىنەن تومەن تۇسكەن، شوڭ مۇرىن، قىرتىس ماڭداي، ءىرى تۇلعالى ەگدە قازاق ەكەن، ءلام دەمەستەن قايتادان بويىن تۇزەپ، ۇزىن قامشىنى اسىقپاي جوعارى كوتەرىپ، مىلتىق اتقانداي شارت ەتكىزدى. كۇيمە زاۋلاپ الا جونەلدى.
— ايدا جىلدام! — دەدى روتميستر ودان بەتەر ەلىرىپ.
«قۇداي-اۋ، شىننان سول ما؟ — تۇرار روتميسترگە كوز قيىعىن سالدى. — مەن شىننان تانىماي قالعانىم با؟ ەگەر بۇل شىننان اركاشا بولسا، ول دا مەنى تانىمادى عوي. دەمەك، ەكەۋمىز دە وزگەرگەن بولارمىز. ارادا ون جىل ءوتتى توي...».
ارادا ون جىل وتسە دە، اۋزىنداعى سول ءبىر جاتتاندى ءسوز وزگەرمەگەن. اتتاردى قامشىلاپ، قۋالاپ كەلە جاتقانداي، جانى ىشقىنىپ، ەسىرە ەلىرىپ كەتەتىن قۋ ادەتى قالماپتى.
«سول! — دەدى تۇرار ىشىنەن. — ءدال ءوزى. كەشەلى بەرى بىرگە كەلە جاتىپ، قالاي اڭعارمادىم؟ قۇداي ساقتاعاندا، ول دا مەنى تانىمادى».
بالا كەزىندە دومالانعان سەپ-سەمىز، ىركىلدەكتەۋ نەمە ەدى، ىسىلىپ، ەڭگەزەردەي ناۋ جىگىت بولىپتى. جيرەن جەز مۇرتتى، سامايىنان تومەن تۇسكەن باكەنباردى بار، ەڭسەلى وفيسەردى ءبىر كەزدەگى شىڭكىلدەك، بولپىق اركاشا دەپ كىم ويلاعان.
... 1905 — 1906 جىلدارى مىنا تۇرار الماتى تۇرمەسىنىڭ باستىعى پريحودكو مىرزانىڭ گيمنازيست بالاسىن فاەتونمەن مەكتەپكە الىپ باراتىن. فاەتونعا تۇرمەنىڭ قوس جيرەن قاسقاسى جەگىلۋشى ەدى. جيرەن قاسقالار مىنا بەكەتتىڭ اتتارىنداي ەمەس، اتىلىپ تۇرعان جاراۋ جۇيرىكتەر بولار ەدى. ات ايداۋشى تۇرارعا الگى گيمنازيست شىڭكىلدەپ بۇيرىق ايتىپ:
— ايدا جىلدام! نەمەنە ەسەك جەگىپ كەلە جاتقانداي، ءجۇرىسىڭ ونبەيدى. ايدا جىلدام جانىڭنىڭ بارىندا! — دەپ اكىرەڭدەۋشى ەدى.
مىنەزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز ساپتاۋى سول ءسابي قالپىندا قالعان دا، دەنە تۇلعاسى ۇلعايىپ، كيىم فورماسى وزگەرىپ، بەت-الپەتى ەرتەرەك ەگدەلەنىپتى. كوزىنىڭ الدى كۇلكىلدەك، ماڭدايىنىڭ ءاجىمى كوپ. سوعان قاراعاندا، كوبىرەك جۇتىپ قوياتىن بولار. دەگەنمەن، وفيسەرلىك فورما وزىنە بەك جاراسىپ تۇر.
ەندى تۇرار ءبىر قىرىنداپ، وعان بەتىن بەرمەي، بۇعىڭقىراپ وتىردى. كىم بىلەدى، تانىپ قالۋى ىقتيمال. الگىدە تۇرار ونى ءسوز ساپتاۋىنان تانىدى عوي. ول دا مۇنى ەلەۋسىز ءبىر بەلگىسى ارقىلى ءبىلىپ قالماسىنا كىم كەپىل...
«ە، بۇل بالا كەزىنىڭ وزىندە اكىم بولۋعا بەيىم ەدى، ارمانىنا جەتكەن ەكەن. اسكەري جولعا تۇسكەن ەكەن. سوندا بۇنىڭ قىزمەتى الماتىدا ەمەس، تاشكەنتتە بولدى-اۋ. ءتىپتى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ تىكەلەي قول استىندا قىزمەت قىلاتىن بولعانى عوي. الگى ءبىر سوزىندە سونى اڭعارتىپ قالدى-اۋ. سوندا مۇنىڭ اكەسى پريحودكو مىرزا قايدا؟ ءالى سول تۇرمەنىڭ باستىعى ما ەكەن؟ الدە قىزمەتى جوعارىلاپ، ول دا تاشكەنتكە اۋىستى ما؟ ناتاشا شە؟»
ناتاشا ەسىنە تۇسكەندە، تۇرار ەرىكسىز روتميسترگە قارادى. قانشا دەگەنمەن، بەت بەينەسىندە ناتاشاعا ۇقساس ءبىر ەلەس بايقالادى. ءبىر ەلەس... و باستا تابيعات ەكەۋىن ءبىر قالىپتان شىعارعان دا، بىرەۋى تىم تۇرپايىلانا بەرگەن، ەكىنشىسى مەيلىنشە سىمبات الىپ، تىم سۇلۋلانا بەرگەن. كىم بىلەدى، وسە كەلە ناتاشا دا وزگەرگەن شىعار. ال تۇراردىڭ كوز الدىندا سۋرەتى قالعان ناتاشا — قىز بىتكەننىڭ كورىكتىسى.
قارا جول تاۋ باۋىرلاپ، بۇرالاڭداپ وڭتۇستىككە قياستادى. وڭ جاقتا — اق-بۇلىمنىڭ ار جاعىندا تەك-تۇرماس اۋليەنىڭ كۇمبەزى قاراڭ-قۇراڭ قالىپ بارادى. ودان ءارى اسپاندى تىرەپ تۇرعان اق باس شىندار. وسىدان ەلۋ-الپىس جىل بۇرىن انا تەك-تۇرماستىڭ تاۋىنان گەنەرال چەرنيايەۆ اۋليە-اتانى دۇربىمەن شولىپ، شابۋىلعا شىعار ساتتە ءوز قيالىندا وسىناۋ اقباس شىندارمەن بوي تالاستىرىپ تۇرعان.
كىم جۇرمەگەن قارا جول. ەل ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان ەلەس زامانىنان بەرى شىعىس پەن باتىستى جالعاستىرىپ جاتقان جىبەك جولى وسى. تەڭ-تەڭ جىبەك ارتقان كەرۋەن عانا جۇرگەن بە بۇل ارقىلى؟ ارعىسىن ءارى قويعاندا، ەل ەسىندەگى بەرىدە زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ قوقان اسكەرى وتكەن جول، زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ چەرنيايەۆ اسكەرى وتكەن جول... وسى جول ارقىلى دەرت ەسىمەن جەر سىدىرىپ رىسقۇل باستاعان جيىرما ءتۇتىن تاۋ-شىلمەمبەت تە جۇرگەن.
...اكەسى تۇرمەدە ايتىپ ەدى: اۋليە-اتادان شىققانىمىزدا مەركەگە جەتپەي قاتشاگۇل جەڭگەم جول ۇستىندە قايتىس بولدى دەپ. قاتشاگۇل — باياعى داۋىلبايدىڭ سوققىسىنان مەرت بولعان بەردىقۇلدىڭ ايەلى ەدى عوي. بەيشارا ارىسىنان ايىرىلعان كۇيىككە ءبىر شىداماي، تۋعان توپىراعىنان ايىرىلعان قايعىعا تاعى شىداماي، وسى جول بويىندا قۇسالىقپەن جان ءتاسىلىم ەتسە كەرەك. شەيىت جاننىڭ سۇيەگى وسى ماڭايدىڭ ءبىر بەسىكتەي عانا جەرىندە: ياكي اقىر تاستىڭ، ياكي اقىر توبەنىڭ بولماسا ماقپالدىڭ، نەمەسە مالدىبايدىڭ، ا بالكىم، قۇلان توبەنىڭ توڭىرەگىندە ءالى جاتقان شىعار...
جول جاعالاي ويدىم-ويدىم ەگىندىك الاتاۋدىڭ باۋرايىنا شاشىلعان التىن القاداي سارعايىپ كورىنەدى. بۇل اقىرتوبەنىڭ اتاقتى اق بيدايى. راس بولسا، پاتشانىڭ ءوزى وسى اقىرتوبە بيدايىن پەتەربورعا الدىرىپ، سودان پىسىرىلگەن ناندى جەيتىن كورىنەدى. قيالى جۇيرىك قازاقتىڭ شىنى ەكەنى، وتىرىگى ەكەنى بەيمالىم. ءبىراق اقىرتوبە بيدايىنا قۇمارلار كوپ ەكەنى راس.
— ايدا تەزىرەك! — وفيسەردىڭ اششى داۋىسىنان كۇيمە ىشىندە قالعىپ-مۇلگىپ كەلە جاتقاندار سەلك-سەلك ەتىپ شوشىپ كەتىپ، كوزدەرىن باعجاڭ-باعجاڭ اشىپ، سالبىراعان باستارىن كوتەرىپ-كوتەرىپ الادى.
— مىرزا، اتتار بولدىرىپ قالدى، — دەدى مۇرتى سالبىراعان ات ايداۋشى ارتىنا تۇنەرە بۇرىلىپ. — اقىرتوبە جاقىن، سول جەردەن ات اۋىستىراسىزدار...
— «اپىر-اي، ءبىر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى. ءبىر انادان جاقسى دا، جامان دا تۋادى. ناتاشانىڭ مىنەزى جىبەكتەي جۇمساق، وتە مەيىرىمدى ەدى. اسىلى شەشەسىنە تارتسا كەرەك. شەشەسى سوفيا كونستانتينوۆنا — ارتى تەگى پولياك، وتە يماندى كىسى ەدى. كۇيەۋىنىڭ تۇرمە باستىق بولعانىنا قۇسالاناتىن سياقتى ەدى. پريحودكو مىرزامەن ەشۋاقىتتا شىركەۋگە بىرتە بارمايتىن. تۇرار كەيىن ويلاسا، ونىڭ ءدىنى كاتوليك ەكەن عوي. «ا مۇمكىن ناتاشا وگينسكييدىڭ «پولونەزىن» سول شەشەسى ارقىلى بىلگەن شىعار».
تۇرار كەنەت كەرەمەت جاڭالىق، اشقانداي قۋانىپ كەتتى. كوڭىلىنە «پولونەز» اۋەنى مامىر ايىندا گۇلگە قونعان كوبەلەكتەي كولبەڭدەپ كەلە بەردى. «باسە، باسە، — دەدى ول ىشىنەن. — سوفيا كونستانتينوۆنا ءبىز سياقتى كەم بالالارعا وتە قايىرىمدى ەدى-اۋ. سول كوستيۋشكو كوتەرىلىسىندە رەسەيگە جەر اۋدارىلعان پولياكتار تۇقىمىنان ەمەس پە ەكەن؟ ناتاشا سوعان تارتقان. ال مىنا روتميستر مىرزا اۋماعان اكەسى...».
ۇرىمتال جولدىڭ ۇستىندە، وقتاۋلى مىلتىقتىڭ اۋزىندا كەلە جاتسا دا، كەنەت كەۋدەسىن كۇي كەرنەپ، ساناسىندا ادەمى اۋەننىڭ سايراعانى سونشا، تۇرار تاناۋى دەلديىڭكىرەپ: توپ-تولىق كۇرەڭ-قىزىل ەرىندەرىن وقتىن-وقتىن اشىپ قالىپ، كومەيىندە تۇتقىندا جاتقان ءبىر اۋەن بۇلقىنىپ سىرتقا شىققىسى كەلگەندەي، كوكىرەگى كۇمبىرلەدى. «پولونەزدى» ىسقىرىپ سالا دا جازدادى. ابايلاماي اۋزىنان ءان اۋەزى شىعا قالسا اركاديي پريحودكو مىرزانىڭ سەكەم الۋى دا مۇمكىن عوي.
اسىعىپ كەلەدى اركاشا. تۇرار دا اسىعىس. اسىلى، ەكەۋىنىڭ دىتتەگەنى ءبىر مايدان. دالىرەك ايتقاندا، ەكەۋى ءبىر مايداننىڭ ەكى جاعىندا. مۇنىڭ سالىپ-ۇرىپ، سارساڭ سوعىپ كەلە جاتقانىنا قاراعاندا، مەركەدەگى سويقاننىڭ تولعاعى جەتكەن ءتارىزدى.
تاعدىر ەكەن، ارادا ون جىل وتكەن سوڭ ەركە-تايتىك اركاشامەن اشىق مايدان شايقاسىندا كەزدەسەمىن دەپ تۇراردىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرگەن بە؟ راس، جەك كورەتىن. ساباپ العىسى كەلىپ كىجىنەتىن. مازاعىنا شىداماي قورلاناتىن. ال ۇلى ۇرىس دالاسىندا كەزدەسۋدى ويلاماعان.
تاعدىر ەكەن، تاعدىر اركاشانى تۇرارعا جاۋ ەتىپ قويدى دا، ونىڭ تۋعان قارىنداسى ناتاشانى ويلاعاندا ەت باۋىرى ەلجىرەيتىن بولدى.
زۇلىمدىق اتاۋلىعا قارسى، حالىقتى كوتەرەمىن دەپ قاھار ءمىنىپ كەلە جاتقان بەتى مىناۋ. سول حالىقتى جانىشتايمىن دەپ اسىققان اركاشا اناۋ. سۇراپىل ويلار سوعىسىنىڭ جارقىلىندا جالت ەتىپ نازىك ساۋلە جۇرەگىن سىزداتادى. ول — ناتاشا.
II
اسپارانىڭ ۇشار باسىندا عانا قالعان ءبىر شوكىم قاردى جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ نۇرى شالىپ، اق قار قىزىل ارايلى اسىل تاسقا اينالىپ، اتىراپتاعى مازاسىز اۋىلدارعا مەيىربان ساۋلە تاراتقانداي. جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ كۇزەتشىسىندەي بولىپ، مىقان جاعاسىندا تۇرار جاپادان-جالعىز تۇر. تاۋ باۋرايىنداعى ەل ەرتە ويانىپ، كۇندەگى كۇيبىڭ تىرشىلىك باستالعان. ورىسكە ايداعان سيىر قازىق باسىندا قالىپ بارا جاتقان بۇزاۋىن قيماعانداي موڭىرەپ، ارتىنا قارايلاي بەرەدى. باقتاشىنىڭ داۋىسى تاڭعى اۋانى جارا شاڭقىلدايدى. ويپاڭدا جىلقى وقىرانىپ، اۋىل شەتىنەن يت ماڭقىلدايدى. ۇي-ۇيدەن ءتۇتىن شۇباتىلىپ، كوكپەڭبەك بەيكۇنا اسپاننىڭ ءجۇزىن تاسالاي الماي ءۇن-تۇنسىز عايىپ بولىپ جاتىر.
تۇستىكتە تۇكسيگەن تاۋ، تەرىستىك — شەكسىز مۇنار. وسىدان تەرىستىككە تۋرا تارتساڭ — ەلۋ-الپىس شاقىرىمنان سوڭ قۇمعا بارىپ كىرەسىڭ. جاسىل جاننات تاۋسىلىپ، قۇلازىعان قۇم باستالادى. سول قۇم تۇستىككە قاراي تاپ-تاپ بەرەتىن سياقتى. ءبىراق تاۋدان، تاۋدىڭ سالقىن سامالىنان، سانسىز ءمولدىر بۇلاقتان سەسكەنگەندەي بۇعىپ قانا جاتادى. الدەقالاي تاۋ قالعىپ كەتىپ، سۋ توقتاپ، تال-داراق جىعىلسا، قۇم لاپ بەرىپ، باس سالماقشى.
ءۇستىرت قاراعانعا اۋىل اجارى بۇرىنعىداي. ەشتەڭە دە وزگەرمەگەن. سول ءبىر مۇرجاسى الاسا جاتاعان توقال ۇيلەر. كەيبىرەۋلەرىنىڭ توبەسىندە وتكەن قىستان قالعان ەسكى ءشوپتىڭ قالدىعى ءالى قالقيىپ تۇر.
بۇلار جايلاۋعا دا شىقپايدى، قىستاۋعا دا كوشپەس. قىسى-جازى وسى مىقان بويىن ەمىپ جاتقان كەدەي ەل. جايلاۋعا كوشسە بەكتەن بولىس پەن ايبار بايلار كوشەر. اسپارا اسىپ، سۋسامىردى بارىپ جايلاپ، دۇنيە راحاتىنا مەلدەكتەپ جۇرگەن سولار.
ءبىراق بيىل جاز بەكتەن بولىستىڭ ءوزى دە سۋسامىردىڭ سارى قىمىزىن ساپىرىپ ىشە الماي، ويدا ءجۇر. جوق، سىرت قاراعانعا ەل وزگەرمەگەن سياقتى بولعانىمەن، مەركە اتىرابىندا اشىق كۇننىڭ وزىندە كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي شارتىلداپ، داۋىل سوعىپ تۇرعانىن بايقاماۋعا بولماس ەكەن.
انە، اناۋ مىقاننىڭ ارعى بەتىندە جوعارىدان تومەن قاراي جوڭكىلىپ بارا جاتقان اتتىلار كىمدەر؟ تويعا ياكي اسقا، كوكپارعا، تاماشاعا تارتىپ بارا جاتقانعا ۇقسامايدى. سابىلىڭقى، سابىرسىز سۋىت ءجۇرىس.
شىلدە كۇنىنىڭ وزىندە الدەبىر ىزعار سەزىلگەندەي. مىقان سۋى سول باياعى سىلدىرىنا باسىپ، سىلقىم اعىپ، جاعاسىندا جالبىز بەن اتقۇلاق، قوعا مەن تۇيەجاپىراق جايقالىپ تۇر. اۋا دا سول باياعى كاۋسار، سول باياعى ءزام-زام سۋىنداي ءموپ-مولدىر.
مىقان سۋىنا تۇسەر تۇس جارلاۋىت، جالعىز اياق جول عانا يرەلەڭدەپ جاتادى. تۇرار بۇرىننان سول جارلاۋىت تۇسىندا جالعىز تۇرعاندى ۇناتاتىن. ۇكىلى شوق قامىس تۇسىندا ءيىرىم بار. بالا كەزىندە اتقۇلاقتىڭ جاپىراعىن جۇلىپ الىپ، سول يىرىمگە تاستاپ جىبەرىپ، الگى جاسىل قايىقتىڭ شىر كوبەلەك اينالىپ، شارق ۇرعانىنا قىزىعا قاراپ قالاتىن.
جاسىل قايىققا ءمىنىپ الىپ قيالىندا شەكسىز مۇحيتقا شىعىپ كەتەر ەدى. تەڭىز كەشىپ ءجۇرىپ ساحالين ارالىنا جەتەتىن. اياق-قولى كىسەندەۋلى اكەسىن تۇتقىننان بوساتىپ، جاسىل قايىققا مىنگىزىپ، ەلگە، مىقان بويىنا كەرى قايتاتىن.
ول يىرىمگە جاقىنداعاندا توستاق كوز، كوكقاسقا باقالار تارباڭ-تارباڭ سەكىرىپ، شولپ-شولپ ەتىپ، سۋعا قويىپ-قويىپ كەتەتىن. ءقازىر دە جاڭا شىققان كۇننىڭ كوزىنە قىزدىرىنىپ وتىرعان كوكقاسقالار بەيمەزگىل ۇركىپ، سۋعا سۇڭگىپ-سۇڭگىپ كەتتى. قارلىعاشتار اۋەنگە باسىپ، وزەن ۇستىندە قايقاڭداپ ۇشىپ ءجۇر. يىرىمدەگى سۋعا كۇن ساۋلەسى شاشىراپ تۇسكەندە، سۋ بەتىنە ءىنجۋ-مارجان شاشىلعانداي، مايدا تولقىن قۇلپىرىپ ويناپ، جايناڭ قاقتى.
جارلاۋىت استىنداعى يىرىمگە تۇرار بەس جىلدان كەيىن ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرعان بەتى.
زىمىراپ ەتە شىققان بەس جىل. وتكەن كۇندە بەلگى جوق. سوڭعى رەت وسى جارلاۋىت باسىندا تۇرىپ، اتقۇلاقتىڭ ءبىر جاپىراتىن قايىق قىلىپ، سۋعا اعىزىپ، مىقان بويىمەن، مەركەمەن قوش ايتىسقان سوڭ تۇرار پىشپەككە اتتاندى. پىشپەكتەن سوڭ سامار، ساماردان سوڭ — تاشكەنت.
مەركەدەن اتتانعاندا تۇرار ون ءتورت جاسار پاناسىز بالا ەدى. تامىرى بايلانباعان جاس شىبىقتاي بولاتىن. تاعدىردىڭ داۋىلى، قاڭتارى مەن اقپانى ونى جۇلقىلاپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرمەككە ارەكەت جاساپ، تالاي وزبىرلاندى. بارىنە دە شىداعان، ءبارىن دە باستان وتكەرگەن. ومىرگە دەگەن ىنتىزار كۇن ناپ-نازىك، تالدىرماش قارا بالانى داۋىلعا قارسى ۇشىرىپ، قاناتىن قاتايتتى.
باقىتى كەم بالالىعىمەن قوشتاسقان مىقان بويىنداعى جارلاۋىتقا ءقازىر كەلىپ تۇرعاندا، ەرىگىپ، سەيىل قۇرىپ جۇرگەن جوق. استە دە ولاي ەمەس-تى. جارلاۋىت باسىنان جان-جاققا كوز سالادى. الگىبىر بەس-التى اتتى تومەندەگى ويتالدى بەتكە الىپ، ساي-سايمەن عانا جىلجىپ، توبەلەرى قىلت-قىلت كورىنىپ، لەزدە كوزدەن تاسا بولدى. ءوزى جۇدەۋ اۋىلدىڭ ادامدارى اشارشىلىقتان، ياكي وبادان قىرىلىپ قالعانداي قىبىر ەتپەيدى. تىم قۇرىسا، قولىنا قۇمعان ۇستاپ، ءۇي سىرتىنا دارەت الا شىعاتىن شال-كەمپىر دە كورىنبەيدى. ءتىرى جان بار بولسا دا، سىرت دۇنيەگە سوقىر تەرەزەدەن باسپالاپ قاراپ، ۇيلەرىندە بۇعىپ-بۇعىپ، ۇرەي بولىپ وتىرعان ءتارىزدى.
اسپان اشىق، الەم جارقىراپ تۇرسا دا، دۇنيە كۇن تۇتىلعانداي كۇڭگىرت. كوكتەن نۇر سەبەلەپ تۇرعانمەن، كوكىرەكتە كوڭىلدىڭ شىراعدانى ءپاس تارتسا، دۇنيە وسىلايشا سۇرىقسىزدانادى ەكەن. بۇعان تۇراردىڭ كوزى جەتىپ تۇر. ەل نەگە ءبۇيتىپ بۇعىپ، باسپالاپ قاراپ وتىرعانىن دا بىلەدى. ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن، ءار سايدىڭ تاساسىنان، جان-جاقتان جاۋ قامالاپ تۇرعانداي ۇرەي تىنىشتىق. وسى مەڭىرەۋ تىنىشتىقتان كەيىن الدەكىم شاشىن جايىپ اڭىراپ، جەر استىنان جوقتاۋ ايتىپ شىعا كەلەتىندەي، تارس ەتىپ وق اتىلاتىنداي توسىن ءسات.
* * *
قىرعىزباي اتاسى قارتايايىن دەپتى. ءوزى باياعىدان قويان مىنەز قورقاق ادام، ەندى تىم قالتىراپ قالىپتى. سوڭعى ۋاقىتتىڭ بۋرا بۇرقىلى بۇيىعىپ جاتقان مۇنى دا شايقاعان ءتارىزدى.
تۇراردىڭ كەلگەنىنە بالەندەي قۋانا قويمادى. نەگە ەكەنىن اشىپ ايتۋعا تاعى باتپادى. تۇراردىڭ مۇنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسكەنىن بىلسە، وكىمەت ايامايدى. سونى شال سەزەدى.
ءىڭىر قاراڭعىسىندا تۇرار ۇيگە: «اسسالاۋماالەيكۇم!» — دەپ كىرىپ كەلگەندە قىرعىزباي اتاسى ناماز وقىپ وتىر ەكەن. كەلگەن تۇرار ەكەنىن بىلسە دە، بىلق ەتپەدى. شاريعات ناماز بۇزۋدى قالامايدى. «شىركىن-اي، كوكەم بولسا، نامازدى اتىپ ۇرىپ، ورنىنان قارعىپ كوتەرىلەر ەدى-اۋ»، — دەپ تۇرار ىشىنەن تىنىپ قالدى.
ال ساليحا شەشەسى تۇراردى كورىپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ، اڭىراپ تۇرىپ ءبىر جىلاپ الدى. شالىنىڭ: «ويباي، قارىستىر جاعىڭدى!» — دەپ ىسىلداعانىنا قاراماستان:
— «قايران عانا اسىلىمنىڭ سىنىعى-اۋ، ارماندا كەتكەن ەسىل ەردىڭ جۇرناعى-اۋ، تەڭدەسى جوق تۇلپارىمنىڭ تۇياعى-اۋ!» — دەپ كوپكە دەيىن تەڭسەلىپ تۇرىپ الدى.
الدەن ۋاقىتتان كەيىن شارت جۇمۋلى كوزىن اشىپ، ءالسىز شىراعداننىڭ الاگەۋىم جارىعىنا تۇراردى شىعارىپ تۇرىپ، تۇلا بويىنا، بەت-جۇزىنە ءۇڭىلىپ تۇرىپ ابدەن قارادى.
— شىنىمەن تۇرارمىسىڭ، قاراعىم-اۋ! — ناۋداي جىگىت بولىپسىڭ عوي. ءتىپا-تىپا، ءتىل-اۋزىم تاسقا! اۋماعان مىرزاعانىڭ ءوزى. ۇقساماساڭ-تۋماعىر. كيىمى عانا باسقا، شاش قويعانى بولماسا، ءدال ءوزى. ويبۋ، شاش قويىپ، كاپىر بولايىن دەپ پە ەڭ؟ قوي ءارى، الدىرىپ تاستا! — دەپ ەندى داۋىسىن قاتايتا باستادى.
— اپا-اۋ، شاشتان باسقا كوكەمنەن تاعى قانداي ايىرماشىلىعىم بار؟ تاپشى، كانە — دەپ تۇرار دا كەمپىردى يىعىنان قۇشاقتاپ، ايمالاپ قويدى. بۇل ىقىلاسقا تىم ءتانتى بولعان ساليحا، دىندەي جىگىتكە تاعى ءۇڭىلىپ:
— ءدال ءوزىسىڭ عوي، تۇرار-اۋ! — دەدى ەركەكشە جارىقشاق داۋىسىمەن. — ويبۋ، اڭقاۋ باسىم-اي، اكەڭنىڭ ساقال-مۇرتى بار ەدى-اۋ.
— ودان باسقا؟
— ودان باسقاسى — ءبارى اينىماعان اكەڭ.
— تاپپادىڭ، اپا، — دەدى تۇرار كەمپىردى جاۋىرىنىنان قاعىپ قويىپ. — كوكەم كوزاينەك كيمەۋشى ەدى عوي.
— الدا قۇداي-اي، كوزاينەگىڭ بار ەكەن عوي. الدەن كوزاينەك تاققانى نەسى؟ سول دا ءسان بە؟ — دەپ كەمپىر ەكى ەزۋى سالبىراپ رەنجىپ قالدى.
— ءسان ەمەس، اپا، — دەپ كۇلدى تۇرار. — مۇنى كيمەسەم، كوزىم بۇلدىراپ، كىتاپ وقي الماي قالاتىن بولدىم.
— وسى كىتاپ وقي بەرگەن دە جاقسى ەمەس-اۋ. شىراعداننىڭ جارىعىمەن ەت بەتتەپ جاتىپ، ۇيقى كورمەي وقۋشى ەڭ عوي انا جىلدارى. كوزدىڭ مايىن جەپ قويعان عوي. و باستا وقىسا — وقىسىنشى، بىزدەن دە ءبىر ازامات شىقسىنشى دەۋشى ەدىم. بىلەسىڭ بە، انا جىلى وقۋعا بالا الامىز دەپ مۇعالىمدەر كەلگەندە، مىنا شال سەنى جازدىرعىسى كەلمەي، مەن كونبەي قويىپ ەم عوي. ساۋاتىڭ اشىلدى، قارا تانىدىڭ. ەندى بولدى ەمەس پە؟ قىرعىزعا دا بارىپ وقىدىڭ، ورىسقا دا بارىپ وقىدىڭ، جەر تۇبىندەگى سامار دەي مە، سوعان دا باردىڭ. تاشكەنگە دە باردىڭ. تەگى مۇنىڭ شەگى بار ما؟ سونداعى ۇلىق بولعانىڭ قايسى؟ — دەپ ساليحا كەمپىر ەندى پەندەشىلىك جاعىنا قاراي قيسايدى. — تاشكەننەن ءبىر ءشايى كويلەك الا كەلسەڭ نە عىلاتىن ەدى مىنا جامان شەشەڭە. مەن ولە كەتسەم، بالاسىنىڭ تاشكەننەن اكەپ بەرگەن كويلەگىن الامىز دەپ كەمپىرلەر سۇيەگىمە تۇسۋگە تالاسار ەدى.
— ءاي، انتۇرعان، وتتاي بەرمەي قويساڭشى ەندى! — دەپ شالى شاق ەتە قالدى. — بالانىڭ مازاسىن الا بەرمەي، ءشاي-پاي دايىنداساڭشى.
— ويبۋ، سورلى باسىم-اي، ءشاي قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، — دەپ ساليحا سالدىراپ ساسىپ قالدى. لەزدە بۇرقىلداپ، اشۋ شاقىردى. — ءاي، قاقباس، الىستان كەلگەندە ءبىراز اينالىپ-تولعانعانعا نەڭ كەتتى. ءشاي-پۇيى نەسى؟ سوي انا توقتىنىڭ بىرەۋىن! تۇرار الىستان كەلگەندە سويماعاندا، مەنىڭ جانازاما سويايىن دەپ پە ەڭ؟!
— توقتى سويىپ، تۇنىمەن جايباراقات وتىراتىن زامان ەمەس قوي، جازعان-اۋ، — دەپ شالى جۋاسىپ قالدى.
— راس ايتاسىز، اتا، جايباراقات وتىراتىن ۋاقىت ەمەس، — دەدى تۇرار سالماقپەن. — قوي سويىپ، ەت اسۋدىڭ كەرەگى جوق، ءشاي، ءتىپتى شالاپ بولسا دا جەتەدى. ال، اتا، اۋىلدىڭ، حابارىن ايتا وتىرىڭىز. نە بولىپ جاتىر ءوزى؟
— نە بولۋشى ەد؟ — دەپ قىرعىزباي بۇل سۇراقتان سەكەم الا قيپاقتادى. باياعى ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن قۋ ادەتى. — مەن، ايتەۋىر، ارالاسا بەرمەيمىن. ايتەۋىر، ابىر-سابىر، ەلىڭدە مازا جوق. بازارعا بۇرىنعىداي مال دا تۇسپەيتىن بولدى. جالعىز اتىن جەلدىكتەپ، جاپا-تارماعاي باقان ۇستاعان ەدىرەڭ بايلار، ايتەۋىر. كىمدى شاۋىپ، قيراتىپ تاستايتىنىن قۇداي ءبىلسىن، ايتەۋىر شەتىنەن جەلىگىپ العان. شەتىنەن بوزاعا تويىپ العان ادىرلار سياقتى. قورقامىن، ءتارىزى جامان. كەسىرى ءتيىپ جۇرمەسە جارار، ايتەۋىر.
— كوپپەن كورگەن ۇلى توي، نەسىنە قورقاسىز؟ استىڭىزدا اتىڭىز بار، ءبىر شەتىنەن بارىپ ءسىز دە تيىسپەيسىز بە؟ — دەپ مىسقىلدادى تۇرار. شالدىڭ مۇنشا ۇركەكتەپ وتىرعانىنا ريزا، ءسىرا.
— وي، شىراعىم-اي، شىبىن جانىم شىقپا دەپ جۇرگەن اتاڭا ەندى باتىرلىق پايدا بولار دەپ پە ەدىڭ؟
— ە، باياعى سوقىر باتىردىڭ ءبىر جۇقاناسى جوق پا بويىڭىزدا؟ الىڭىز نايزا قولىڭىزعا! — دەپ تۇرار شالدى ءاجۋالاي ءتۇستى.
— سوقىر باتىردىڭ زامانى مەن بۇل زامان تەڭ بە ەكەن؟ ول — مارتتەر زامانى. ال بىزدىكى: «شىقپا، جانىم، شىقپا».
اتاسى بۇكپەسىز ايتىپ تۇر. بۇعان قويار كىناسى جوق: كىممەن كىم سوعىسادى؟ نە ءۇشىن؟ نە ماقسات؟ — وندا اتاسىنىڭ شارۋاسى بولماس. شالدىڭ شارۋاسى بازار ەدى، ءشاي-پۇلىن سودان اجىراتىپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى بازاردان سوڭ كەتسە كەرەك قىرعىزبايلار ءۇشىن ەلدى كىم بيلەيدى، تىزگىن كىمنىڭ قولىنا تيەدى — ءبارىبىر. تەك ءوز باسى، وشاق قاسى امان بولسا بولدى.
— ءجا، اتا، مەنىكى جاي ءسوز. ال ەندىگى كەلگەن شارۋام — ماعان اتىڭىزدى بەرە تۇرىڭىز. ءبىراق مەنىڭ كەلگەنىمدى جان بالاسىنا ايتپايسىزدار.
— شىراعىم، تۇرار، سەنەن مەن اتتى اياپ وتىرعان جوقپىن، — دەدى اتاسى بىردەن مۇجىلە ءتۇسىپ، اۋرۋ ادامداي ءۇنى ءالسىز ەستىلىپ. — تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەرسىڭ دەگەن. وسى شاتاققا شاتىسپاي-اق قوي، شىراعىم. اكەڭ بايعۇس باسىن تاۋعا دا ۇردى، تاسقا دا ۇردى. ودان نە شىقتى. تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى. مىنا زامان — تاس. وعان سوقتىقپا دەيمىن، ءتىلىمدى الساڭ. اكەدەن قالعان جالعىز جەتىم، سەن ءبىر كەسىرگە ۇرىنىپ جۇرسەڭ، رىسقۇلدىڭ ءتۇتىنى مۇلدە تۇتانۋسىز قالادى. وسىنى ويلان.
— اتاڭ دۇرىس ايتادى، — دەپ ساليحا ءبىر تۇستان ورداڭداي قوسىلدى. بۇرىن ۇدايى تۇراردى جاقتاپ وتىراتىن كەمپىر بۇل جولى شال جاعىنا شىقتى. — مىرزاعا بايعۇس ءوزىنىڭ ۇرىنشاقتىعىنان، بىربەتكەيلىگىنەن تاپتى عوي. قايدا عانا قالدى ەكەن، قاراعە-ەم! — دەپ ساليحا ءسوزىنىڭ اياعىن اڭىراتا باستادى.
كەمپىرى رىسقۇلعا جوقتاۋ ايتا باستاعان سايىن قىرعىزباي «ءتايت!» — دەپ تاستاۋشى ەدى، بۇل رەتتە ۇندەمەي تومەن قارادى. «رىسقۇل جەر بەتىندە جوق» دەگەن نانىمعا ەندى بۇل مويىن ۇسىنعان سياقتى.
— اپا، قاي-قايداعى جاماندىقتى شاقىرماڭىز.
— يتجەككەنگە كەتكەنىنە ون جىلدان استى، نە حابارى جوق، نە وشارى جوق، ءتىرى ادام وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر ءتىل قاتپاي ما مىرزاعا-و-و-ۋ! Heگe كەتتىڭ حابارسە-ەز-و-وۋ، اھ! — دەپ كەمپىر ەكى كوزىن شارت جۇمىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ قالعان.
بۇدان ارعىعا تۇرار توزە الماي:
— اتا، مەن جۇرەمىن، مۇندا قالسام، سەندەرگە كەسىرىم تيەر. كانە، اتىڭدى ەرتتەپ بەر! — دەپ بۇرىنعى ءوتىنىشىن بۇل جولى قاتال قايتالادى.
شال ءسال بۇگەجەكتەسە دە، مىنا قاھارلى ۇنگە، وڭمەننەن وتكەن وتتى كوزگە شىداي الماي، ەسىككە قاراي قالبالاقتاي جونەلگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
— ءشاي ىشسەڭشى، تۇرار-اۋ، — دەگەن ساليحانىڭ ءسوزىن تۇرار ەستىگەن جوق. بۇل كەزدە ول تاستاي قاراڭعى دالاعا شىعىپ ۇلگەرىپ ەدى.
* * *
مەركەنىڭ «تورتكۇل» دەپ اتالىپ كەتكەن قىر بازارىنا بۇل جەكسەنبىدە دە حالىق كوپ جينالىپتى. بىراك شىعىس بازارىنا ءتان بۇرىنعى ءسان جوق. ادامدار الدەقالاي اسىعىس، الدەنەدەن سەزىكتەنگىش بىر-بىرىنە كۇدىكپەن قارايدى، جان-جاعىنان ۇرەي قاماعانداي، جالتاق. شايحانا الدىندا جۋان قارىن ساماۋرىندار سەكسەۋىل شوعىنا شىداي الماي، سەلكىلدەپ، يىندەرىنەن دەم الىپ تۇرسا دا، بۇرىنعىداي جايعاسىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعاندار كورىنبەيدى. شايقورلاردىڭ ورنىنا، بيىك نارعا ءبىر كەزدە سوقىر پريستاۆ سوكولسكيي مىرزا، ونىڭ سوڭىنان كەشە تاشكەنتتەن كەلگەن روتميستر جانە ەۋروپاشا كيىنگەن جاس قازاق جىگىت كوتەرىلدى. اتقا مىنگەن ۋريادنيكتەر بازاردىڭ و شەتى مەن بۇل شەتىنە شاپقىلاپ، جار سالىپ ءجۇر:
— ازاماتتار! ماڭىزدى حابار! ءقازىر وتە ماڭىزدى حابار ەسىتەسىزدەر. شايحانانىڭ الدىنا جينالىڭىزدار!
تۇرار اعاش نارعا كوتەرىلگەندەردى بىردەن تانىدى. پريستاۆ بۇرىننان تانىس. روتميستر تاشكەنتتەن ساپارلاس بولعان. ال جاس قازاق — باياعى اتامىرزا.
اتامىرزا زىڭگىتتەي جىگىت بولىپتى. قياقتاي مۇرت قويىپتى. كوزىنە پەنسنە سالىپتى. ونىڭ التىن باۋى قىمبات قارا كوستيۋمنىڭ ومىراۋىنا تاعىلعان.
حالىق قۇجىناپ، جاياۋى بار، اتتىسى بار، شايحانانىڭ الدىنا ۇيمەلەدى. ۇلىقتار تۇرعان نار مەن كوپشىلىكتىڭ اراسىنا ءبىرقاتار مىلتىق اسىنعان سولداتتار ءتىزىلدى.
سوقىر پريستاۆ تاپالداۋ بويىن ۇزارتقىسى كەلگەندەي، حروم ەتىكتى اياعىنىڭ ۇشىنا كوتەرىلىپ، ەكى قولىن ارقاسىنا ۇستاعان قالپى، قارلىققان داۋىسپەن:
— مىرزالار! حالايىق، — دەپ جۇرتتى ءوز اۋزىنا قاراتىپ الدى. ۋ-شۋدىڭ لەزدە ساپ بولعانىنا رۋحتانىپ قالعانداي ەندى ءۇنى اشىلىپ، سامپىلداي جونەلدى.
— ون توعىز بەن قىرىق ءۇشتىڭ اراسىنداعى بۇراتانالاردى سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ تۋرالى پاتشا جارلىعى شىققالى، مىنە، ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولدى. بولىستار مەن ستارشىندار مايدان جۇمىسىنا باراتىن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا كىرىسكەلى دە ءبىر شاما ۋاقىت ءوتتى. پاتشاعا، يمپەرياعا شىن بەرىلگەن ازاماتتار بۇل جارلىقتى دۇرىس ءتۇسىندى. ايتسە دە ءالى تۇسىنبەۋشىلەر كوپ، ەل ىشىنە بۇلىك سالىپ، قارا حالىقتى اداستىرۋشىلار شىقتى. الدەقانداي وڭباعاندار پاتشا جارلىعىنا قارسىلىق كورسەتۋگە تىرىسىپ، كۇش جيناپ، بۋنت شىعارۋعا دا ارەكەتتەنۋدە. ونى ءبىز بىلەمىز. ءبىراق ولار وتپەن وينايدى. اجالدى قارتا بۇركىتپەن وينايدى. ويتال ماڭىندا اقكوز دەگەن بۇزىقتىڭ باستاۋىمەن باندالار توپتاسىپ جاتقانىن دا بىلەمىز. ولار ءبىزدىڭ ءبىر زەڭبىرەكتىڭ وعىنا دا توتەپ بەرە المايدى. ءبىراق ءبىز قان توككىمىز كەلمەيدى. حالىققا پاتشا جارلىعىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءالى دە بولسا ءتۇسىندىرىپ، ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشكىمىز كەلەدى. بۇل رەتتە كيرگيزدىڭ وقىعان، كوزى اشىق ازاماتتارى نە ايتادى، سونى تىڭداڭىزدار. سوندا اقيقاتقا كوزدەرىڭىز جەتەدى. ورىنبوردا شىعاتىن «قازاق» اتتى گازەتتىڭ سوڭعى سانىن كەشە بىزگە تاشكەنتتەن روتميستر پريحودكو مىرزا جەتكىزدى. (روتميستر العا ءبىر ادىم شىعىپ، كوپشىلىككە تاعزىم ەتتى). سول گازەتتەگى تاعلىم ءسوزدى سىزدەرگە ءقازىر اتامىرزا ايباروۆ وقىپ بەرەدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن پريستاۆتىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ تۇرعان اتامىرزا قولىنداعى اراب ارپىمەن باسىلعان گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىن جازىپ، التىن جيەك پەنسنەسىن كەڭسىرىگىنە نىعارلاپ قويىپ، داۋىستاپ وقي باستادى.
— «قازاق» گازەتى. شىلدە ايىنىڭ سەگىزى كۇنى. ورىنبوردا شىققان سانى. تىڭداڭىزدار، مۇندا بىلاي جازىلعان:
— پاتشانىڭ جارلىعى — حاق. وعان قارسى شىعىپ بولمايدى. «بۇيرىق قاتتى بولسا، جانعا ءتاتتى» دەگەن. سوندىقتان جارلىقتى ورىندار بولار.
بالكىم، قارا جۇمىسقا جاتتىقپاعان، وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىقپاعان مومىن قازاق جاستارى مايدان دەگەن ءسوزدى ەستىپ، ۇرەي بولىپ، مايدان جۇمىسىنا بارۋدان باستارتىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ قامىن ويلاپ، قاشىپ-پىسىپ، جاسىرىنىپ جۇرەر. ولاي ەتۋگە بولمايدى. ول دۇرىس ەمەس. مايدان جۇمىسىنا بارۋدان جاسىرىنىپ قالۋ قاتە.
مايدانعا بارۋدان باس تارتساڭ، حالقىڭ قاھارعا ۇشىرايدى. بۇل شاق — سوعىس شاعى. ءتارتىپ قاتاڭ: قاشقىنداردى ىزدەۋگە اسكەر شىعادى، ەل-جۇرتىڭ ابىگەر بولادى، ازىپ-توزىپ، قىرعىن-سۇرگىنگە ۇرىنادى. وت باسىڭ، بالا-شاعاڭ، كەمپىر-شالىڭ كۇيزەلەدى. قاشقانمەن — قۇتىلمايسىڭ، پاتشانىڭ قۇرىعى ۇزىن. قاشقىن بولساڭ، شاڭىراعىڭ شايقالىپ، شارۋاڭ كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. وكىمەت تاراپىنان حالىققا دەگەن سەنىمسىزدىك تۋادى.
ەل اقساقالدارى مەن اتقامىنەر ازاماتتار وسىنى ەستە ۇستاپ، جارلىقتىڭ ءمان-جايىن جۇرتشىلىققا ۇعىندىرا بىلسە، قۇبا-قۇپ.
قول قويعاندار: عالي، راحمەت، جاقىپ».
— ءاي، قاراعىم، ولارىڭ كىم؟ بۇكىل قازاققا ءسوز تاستايتىنداي كىم ەدى ولارىڭ؟ — دەدى ات ۇستىنەن الدەكىم ايقايلاپ.
— ولار — الاشتىڭ ارىستارى. ولار دۇرىس ايتادى. سوزدەرىنە قۇلاق قويۋ كەرەك، — دەپ اتامىرزا بەلەڭ الىپ بارادى.
«بۇل مەكتەپتە اۋزىن بۋعان وگىزدەي بولىپ تۇرۋشى ەدى، ساباق بىلمەي. قاشاننان بەرى حالىق الدىندا ءسوز باستاۋعا جاراپ قالىپ ەدى؟» — دەپ تۇرار تاڭ قالدى، ءارى قوبالجي باستادى.
سىنعا تۇسەر ساعات سوقتى. ءدوپ ءقازىر سويلەمەسە ءسوز اتاسى ولگەلى تۇر. سويلەيىن دەپ نەشە رەت وقتالدى، ءبىراق ءبىر نالەت كۇش بويىن بۋىپ جىبەرمەيدى. قىرعىزباي اتاسىنىڭ دوعال تورى اتىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ۇزەنگىگە اياعىن تىرەپ، الدەنەشە رەت كوتەرىلدى، اۋزىنان ءسوز شىقپاي تۇنشىعا بەردى. جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ءيىن تىرەسكەن ادامدار اۋىزدارى اڭقايىپ، اتامىرزانىڭ ءسوزىن كادىمگىدەي تىڭداپ تۇر. شىداي الماي، قول كوتەرىپ، ەندى اۋزىن اشا بەرەيىن دەگەندە، وڭ جاعىنداعى ءبىر موسقال بىرەۋ:
— ءاي، بالا، شوشاڭداماي، تيىش تۇرشى، ءسوز ەستيىك، — دەپ بۇيىرىنە قامشىنىڭ سابىمەن ءتۇرتىپ قالدى.
ەندى ءسال كەشىكسە، ءبارى دە كەلمەسكە كەتەدى. مىنا تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى بولماسا دا، كوبى پريستاۆ پەن اتامىرزانىڭ ايتقانىنا يلاناتىن ءتۇرى بار.
تۇرار ىزادان جىلاپ جىبەرە جازدادى. «حالىق الدىندا جاق اشا المايتىنىم بار، سوناۋ تاشكەنتتەن ارىپ-اشىپ، اسىعىپ نەسىنە جەتتىم؟ مىناداي جيىندى قۇدايدىڭ ءوزى دايىنداپ بەرىپ تۇرعاندا، ءلام دەپ ءتىل قاتا الماسام — باياعىدان بەرى نەسىنە وقىپ، نەسىنە كۇندىز-تۇنى كۇرەس جولىن ويلادىم؟ ءدال وسى بازاردا باياعىدا، بۇدان التى-جەتى جىل بۇرىن سوقىر بالگەردىڭ تەڭىز شوشقاسى قوراپتان تىستەپ الىپ شىققان كوك قاعازدا: «سەنىڭ بۇكىل ءومىرىڭ شايقاس»، — دەپ ەدى عوي. سول شايقاس وسى ەمەس پە؟ سوندا مەنىڭ شايقاسكەر، كۇرەسكەر بولعان ءتۇرىم وسى ما؟ قالايشا جاسىق تۋىپ ەدىم، و اتاسىنا نالەت!».
تۇڭعىش رەت تۇرار اكەسى رىسقۇلدىڭ اشىنعاندا ايتاتىن ءسوزىن قايتالادى: «اتاسىنا نالەت».
استىنداعى تورىنى تەبىنىپ، العا ۇمتىلىڭقىراپ، دودادان كوكپار الىپ شىعۋعا ىشقىنعان شاباندوزداي كوزىنىڭ الدى قانتالاپ، قاھارلانا ايقايلاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. داۋىسى اششى شىقتى. حالىق ەلەڭ ەتتى.
— ەي، اتامىرزا!
اتامىرزا وق تيگەندەي سەلك ەتتى، التىن پەنسنەسى جالپ ەتىپ، ومىراۋىنا قۇلاپ، باۋلىعىنا سالبىراپ قالدى. ول قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن ات ۇستىندە العا ۇمتىلا ءدال وزىنە قاراي قولىن سەرمەپ تۇرعان تۇراردى تانىدى.
— ەي، اتامىرزا! سەن قاشاننان بەرى سايرايتىن بولعانسىڭ؟ سايراۋىڭ — قورازدىڭ اۋزىنداعى شەگىرتكەنىڭ شىرىلداعانىنداي. شىرىلدارسىڭ، سورلى! ايتىپ تۇرعانىڭ شىن بولسا — اسكەرگە الدىمەن ءوزىڭ نەگە بارمايسىڭ؟.. جالعان ايتاسىڭ! قولىڭداعى گازەت تە جالعان ايتادى! ول حالىققا باسىبايلى، قۇلاق كەستى قۇل بول دەيدى. — تۇرار دەمى جەتپەي القىنىپ بارا جاتقانىن بايقادى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ قاتتى سوعىپ، وكپەسى ورەپكىپ، اۋزىنان اتىپ شىعارداي القىمىنا تىرەلدى. ءسوز ءبولىنىپ، وي شاتاسسا — ناعىز سورلاعان جەرىڭ سول. ءقازىر انالارعا كەزەك بەرمەۋ كەرەك. حالىقتىڭ نازارىن مىقتاپ ۇستاپ قالۋ كەرەك. ايىرىلساڭ — قۇرىدىڭ. كوپ سويلەپ، مىجۋدىڭ دا قاجەتى جوق. نەگىزگى ويدى از سوزبەن لەزدە جەتكىزبەسەڭ — جەڭىلدىڭ.
الگىندە بۇيىرىنەن قامشىمەن نۇقىعان موسقال قازاق ەندى وزىنە قادالىپ قالىپتى. «ال، بول، ايت!» — دەپ تۇرعانداي كوزقاراسى.
ودان ءارى جۇزدەگەن، مىڭداعان كوزدەر وزىنە قادالعانىن قاس قاعىم ساتتە اڭعاردى. «سويلە!» — دەدى وزىنە ءوزى.
— پاتشا، پاتشا دەيسىڭ، اتامىرزا. «پاتشا، پاتشا!» — دەپ لەپىرگەندە بالاعىڭنان كىرگەن جەل تاناۋىڭنان شىعادى. پاتشا ۋادەدەن تايعان جوق پا؟ قازاقتاردان اسكەرگە ادام المايمىن دەگەن انتىن بۇزعان جوق پا؟ انتىن جۇتقان كىمدى ايايدى؟ سوعىس ءجۇرىپ جاتقانىنا ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. كىمگە كەرەك ول سوعىس؟ قان توگىپ جاتقان حالىق. تاۋقىمەت ارتىپ جاتقان حالىق. ال پاتشا بولسا، تاعىن ويلايدى. حالىق قىرىلعان جەردە پاتشا تاعىنىڭ اماندىعى كىمگە كەرەك؟! مەن دە كەشە عانا تاشكەنتتەن كەلدىم. ونداعى جۇرت پاتشاعا ادام بەرمەيمىز دەپ اتتانىسقا شىقتى. سونوۋ تورعايدا، اناۋ جەتىسۋدا، مىناۋ قىرعىزدا حالىق كوتەرىلىپ جاتىر. ءدۇيىم حالىق كوتەرىلسە، پاتشا دا، گۋبەرناتور دا، وياز دا، مىناۋ تۇرعان پريستاۆ تا تۇك ىستەي المايدى. التاۋ الاۋىز بولماي، تورتەۋ توبەدەگىنى الايىق. قارۋلان، حالايىق! ويتالداعى اقكوزگە بارىپ قوسىل. بىتىراماي ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي بول! بەس ساۋساق جۇمىلسا — جۇدىرىق، جۇمىلماسا — قۇرىدىق. پاتشا قازاق جىگىتتەرىن مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الماقشى. ول نە دەگەن ءسوز؟ ول وكوپ قازادى، قولىنداعى بار قارۋى كۇرەك بولادى دەگەن ءسوز. سوندا قالاي؟ گەرماندىقتار مىلتىق پەن زەڭبىرەكتەن وق جاۋدىرسا، وكوپ قازىپ جاتقان قازاق ولارعا قارسى كۇرەك لاقتىرا ما؟ بىلگىش بولساڭ، وسىعان جاۋاپ بەرشى، اتامىرزا؟!
اتامىرزانىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلعان جەرى وسى بولدى. ول ءقازىر مەكتەپتە ءمۇعالىمنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرە الماي مەلشيىپ مۇرنىن شۇقىلاي بەرەتىن ادەتىنە قايتا باستى. دارەجەلى مىرزا ەكەنىن ۇمىتىپ تا قالسا كەرەك. الىسقا ۇزاپ كەتە قويماعان ەكەن ازاماتىڭ. اقىلدان كەمتار نەمە ءالى جەتىلە قويماپتى.
— مىناۋ قايدان شىققان بالە؟ — دەدى ەسىن ەندى جيا باستاعان پريستاۆ.
— بۇل تۇرار دەگەن بۇزىق. ەسىڭىزدە مە، انا جىلى ءبىزدىڭ تويدا اقكوزگە ارا تۇسەتىن ءتىلماش. سەماشكو مىرزانىڭ كومەكشىسى، — دەپ ءتۇسىندىردى اتامىرزا.
— مەن بۇل سۇمدى بىلەمىن. تاشكەنتتەن بىرگە كەلدىم. ءيا، بۇل تۇرار رىسقۇلوۆ. قاپ، بىلسەمشى سول ەكەنىن! — دەپ روتميستر سانىن ءبىر-اق سوقتى.
— ءاي، وڭباعان، توقتات! — دەپ اقىرىپ قالدى پريستاۆ. — توقتات! سولداتتار! تىڭدا بۇيرىقتى! ۇستاڭدار انا سۇمىرايدى!
ءيىن تىرەسكەن ادامداردى نار-مىنبەردەن ءبولىپ تۇرعان سولداتتار العا كيمەلەپ، تۇرار تۇرعان جەرگە جەتپەك بولىپ ۇمتىلىپ ەدى، تەڭىزدىڭ تولقىنى تەۋىپ تاستاعانداي، قايتا كەيىن جاپىرىلىپ كەتتى.
— بالا! ەندى تاي! ءبىز قالقالاي تۇرامىز، — دەدى قاتار تۇرعان موسقال قازاق. ەندىگى ايالداۋدىڭ، ءسوز سويلەۋدىڭ رەتى جوق، بازار ءۇستى ۋ دا شۋ، شاتىر-شۇتىر، ساپىرىلىس باستالدى. تۇرار تورى اتتى توپتان ارەڭ شىعارىپ، بازاردىڭ سولتۇستىك قاقپاسىنا قاراي ىعىستاي بەردى. ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراپ ەدى، قالىڭ ءنوپىر ونىڭ سوڭىنان دۇرمەك-دۇرمەگىمەن اندىزداپ كەلەدى ەكەن. «سولداتتار ەمەس»، — دەدى وزىنە ءوزى.
قاقپادان شىققان بەتتە ويتال باعىتىن بەتكە الىپ، تورى اتقا قامشى باستى. ناعىز شايقاس جولىنا تۇڭعىش تۇسكەنىن بار جان-تانىمەن سەزىپ، ۇشاتىن قانات بىتكەندەي، كەڭ دالاعا «اتتان!» — دەپ ايقاي سالدى. وسى ءسوزدى ءار تۇستان قايتالاپ، سولتۇستىككە قاراي اندىزداپ بارا جاتقان اتتىلاردى كورىپ، تۇراردىڭ كوزىنەن جاس پارلادى.
* * *
ۆاسيليي تەرەنتيەۆيچ كۋزمين ۇيقىدان ەرتە تۇرۋعا داعدىلانعان كىسى. سەلونىڭ ەڭ ءىرى بايى، ءارى اتامانى بولعاندىقتان ءوز دارەجەسىنە ساي اسپاي-ساسپاي ساسكە تۇستە ءبىر-اق تۇرسا دا بولار ەدى. جوق، كۋزمين ونداي ەمەس. كۋزمين ءوزىنىڭ بالا-شاعاسىنا، جالشى-باتىراقتارىنا ۇنەمى:
— كتو رانو ۆستاەت، تومۋ بوگ داەت، — دەگەن وسيەتتى ايتۋدان جالىققان ەمەس. بۇگىن دە تورعاي شىر ەتكەننەن توسەگىنەن تۇرىپ، ۇيىسقان قابا ساقالىن، بۋرىل شاشىن اينانىڭ الدىنا بارىپ تاراپ، بۇرىشتاعى يكونعا شوقىنار-شوقىنباس، يىعىنا كيتەلىن ىلە سالا، تىسقا شىقتى.
باتىراقتارى قورادا ءجۇر ەكەن. كۋلاك بۇعان قۋانىپ قالدى. مىنا قيلى زاماندا جالشىلارىنا سەنبەيىن دەسە، بۇلار ءبىر مىڭ بولعىرلار. ەرتە تۇرىپ، مال قامىنا كىرىسكەن ءتۇرى بار.
تايلاققا پارا-پار، ەڭسەگەي بويلى، ءومىرى قاباعى اشىلمايتىن تۇكىس ورىستىڭ اتى پاحوم ەدى. ەكەۋى دە ساتىلى ارباعا جەگىلەتىن قارا وگىز بەن سارى وگىزدى ەسكە سالادى. راس، سارى وگىزدىڭ ءبىر ءمۇيىزى سىنىق. قۇداي سوعان پارلاپ ۇقساتقانداي پاحومنىڭ دا ءبىر قولى شولاق. پاحوم وسى كۋزمينكادان 1914 جىلى كۇزدە اسكەرگە الىنىپ «پاتشا مەن وتاندى قورعاۋ» ءۇشىن مايدانعا اتتاندى. چەرنيگوۆ جەرىندە وڭ قولىن شىنتاعىنان وق جۇلىپ كەتتى دە، مۇگەدەك بولىپ كەرى قايتقان. قايتىپ كەلسە، قارت اناسى مەن قاتىن ولگەن، جالعىز ۇلدى ارمياعا العان. سەلو شەتىندەگى جاپىرەيگەن جامان لاشىقتىڭ توبەسىنە قاراسورا ءوسىپ، جاماناتتىڭ قارا جالاۋىنداي قاۋلاپ تۇر ەكەن.
الابوتا مەن قاراسورا قاۋمالاعان لاشىقتىڭ تابالدىرىعىندا جالعىز قولىمەن ماحوركا وراپ، اششى ءتۇتىندى اتاۋ استاي بۇرقىراتا جۇتىپ وتىرعان كەزدە قاسىنا وسى كۋزمين كەلدى. جالعىز قالعان شاعىندا جانىڭا جاناشىر بىرەۋ كەلىپ، بىرەر اۋىز جىلى ءسوز ايتسا، سونىڭ قۇربانى بولىپ كەتكىڭ كەلەتىن سەزىم بيلەيدى بويىڭدى. كۋزمين ادام جانىنىڭ نازىك تامىرلارىن تابا بىلەتىن كارى قاسقىردىڭ ءوزى ەدى. پاحومدى قولتىعىنان سۇيەپ، ءوز ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ، بۇكىل سوعىستىڭ بويىندا تاتپاعان تاماعىن بەرىپ، ساموگون اراقپەن سىيلادى.
پاحوم كۋزميننىڭ شوشقاسىن باعىپ، باي كۋزميننىڭ بوساعاسىندا قالا بەردى. و باستا ىشكى رەسەيدەن كەلگەندە بۇلاردىڭ تاعدىرى ءبىر قالىپتان شىققانداي ۇقساس ەدى، كەلە-كەلە كۋزميننىڭ تاسى ورگە دومالاي باستادى. تاعدىر اتتى اۋىر تاستى پاحوم دا ورگە قاراي يتەرىپ كورىپ ەدى، ءبىراز جىلجىپ بارىپ قايتادان ىلديعا قۇلاي بەردى، قۇلاي بەردى...
مالدى ورىسكە شىعاراردا كۋزمين جالشىلارعا ادەتتەگىدەن تىس تاپسىرما ايتتى. بۇرىن ىلعي ولارعا:
— مالدى الىسقا ۇزاتا جايىڭدار. سەلونىڭ توڭىرەگىنەن ۇزاماي، كىل تاقىرعا جاياسىڭدار، ءومىرى بۇيىرلەرى تومپايمايدى. الىسقا، شۇرايلى جەردى قۋالاي جايىڭدار! — دەپ بۇيىرار ەدى. بۇل جولى:
— ەي، جىگىتتەر، الىسقا ۇزاماڭدار. ەل ماڭىنان قارا ۇزبەڭدەر. زامان جامان. كيرگيزدار قۇتىردى. قۇل-قۇتانىنا دەيىن اتقا ءمىنىپ، قولدارىنا سويىل ۇستاپ الىپتى. ابايلاڭدار. شاۋىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ساقتىقتا قورلىق جوق، مىنا بەرداندى الا جۇرىڭدەر، — دەپ مىلتىقتى پاحومعا ۇسىنا بەرگەن. ءبىراق ەندى ول مىلتىق اتا المايتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، تايلاققا ۇسىندى. بەرەرىن بەرسە دە: «وسى كيرگيز ءوز قانىنا تارتىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟» — دەپ تە ءشۇبالاندى.
— پاحوم، بايقا! — دەپ شولاق جالشىعا كوبىرەك سەنىم ارتىپ، تايلاققا اباي بول دەگەندەي سىڭاي تانىتتى.
كۋزميننىڭ جەلىنى جەر سىزعان سيىرلارى، قوي-ەشكىسى ارالاس — ماڭىراپ-موڭىرەپ ورىسكە بەت الدى. شوشقالارىن قورسىلداتىپ ارتىن الا پاحوم شىقتى. تۇستىكتەن تاۋ مۇنارتقان، تەرىستىكتەن كەڭىستىك كەرىلگەن بەيبىت تاڭ. توپالاڭ تۋار دەپ قاۋىپتەنەر نىشان جوق. باقتاشى مەن شوشقاشى مىقاندى جاعالاي، ەل سىرتىنا شىققان سوڭ، مالدىڭ الدىن وراپ، كوگالدى قويناۋعا ءيىرىپ تاستاماق ەدى، پاحوم:
— ايداي ءتۇس، — دەدى.
— قوجايىن ۇرسادى، الىسقا ۇزاماڭدار دەگەن، — دەپ تايلاق ىرىق بەرمەپ ەدى، پاحوم كونبەدى.
— ايدا، سورلى.
— ارى بارمايىق، اقكوزدىڭ قولىنا تۇسەمىز.
— قولىڭدا مىلتىعىڭ بار، نەمەنەگە قورقاسىڭ؟ — دەدى شولاق پاحوم ىزعارلى مىسقىلمەن.
— ءومىرى مىلتىق اتىپ كورگەن ەمەسپىن، ماعان بۇ دا ءبىر، تاياق تا ءبىر، ايتەۋىر سەس دەمەسەڭ، — دەپ تايلاق يىعىنداعى بەرداندى قولىنا الىپ، و جەر، بۇ جەرىن شۇقىلاپ كوردى.
— اتا بىلمەسەڭ، شۇقىلاي بەرمە، تۇسىرمە يىعىڭنان، — پاحوم زىلدەنە سويلەدى. قاراپتان-قاراپ كەلە جاتىپ، كۇندەگىدەن مىنەزى وزگەردى.
* * *
پاحوم 1915 جىلدىڭ سۋىق كۇزىندە گاليسيا جەرىندە جارالاندى. قاھارماندىعى كوپ، قارۋى جوق رەسەي ارمياسىنىڭ كوپشىلىگى وسى ون بەسىنشى جىلى قاتتى قىرعىنعا ۇشىرادى. اۆگۋست ايىندا بەس ءجۇز سەكسەن بەس مىڭ ادام، قىركۇيەكتە — ءتورت ءجۇز ون سەگىز مىڭ ادام، ال پاحوم جارالانعان قازاندا — ءۇش ءجۇز الپىس التى مىڭ ادام قاتاردان شىقتى. بۇكىل رەسەي بويىنشا بۇل سوعىستا ون بەس ميلليون ەركەك كىندىك ارمياعا الىنسا، سونىڭ جارتىسىنان كوبى ۇيلەرىنە قايتپاي قالدى. حالىقتىڭ قايماعىنداي كىلەڭ قىرشىن بوزداقتار بوسقا قۇربان بولدى. مىنا پاحوم سونى كورىپ قايتقان. مەركە تاراپىندا سوعىستىڭ قىر-سىرىن قاتپارشاعىنا دەيىن ءبىر بىلەتىن ادام وسى پاحوم. ەندى سول سوعىسقا قازاقتاردى دا ايداماقشى ەكەن. پاحوم سونىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
پاتشانىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇرە بەرەتىن مومىن قازاق بۇل جولى وزگەشە مىنەز تانىتىپ، اتىرىلىپ اتقا قونىپتى. باسى بىرىگىپ، كادىمگىدەي ەلدىگىن تانىتىپ، قاھارلانىپ الىپتى. ويتال دەيتىن جەرگە اقكوز دەيتىن كوسەمى ات قىلىنان تۋ تىگىپ، جاساق جيناي باستاپتى. ال ءبىراق ونىڭ ىشىندە تايلاق جوق. تايلاق مۇنىڭ قاسىندا.
ال وسى تايلاقتىڭ جىلى-بۇلاقتاعى جەرىن كۋزمين قالاي تارتىپ العانىن پاحوم سونوۋ ستولىپين داۋىرىندە ءوز كوزى كورگەن.
ماڭىراق اۋىلى ۇلارداي شۋلاپ، جىلى-بۇلاقتان كوشكەندە، وسى تايلاق جەرگە ەتبەتىنەن جاتا قالىپ، قوس قولىمەن توپىراق ۋىستاپ، سول توپىراق ونىڭ كوز جاسىنا شىلانعان. سويتكەن تايلاق ەندى كۋزميننىڭ مالىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ، قۇلاقكەستى قۇلعا اينالىپ، تۇياق سەرپەر ءتۇرى جوق.
ەندى ءبىرازدان كەيىن شوشقالار وزەن بويىنداعى ءبىر قولتىققا جايىلعان شالشىققا كىرىپ، قورس-قورس ەتىپ، باتپاققا جاتا قالىپ، جان راحاتقا باتقانداي شىڭعىرىپ، ءبىرىن-بىرى تالپاق تۇمسىعىمەن تۇرتكىلەپ، مامىرلاپ قالدى دا، باسقا تۇلىك وزەن بويلاپ، ءالى دە جىلجىپ بارا جاتتى.
ءبىر قىزىعى، پاحوم شوشقا تابىنىنا قايىرىلماي، سيىر مەن قويدىڭ ءبىر شەتىن تۇرە ايداپ، الىسقا ۇزاي بەردى.
— ءاي، تامىر، جەتەر ەندى، مالدى جالعىز قولىڭمەن قامشىلاپ، مازالاي بەرمە، — دەپ تايلاق قايرات كورسەتپەك ەدى. پاحوم كونەر ەمەس. ۇزىن قامشىنى شارتىلداتىپ، مالدى ىقتىرىپ اكەتىپ بارادى.
— تايلاق، سەن سولداتقا بارعىڭ كەلە مە؟ — دەدى كەنەت پاحوم بوس جەڭىمەن بەتىن ءسۇرتىپ كەلە جاتىپ.
— مەنى قايتەدى؟ بارمايمىن-ەي! — الگى سۇراق تايلاققا مازاق سياقتى بولىپ ەستىلدى. — سەن-اق جەتىستىر. جەتىستىرىپ كەلدىڭ عوي جاۋدى جايراتىپ.
— ال سەنى سولداتقا الادى. بەكتەن بولىس كۋزمينگە سەنى قايتار دەپ جاتىر. تىزىمدە بار كورىنەسىڭ.
— كۋزميننىڭ مالىن كىم باعادى؟ جوق، سەن الدايسىڭ، تامىر، مەنى قوجايىن بەرمەيدى، — دەپ تايلاق ايىلىن جيمادى.
— ءقازىر سوعىس كەزى. كۋزمينگە ەكى بىردەي باتىراق ۇستاۋعا رۇقسات ەتپەيدى. ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز قالامىز. بىرەۋىمىزدى سولداتقا الادى. قالاي ويلايسىڭ، كىمدى الادى؟
سۇمدىقتىڭ سىرى تايلاقتىڭ ساناسىنا ەندى جەتكەندەي، اڭعال ادام اڭىرايىپ تۇرا قالدى دا، كەرەمەت جاڭالىق اشقانداي، ايدالادا ايقايلاپ جىبەردى.
— وي، اكەڭنىڭ... ارينە، مەنى الادى! سەن شولاقتى نە قىلسىن!
— ال سوندا انا التى بالاڭدى كىم اسىرايدى؟ كۋزمين بە، بەكتەن بە؟ الىڭە قاراماي ءوزىڭ دە اسىل تۇقىمدى ايعىرداي نەمە ەكەنسىڭ.
— ءاي، تامىر، ءويتىپ وتتاما، بالا قۇدايدىكى، مەنىكى ەمەس.
— ە، سوندا قاتىنىڭ ولاردى كۇلگە اۋناپ تاپتى ما؟ قىزىلبەت قاتىنىڭ مەكيەن بولىپ كەتكەن شىعار...
كەنەت تايلاق تايتاقايدى ويلاپ، ونى ۇدايى ۇرىپ-سوققانى ەسىنە ءتۇسىپ، وزەگىن ءورت شالعانداي، تۇلا بويى دۋىلداپ الا جونەلدى. كىشكەنتايىنان قوسىلعان، شالا قۇرساق، جىرتىق كوڭىل كوپ كۇندەردى بىرگە وتكىزگەن، ادۋىن دا اڭقىلداق، ارقىراما دۇلەي مىنەزدى بولعانمەن، ارتىندا ءزىلى جوق سول ايەلدىڭ وزىنە قىمبات ەكەنىن ءتۇسىندى. ءبارىن تاستاپ، ماڭىراقتاعى جامان ۇيىنە تەز جەتىپ، جالاڭبۇت بالالارىنىڭ ماڭدايىنان سيپاعىسى كەلدى.
— سولاي، تامىر، سەنى سولداتقا الادى. ودان قايتىپ ورالۋىڭ ەكىتالاي. مىڭ-مىڭ ادام، ىلۋدە بىرەۋى قايتادى. ونىڭ ءوزى مەن سياقتى مۇگەدەك بولىپ قايتادى، — دەپ شەگەلەي بەردى پاحوم.
— ەگەر قايتپاي قالسام، مەنىڭ حابارىمدى قاتىن-بالام قالاي بىلەدى؟ — دەپ تايلاق دەمدە مايدانعا كەتۋگە مويىن ۇسىنىپ قالدى.
— ە، ادرەسىڭدى جازىپ، قالتاڭا سالىپ قوي. وكىمەت ءوزى حابارلايدى.
— مەن حات بىلمەيمىن عوي، تامىر، سەن جازىپ بەرسەڭشى. قاعازدى جوعالتىپ الامىن. ءبىر قاتتى نارسەگە جاز، موينىما جىپپەن تاعىپ الامىن.
— ە، ءدال ءقازىر اتتانىپ بارا جاتقان جوقسىڭ عوي. جاز دەسەڭ — جازىپ بەرەيىن. ال ەندى تىڭدا. كۋزمينگە ءبىز ەندى قايتىپ بارمايمىز، ءبىلدىڭ بە؟ اقكوزگە قوسىلامىز. سوندا سولداتقا الىنبايسىڭ. اقكوزدە ادام كوپ. ال كوپ بولعان جەردى جاۋ الا المايدى.
— جوق، ويباي، مەنى ءبىر بالەگە ۇرىندىرايىن دەپ تۇرسىڭ عوي، ارام!
— سويلەمە! — دەپ پاحوم وڭ قولىن سىلتەپ قالايىن دەپ ەدى، قولى جوق، تەك يىعىنداعى تۇقىلى عانا شولتاڭ ەتتى.
تايلاق مىنا ورىس تامىرىنىڭ ارەكەتىنە تۇسىنە الماي، ءومىر دەگەن سايقىمازاق جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپپاي، «بۇل، ءسىرا، نەگە باستاعالى تۇر»، — دەپ دال بولدى. — سەن قورىقپا، تايلاق، — دەپ سارنادى شولاق پاحوم. — سوعىستىڭ سورعا تولى سورپاسىنا مىنا مەن تويىپ قايتتىم. ءبىز جەڭىلدىك، ول ايدان انىق. نە ءۇشىن سوعىسىپ جاتىرمىز ۆيلگەلممەن؟ ەشكىم دە بىلمەيدى. ماقسات ايقىن بولماعان سوڭ، سولداتتىڭ ەڭسەسى تۇسەدى. ءارى دەسە قارۋ جوق. مىلتىعى بار سولداتتىڭ ولگەنىن كۇتەسىڭ. پاتشاعا سولدات تا نارازى، حالىق تا نارازى. «جويىلسىن پاتشا»، — دەپ شۋلاعان حالىقتى مەن ءوز كوزىممەن كوردىم.
— ءوي، سەن دە ساندىراقتاپ بەردىڭ-اۋ، — دەپ تايلاق كۇمان سوعادى. — پاتشا دا جويىلار ما ەدى؟
— جويىلادى، تايلاق، جويىلادى. جانا وكىمەت ورنايدى. سوندا كۋزميننەن جەرىڭدى قايتىپ الاسىڭ. ۇقتىڭ با ەندى؟
— جەر دەيمىسىڭ؟ ونداي اتتى كۇن قايدا؟ — دەپ تايلاقتىڭ ۇڭىرەك كوزىن مۇڭ شالادى. — جىلى-بۇلاق قايتار زامان بولسا، وققا باسىمدى بايلاۋعا مەن دايىن.
پاحوم ساۋ قولىمەن تايلاقتى يىعىنان قۇشاقتاپ، توقتاتىپ تۇرىپ، كوزىنە كوزىن قاداپ:
— جەر وزىڭە تيەدى، تايلاق. سوندىقتان دا اقكوزگە جەتەيىك، — دەدى سىبىرلاعانداي بولىپ.
تايلاقتىڭ كوز الدىنا جىلى-بۇلاق كەلدى. ول ءوزى تەرەڭ سايدىڭ اياعى، بۇلاق سۋىنىڭ باسى ەدى. اۋىل ەلدى اسىرايتىن ءبىر بۇلاق سۋ سىڭسىپ اعىپ جاتقانى ەسىنە تۇسكەندە تايلاقتىڭ جۇرەگى سىزدادى. قاراقوعا مەن كۇلگىن جالبىز اراسىنا كوكقاسقا باقالارى قويداي شۋلاعان، اراسىنا ادام كىرسە كەڭىردەگىنەن كەلەتىن بيدايىقتا بودەنەلەر بىتپىلدىقتاعان قايران دا قايران جىلى-بۇلاق! قىستىڭ كۇنى جەردىڭ ءجۇزىن قار باسىپ، اياز قىسقاندا دا قاتپاستان بۋى بۇرقىراپ، كەمەردەگى مۇز سۇڭگىلەرىن سىڭعىرلاتا جالاي اعىپ جاتاتىن قاسيەتتى قارا سۋ! سول سۋدى ءىشىپ وسكەن تارىنىڭ بوزاسىنا ماس كۇن قايدا؟
تايلاقتىڭ ۇڭىرەك كوزىنەن جىلى-بۇلاقتىڭ سۋىنداي جىپ-جىلى جاس پارلاپ اعىپ كەلە جاتتى.
* * *
قىرعىزباي اتاسىنىڭ تورى اتى بىلاي شىعا بەرە بولدىرىپ قالدى. دەلدال يەسى سياقتى ءومىرى ميمىرت جۇرىستەن اسپاعان، قوساياق قاعىپ، قاتتى ءجۇرىپ كورمەگەن مال شاشاسىنان تەر ساۋلاپ، توبىلعى ءتۇسى لايساڭ كارات ەرتە اينالدى. سەمىز نەمە مايى اۋزىنا تىعىلىپ، ءتاتتى ەتىنە تيگەن اششى قامشىنى دا ەلەمەي، ماڭگۇرت، مارعاۋ جۇرىستەن اسپاي قالدى. مىنا زامان الاساپىرانداۋ، ەندىگى جەردە جاي باسۋ جارامايدى-اۋ، جالقاۋ تىرشىلىك كەنەت ءدۇر سىلكىنىپ، دۇن-دۇنيە ۇيقىسىنان وياندى-اۋ، — دەگەن تورى اتتىڭ قاپەرىنە كىرىپ-شىقپايدى. مىنا ۇلى دۇرمەككە قىرعىزباي اتاسى ارالاسپاي، بۇعىپ وتىرسا، ونىڭ تورى اتى دا زاۋىقسىز. اينالا اندىزداپ شاۋىپ بارا جاتقان اتتاردىڭ دۇبىرىنە ەلەڭدەمەيدى، ەتى قىزبايدى، جارىس جەلىگى ونى قىسپايدى.
«ۇستاپ السا، مۇردەم كەتتىم-اۋ. اتتەڭ، قارۋدىڭ جوعى-اي!» — دەگەن وي لەزدە شالىقتاپ ءوتتى دە، الگى ەكەۋدىڭ بىرەۋى وزىنە تانىس ەكەنىنە كوزى جەتكەندە، جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. ول بازارداعى جيىندا وزىمەن قاتار تۇرعان قاراقاسقا اتتى موسقال قازاق ەكەن.
— ە، بالا، اتىڭ بولدىرىپ قالىپتى عوي، — دەدى ول تۇرارمەن قاتارلاسا بەرىپ. — باعىتىڭ قاي جاق؟
— ماعان اقكوز اقساقال كەرەك، — دەدى تۇرار مىنا كىسىدەن ءبىر كومەك بولار-اۋ دەگەن ۇمىتپەن.
— ە، وندا بەتالىسىڭ دۇرىس. وسىلاي تارتا بەر، — دەپ الگى موسقال اتىن تەبىنە بەرىپ ەدى، تۇرار ونى داۋىستاپ تەجەدى.
— اعاتاي، مەن ول كىسىگە تەزىرەك جەتۋىم كەرەك، مەنى الا كەتىڭىزدەر. مىنا ماستەكتىڭ ءتۇرىن كورىپ تۇرسىزدار عوي.
موسقال قارا تىزگىنىن تارتا ءتۇسىپ:
— اپىراي، ا، قايتسەك ەكەن. ءبىز دە اسىعىس. مىنگەسەسىڭ بە، سوندا؟ — دەدى. — ءاي، شىنپاتشا، بالاعا اتىڭدى بەر دە، سەن مىنا تورىعا اۋىسىپ ءمىن. اسىقپاي، ارتىمىزدان كەلەرسىڭ. ويتالعا بارعان سوڭ بۇل شابان تورىنى قۋىرداق جاسايمىز، تاستامايىق.
شىنپاتشا دەگەنى شىناشاقتاي قاتپا كىسى ەكەن، ەكى-ۇش تال سيرەك ساقالىن تالماپ تۇردى دا:
— ا مەيلى، ايتقانىڭ بولسىن، دوسمايىل. بالا — تەگىن بالا ەمەس كورىنەدى. ونىڭ اقكوزبەن تەزىرەك ۇشىراسقانى دا ءجون شىعار، — دەپ تەڭبىل كوك ايعىردان ىرشىپ ءتۇستى. — جاڭا، سەن شىراعىم، اتامىرزانىڭ اۋزىن قيسايتىپ، جاعىن ايىرىپ تاستادىڭ. سونىڭا ريزا ەدىم، مىناۋ سونىڭ قايىرىمى.
تۇرار تەڭبىل كوككە مىنگەندە، تاۋعا شىققانداي شىن بيىكتەپ، كوڭىلى اسقاقتاپ سالا بەردى.
ۇستىنە بوتەن بىرەۋ مىنگەنىن سەزگەن تەڭبىل كوك ۇزىن موينىن ساداقشا ءيىپ، باسىن تۇقىرتا تىزگىندى جۇلقىپ-جۇلقىپ، ءبىر ورىندا شىر اينالعاندا، تۇراردىڭ كوزىنە اسپارانىڭ الاتاۋى بۇلدىر-بۇلدىر ىلىنە بەرىپ ەدى. ول دا تەڭبىل كوك ەكەن.
ەندىگى ءبىر ساتتە تەڭبىل كوك ايعىر دوسمايىلدىڭ قارا قاسقاسىمەن جارىسا كوسىلگەن كەزدە، تەرىستىك بەتكەيدەن ويدىم-ويدىم قارا كوك ارالدار — شوق-شوق بۇيرا تالدار، ودان ءارى ساپ-سارى بەلدەر ساعىم ارالاسا مۇنارتىپ، سارى مۇحيتتاي تولقىپ جاتتى.
سارى تەڭىزدە جۇزگەن قاراكوك كەمەلەر... كوپ كەشىكپەي قارا داۋىل تۇرىپ، سارى تەڭىز تۋلاپ، استان-كەستەن بولار.
تۇرار ءبىر قولىمەن تىزگىندى تارتا ۇستاپ، ءبىر قولىمەن كوزىلدىرىگىن دەمەپ كەلەدى. تۇلپار مىنگەندە، كوزىلدىرىك جاراسپايدى ەكەن، امال نە، كوزىنىڭ نۇرى قارشىعانىڭ كوزىندەي وتكىر-اق ەدى، الماتى تۇرمەسىنىڭ قاراڭعى كامەراسىندا كىتاپقا ۇڭىلگەن كوپ تۇندەر سول جاناردى جاۋقازىن كەزىندە-اق سورىپ تاستاعان ەكەن: ەندى ەرتە جاستان كوزاينەك كيۋگە ءماجبۇر بولدى. تۇرار كوزىلدىرىكتى بۇكتەپ، ءتوس قالتاسىنا سالىپ قويماقشى ەدى، بەت الدى بۇلدىراپ، دۇن-دۇنيە تۇگەل بۋالدىر تۇتىپ قالعان سوڭ، كوزاينەكتى قايتا كيىپ الدى. مۇنى بايقاپ كەلە جاتقان دوسمايىل:
— كوپ وقىساڭ كەرەك، ءا؟ كوزىڭدى وقۋ جەپ قويعان عوي، ءسىرا، — دەدى.
تۇرار وعان:
— «ءالى وقۋىم از»، — دەمەكشى ەدى، ايتپادى. ونىڭ، بار دىتتەگەنى — ويتالدىڭ بۇيرا ارالى ەدى.
* * *
مەركە جاعىنان لەك-لەگىمەن قۇلاعان اتتىلاردى بۋداق-بۋداق شاڭنىڭ اراسىنان اڭعارعان شولعىنشى بيىك تەرەك باسىنان ايقاي سالدى:
— ويباي، كەپ قالدى! قاراقۇرىم، شەگىرتكەدەي قاپتاپ كەلەدى! — شولعىنشى-قاراۋىلدىڭ داۋىسى تارعىل-تارعىل، الەم-تاپىرىق شىققانىنا شىن شوشىعان ساربازدار اقكوز سارداردىڭ جارلىعىن كۇتپەي-اق الاڭقايدا تۇساۋلى جۇرگەن اتتارىنا قاراي ۇمتىلدى.
ەرتە مە، كەش پە، مەركەدەن، نە اۋليە-اتادان، نە پىشپەكتەن اسكەر شىعىپ، مىنا كوتەرىلىسشىلەرمەن قاقتىعىساتىنى ايدان دا انىق بولاتىن. ءبىراق ءدال ءقازىر شابۋىل تۇتقيىلدان باستالار دەپ ەشكىم كۇتپەگەن.
ادامدار ابىر-سابىر، ايقاي-شۋ، ىزى-قىزى بولىپ جاتقاندا، اقكوز اسىقپاستان اقجال سارىعا ءمىنىپ الدى دا، قازاناتتى تەبىنىپ قالىپ، تاياۋ توبەنىڭ باسىنا ويناقتاپ شىعا كەلدى. مۇنداعى ىلديدان مەركەنىڭ ورلەۋىت تۇسى ونسىز دا اپ-انىق كورىنەدى. اقكوز قولىن كولەگەيلەپ، ورگە قاراپ ەدى، شىنىندا دا اۋناقشىعان بوزالا شاڭ ءار تۇستان شۇبالاڭداپ كەلەدى ەكەن. كانىگى كارى كوز الگىلەردىڭ اسكەر ەمەس ەكەنىن بىردەن اڭلادى. اسكەر بولسا ءتارتىپ ساقتاپ، شاشىراماي، بەرىك قامالداي تۇتاسىپ كەلەر ەدى. ال مىنا بىتىراعان اتتىلار كىم سوندا؟ شوتىر-شوتىر، ەكەۋ-ۇشەۋ، بەسەۋ-التاۋ. كەيبىرى شوقىتىپ كەلە جاتسا، كەيبىرى تويعا، كوكپارعا كەلە جاتقانداي جايباراقات.
مەركەدەن بەرى قاراي ىلديلاي تۇسكەن جاپ-جازىق دالا مىنا شىلدەنىڭ ىستىعىنا شىداي الماي، قۋراعان كۇيرەك قىزىل يزەنىن ءورت شالىپ، سودان تۇيدەك-تۇيدەك ءتۇتىن اسپانعا اتىلىپ جاتقانداي.
اقكوز جاۋ شاپپاعانىنا كوزى جەتسە دە، «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەپ، ساربازداردى ساقتاندىرماق بولىپ، ارتىنا بۇرىلا بەرىپ ەدى، اتقا قونىپ، قاراقۇرىمداي قاپتاپ تۇرعان قالىڭ قولدى كورىپ، كەنەت قۋانىش كەرنەگەن كەۋدەسىنەن وقتاي اتىلىپ:
— اينالايىندار-اي! — دەگەن ءسوزدىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.
ويتال ورمانىنىڭ جاپ-جاسىل الاڭقايى ەدى. ءقازىر سول الاڭدا اتتىلى ساربازداردان ينە شانشار جەر قالماستان، جاۋىنگەرلەر ءيىن تىرەسىپ تۇر ەكەن.
سارداردىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ەندى ءبىر ءسوز باستايىن دەپ تۇرعاندا، ونىڭ كوزى ويتال ورمانىنىڭ تەرىستىگىنەن شىعا جىرىلىپ بارا جاتقان بەس-التى اتتىعا ءتۇستى دە، ءتۇسى وزگەرىپ، كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلا بەردى.
— حالقىمنان اينالايىن. ادالدىعىڭنان اينالايىن، — دەدى ول اقجال سارىنىڭ ۇستىنەن ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ تۇرەگەپ تۇرىپ.
— سەندەرگە قۇداي اناۋ وپاسىزداردىڭ جولىن بەرمەي-اق قويسىن. انا وردەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندار، مەن بىلسەم، جاۋ ەمەس. جاۋمەن ايقاسپاي جاتىپ انا ءجۇزىقارالار قاشىپ بارادى. ءجا، بەس-التى شىرىگەن جۇمىرتقا مىنا تۇرعان بەس-التى مىڭ قولدىڭ ساداعاسى بوسىن!
التى مىڭ باس بۇيرىقسىز-اق بۇرىلىپ، اقكوز قامشىسىنىڭ توبىلعى سابى نۇسقاعان جاققا جاپىرىلا قارادى. قاشقىنداردى ولار توعاي اراسىنان كورە العان جوق. شىداي الماعاندارى اقكوز تۇرعان توبەگە شاۋىپ شىعىپ، سارداردىڭ ايتقانىنا ءوز كوزدەرى جەتتى. التى اتتى ادام سارى بەلدى بەتكە الىپ، اڭشىلاردان قاشقان بورىدەي تۇقشيا ءتۇسىپ، جەلە-جورتىپ زىتىپ بارادى ەكەن.
— مەن ويتالعا — ادىلدىك تۋىنىڭ استىنا ەشكىمدى دە كۇشتەپ، زورلاپ جيعان جوقپىن! — دەپ اقكوزدىڭ داۋىسى ساڭقىلداپ قايتا شىقتى. — باسىنا كۇن تۋعان حالىق ءوزى كەلدى. انە، قاراڭدار، تاعى دا كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ قولعا قوسىلماققا كەلە جاتىر! — سارداردىڭ توبىلعى قامشىسى ەندى ءارى جاقتى نۇسقادى. ويدىم-ويدىم ويناقشىعان شاڭداق جاقىنداپ قالعان ەكەن، — بۇل جيىن — ەرىكتى جيىن. جان بالاسىنا قيانات، زورلىق جوق. شايقاستان قورقاتىندار ارالارىڭدا ءالى دە بار بولسا، الدا ريزا، مەن ريزا، انە جولىڭ اشىق، بارا بەرسىن. ويتالعا ەرىككەندەر كەلمەيدى، بۇل جيىن — اس پەن تويدىڭ جيىنى ەمەس، تاۋەكەلدىڭ، كوپپەن كورگەننىڭ ۇلى تويى. ودان تايسالعاندار وسى باستان تايىپ تۇرسىن!
— دۇرىس! دۇرىس!
— تۋرا ءسوز!
— ارامىزدا ارامزالار بولماسىن!
— قورقاقتار قاتىنداردىڭ قاسىندا وتىرسىن!
جاسىل بۇيرا جاعالاۋدىڭ ورتاسىنداعى قارا داريا تاسىعانداي: اسپانعا نايزالار مەن اق باقاندار شانشىلىپ، تولقىننىڭ اق شۋدا جالىنداي جەلكىلدەيدى. كوبىسىنىڭ قارۋى باقان مەن ۋىق، اق سويىل. سول جابايى قارۋ جابىلا كوتەرىلگەندە مىنا اڭىزاق شىلدەنىڭ اق شەلدەنگەن اسپانىن تىرەپ تۇرعىسى كەلگەندەي شانشىلادى.
ويتالدىڭ ءجۇز جىلدىق زاۋ تەرەكتەرى قىركۇيەك تۇسپەي جاتىپ، وسى تامىزدىڭ ىشىندە-اق سارى بالاقتانا باستاعان. سوناۋ ساۋىردەگى ساراڭ جاڭبىردان سوڭ بۇل وڭىرگە بيىل تامشى تامباي تۇر. جايىلىمى جۇتاڭ، جايشىلىقتا جايقالىپ تۇراتىن كۇر ەڭسە مەن راڭ، بيدايىق پەن بەدە تىم ەرتە قۋراپ، ۇشىپ كەتكەن. تەك تىربىق جۋسان تانا سۇپ-سۇر بولىپ، سازارىپ الىپ، ءالى دە بولسا اپتاپپەن ارپالىسىپ، كۇن كوزىنە زارلەنە قاراپ، ىزاسى بەتىنە شىعىپ تۇرعان سياقتى.
قاساقانا بيىل مەركە مەن مىقاننىڭ، اسپارا مەن شالدۋاردىڭ سۋى دا قىسىر جىلانداي قىمسىنىپ، قىلدىرىقتاپ اعادى. سۋ بۇرىنعىداي ارناسىنان اسىپ تاسىماعان سوڭ، ويداعى شالعىن توزعان، ۇكىلى نار قامىس بيىل ءورت شالعانداي سەلكەۋ-سەلدىر.
مۇنداي اڭىزاق قۇرعاقشىلىقتا دالا شاڭداق. بۇرق ەتەرگە جەلەۋ تاپپاي جاتقان كەبىر توپىراق مەركەدەن قۇلاعان اتتىلاردىڭ جولىن ايگىلەپ اسپانعا بۇكىل دالانىڭ ۇستىنەن بوزبالا تۋ كوتەرگەندەي، ساتىم ارالاس توزاڭ تۇتىپ الدى.
توزاڭداتىپ، شاڭداتىپ ورلەۋىتتەن العاشقى اتتىلار دا جەتتى. استىنا جابى تۇقىمداس بورتە ءجۇندى مىقىر ات مىنگەن ايىر قالپاقتى ادىرلاۋ ءبىر كىسى انادايدان ايقاي سالىپ:
— اسسالاۋمالايكۇم، اقكوز باتىر! ءبىز تىگە اسپارانىڭ ارعى بەتىندەگى باتىس قىرعىز بولامىز. سەن ادىلەت تۋىن كوتەردى دەگەندى ەستىپ، اڭنان قازاق-قىرعىز قاشاننان ءبىر تۋعان، نە كورسە دە — ءبىر كورەدى، بۇل زاماندا دا ءبىر بولايىق دەپ ەلە كەلدىك. مىنا مەنىڭ اعالارىم مەن اتالارىم كەشەگى سىپاتاي باتىردىڭ ساربازدارى بولعان. ونى سەن جاقسى بىلەسىڭ باتىر. بۇگىن جولدا ءبىز سىپاتاي باتىردىڭ باسىنا ءتۇسىپ، دۇعا وقىپ، ادىلەت ءۇشىن اتتاندىق، اق جول بەپ دەپ باتا تىلەدىك. اڭنان مىنا اتتىڭ باسىن ساعان تىرەدىك. قابىل ال، باتىر! مەنىڭ نىسپىم — اتاساقال، قاسىمدا جيىرما جىگىت بار.
اقكوز اقجال اتتان ءتۇسىپ، اتاساقالعا قاراي توبەدەن تومەن جاياۋ بەتتەي بەردى. اتاساقال دا مىقىر اتتان اۋناپ ءتۇسىپ، توبەگە قاراي ەنتەلەي باستى.
اقكوز اۋەلى تۇراردى تانىماي توسىرقاپ وتىردى. ورىسشا كيىنگەن، كوزىنە التىن جيەك كوزىلدىرىك تۇتقان، دۋدارداي شاش قويعان شومبال دەنەلى جاس جىگىت ءبىر جەردە كورگەن ادامىنداي ەلەس بەرسە دە، قايدا كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ۇلىقتاردىڭ قاسىندا وسىنداي ءتىلماش، پيسار قازاقتار جۇرەتىن. «ءبىزدىڭ ارامىزعا كىرىپ كەتكەن جانسىز بىرەۋ بولىپ جۇرمەسىن»، — دەپ تە كۇدىكتەنىپ قالدى.
تەك دوسمايىل الدىنا كەلىپ، تىزەرلەپ وتىرا بەرىپ:
— ۋا، باتىر، مىنا بالا سەنى ىزدەپ كەلەدى. سەنى تانيمىن دەيدى. ءوزى دەيمىن تەگىن ەمەس. مەركەنىڭ بازارىندا پريستاۆ پەن اتامىرزانىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىپ كەتتى، — دەدى.
— كىم بولاسىڭ جارقىنىم؟ — دەپ اقكوز ەندى تۇرارعا بۇكىل تۇلعاسىمەن بۇرىلا قاراپ، توبەدەن تومەن تونە ءتۇستى.
«تانىمادى، — دەدى تۇرار ىشىنەن. — تانىمادى. ءبىز سوناۋ بەكتەن تويىنان بەرى كورىسپەگەلى التى جىل ءوتىپتى. ەكەۋمىز دە وزگەرگەن ەكەنبىز. مۇنىڭ باسىندا بۋرىلى كوبەيىپتى. رەڭى ءالى تايماعان ءبىراق. جارىقتىق ءالى نارتتاي جۇزىنەن نۇر شاشىراپ، ەكى كوزى ءالى جايناپ تۇر. وسى كەلبەتتە ادامدى وزىنە ەرىكسىز ارتىپ الاتىن ماگنيت بار سياقتى. ءدال ءقازىر مىنا قالىڭ قولدىڭ مۇنىڭ جانىنا توپتانعانى دا تەگىن ەمەس قوي. قۇدىرەتتى قارت، ەندى سول قۇدىرەت جولىن دۇرىس تابا بىلسە بولعانى...».
تۇرار توبەدە وتىرعان اقكوزگە تاعى ءبىر ادىم جاقىنداي ءتۇستى:
— اقا، تانىماي قالدىڭىز با؟ مەن تۇرارمىن عوي. رىسقۇلدىڭ...
— بولدى، بولدى، باۋىرىم، قۇلىنىم، بولدى، ار جاعىن ايتپاي-اق قوي! — دەپ اقكوز ورنىنان قوپارىلا كوتەرىلىپ، قورباڭداپ كەلىپ جاس جىگىتتى باۋىرىنا باستى.
— ىلعي ءبىر سىن ساعاتتا سەن كەز كەلىپ، قاناتىمەن سۋ بۇرىككەن قارلىعاشتاي، دەم بەرەسىڭ، قۇلىنىم. سوناۋ بەكتەن تويىنداعى سويقاندا شىرىلداپ كەلىپ ارا تۇسكەنىڭدى ءالى ۇمىتقان جوقپىن، قۋاتىم. ءاي، سونداعى جۇرەك جۇتقان ەرلىگىڭ-اي. سودان كەيىن سەنەن كوز جازىپ قالدىم. سەنى وقۋعا كەتتى دەدى بىرەۋلەر. قانشا جىل بولدى؟ التى جىل دەيسىڭ بە؟ ءيا، التى جىل ءوتىپ كەتىپتى-اۋ. سەن وسى قانشاعا كەلدىڭ، تۇرارجان؟
— جيىرماعا كەلدىم، اقا.
— جيىرماعا دەيسىڭ بە؟ مەن الپىسقا شىقتىم. سەنىڭ اكەڭ مەنەن بىرەر جاس كىشى ەدى. ءقازىر قانشادا بولعانى؟
— ءتىرى بولسا، ەلۋ التىدا عوي، اقا. ايداۋعا كەتكەنىنە ون جىلدان اسىپ بارادى، ءالى دەرەك جوق قوي. كەسىمى ون جىل ەدى...
— ە، تۇرارجان، كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى. ءتىرى جۇرسە، ارىستان ەدى، ازامات، ءبىر اينالىپ سوعار، نە بوپتى. ءاي، ارىستان ەدى-اۋ، ەسىل ەر...
بۇل اڭگىمەنى تىڭداپ وتىرعاندار جاعداياتقا ەندى-ەندى تۇسىنگەندەي.
ارالارىندا رىسقۇلدى بىلەتىندەرى وزگەلەرىنە ايقايلاپ ايتىپ جاتىر.
— وۋ، باياعى شىمىر رىسقۇل توي. ە، باسە، مىنا اقكوزدىڭ اجىراماس دوسى بولاتىن.
— مىناۋ سونىڭ بالاسى بولدى عوي. ورنىندا بار وڭالار دەگەن وسى. دارداي كىسى بولىپتى.
— بولايىن دەپ تۇرعان بالا عوي. ايتپەسە، ەلدە مۇنداي جاس از با؟
وسى تەكتەس اڭگىمەنى راستاعانداي، اقكوز باتىر مىنا جاس جىگىتپەن دارەجەسى تەڭدەي سويلەسىپ وتىر. كوپشىلىككە بۇل جىگىتتىڭ ءبىتىمى دە ۇناعانداي: تەبىندەپ قالعان قارا مۇرتى، دوڭەستەۋ كەلگەن ەر مۇرىندى، شەكەلىگى شىعىڭقى، كومىردەي قارا شاشى قايراتتى، جاسپىن دەپ جاسقانشاقتاماي، بەتىڭە تۋرا قاراپ سويلەيتىن، كوزى تايقىمايتىن تىك مىنەزدەۋ، ءبىراق ادەپتەن وزبايتىن، ينابات يەسى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
— اقا، مەن وسى بەتتە سوناۋ تاشكەنتتەن كەلە جاتىرمىن، — دەدى تۇرار ەندى ەسەن-ساۋلىقتان كەيىن نەگىزگى اڭگىمەگە كوشپەك ويمەن.
— سەنى بىرەۋلەر رەسەيدە وقىپ ءجۇر دەپ ەدى-اۋ، تۇرارجان.
— ونىڭىز راس، اقا. رەسەيگە سامار دەگەن قالاعا وقۋ ىزدەپ بارعانىم راس. ءبىراق باستىعى مەنى قابىلداتپاي قويدى. بۇراتانا، كوشپەندى كيرگيزعا وقۋ نە كەرەك دەپ جولاتپايدى. سودان تاشكەنتتە وقىپ ءجۇر ەدىم عوي. وسى وتكەن شىلدەنىڭ اياعىن الا ەسكى تاشكەنتتە كوتەرىلىس شىعىپ كەتتى. شايحانتاۋ، شىنياز، تويتوبە دەگەن اۋدانداردا دا ءدۇمپۋ بۇرق-بۇرق ەتە قالدى. مەن نە دە بولسا ەلگە جەتەيىن، ەل-جۇرتىممەن بىرگە بولايىن دەپ مەركەگە تارتتىم. ەندى، مىنە سىزبەن بىرگەمىن.
— ءاپ بارەكەلدى، جارىعىم. مىنا داۋىلداتقان زاماندا ۇركەكتەر ۇيىندە تىعىلىپ وتىرادى. ەل دەپ ەڭىرەگەن ەر كوپپەن بىرگە جورىققا شىعادى. ەر ەكەنسىڭ، تۇرار. ماعان اقىلشى بول. وقىعان ازاماتسىڭ. مىنا ءبىز وڭ مەن سولدى اجىراتا بەرمەيمىز. «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەن. سەن جاس تا بولساڭ كوپتى كوردىڭ. ءتاڭىرى قولداسا، ءارۋاقتارعا سىيىنىپ، شايقاسقا شىقپاقشىمىز. مۇنىمىز قالاي؟
— اقا، سۇراعىڭىز ورىندى، — دەدى تۇرار ءسال ويلانىپ. — وسى سۇراق مىنا جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوكەيىندە تۇرعان سۇراق. رۇقسات ەتسەڭىز، مەن جالعىز سىزگە ەمەس، مىنا كوپشىلىككە قازىرگى جاعدايدى ايتىپ، ۋاقىتتى شولىپ وتسەم. بۇعان قالاي قارايسىز؟
— ونىڭ ابدەن دۇرىس، بالام. وندا مەن قولدى توپتايىن، — دەپ وتىرعان ورنىنان اۋىر كوتەرىلىپ، ەڭگەزەردەي تۇلعاسى توبە باسىندا تاس مۇسىندەي قالشيىپ ءبىراز تۇردى.
— ۋا، ساربازدارىم! — دەپ قوڭىر ءۇن ساڭق ەتە قالدى. — بەرىرەك جينالىپ، ءسوز تىڭدا. ءبىزدىڭ وسى قاۋىمىمىزدىڭ ءبىر تۇتقاسى، ءبىزدىڭ دوسىمىز، جاس تا بولسا باس بولعان، رىسقۇلدىڭ تۇرارى ءسوز ايتادى. قۇلاق سال، كانە!
ۇزەڭگىلەر قاتىسىپ، اۋىزدىقتار سىلدىرلاپ، توبەشىكتى جاعالاي اتتار پىسقىرىنىپ، ادامدار سامپىلداپ، ءبىرازعا دەيىن ابىر-دابىر باسىلماي قويدى.
كوپتىڭ الدىندا ءسوز سويلەۋدىڭ تۇساۋىن مەركەنىڭ تورتكۇل بازارىندا، قاھارلى دا ءقاۋىپتى شاقتا كەسكەن تۇرار ءقازىر قىسىلعان جوق. ءالى دۋ-دۋ ەتكەن حالىققا قاراپ قولىن كوتەرىپ، سايابىر تىلەپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ءالى ءبىر ءسوزى جوق، تەك قول كوتەرىپ تۇرعان تۇراردى كورىپ، جۇرت بىرتە-بىرتە وزىنەن-وزى تىنا قالدى.
— و، اعايىن، ارالارىڭىزدا ۇستا بار ما، اقىن بار ما؟
اۋەلى نە دەرىن بىلمەي، سىلتىدەي تىنىپ قالعان قالىڭ قول كەنەت بۇزىلعان ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ الا جونەلدى.
— اقىنى نەسى؟ اقىن نە جەيدى بۇل جەردەن؟ سوعىستا ەشكىم دومبىرامەن سوعىسپايدى. نە دەپ تۇرسىڭ، جارقىنىم؟ — دەپ ءتىلىن بەزەنگەن شاقىلداق بىرەۋ شيقىلداپ كۇلە بەرىپ ەدى، ءبىراز ەل ونى قوستاپ حا-حالاپ كەپ جونەلدى. تۇرار تاعى دا قولىن كوتەردى. شۋ تىيىلا بەرگەندە:
ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايدان ەرىمەي،
التى مالتا اس بولماي...
تۇرار ساقپانداي سارتىلداعان وسى ءبىر قۇدىرەتتى سوزدەردى جورتا تىيا قويىپ، جان-جاعىنا كوز سالىپ ەدى، ساربازداردىڭ كوپشىلىگى ۇزەڭگىگە اياقتارىن تىرەپ، ۇشاتىن قۇستاي قومدانىپ، كوزدەرى وت شاشا باستاعان ەكەن.
— وۋ، جارقىنىم، نە بوپ قالدى، ايتساڭشى، ويباي، ار جاعىن! — دەپ ارت جاقتان بىرەۋ سويىلىمەن اسپاندى شانىشقىلاپ، ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى.
— ويباي، مىناۋ ولەڭ ەمەس، ءورت قوي!
— شۋلاما،تۇگە! ار جاعىن ايت، مياتىم، — دەدى اقكوز دە العا ۇمسىنىپ.
تۇرار سوندا بۇرىنعىدان بەتەر سەرپىلىپ، مىنا قاۋىمدى ءبىرجولاتا قاۋلاتپاق نيەتپەن ساڭقىلداپ الا جونەلدى:
التى ماتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا،
ساقالى شىعىپ جات بولماي،
Aت ۇستىندە كۇن كورمەي،
اشارشىلىق شەل كورمەي،
وزەگى تالىپ ەت جەمەي،
ەر توسەكتەن بەزىنبەي
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىر قازىق جاستانباي
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟ —
اسپارا تاۋدان تەڭىز توڭكەرىلگەندەي، مىنا مىڭ قولدى ءبىر تولقىن، قۇدىرەتتى تولقىن شارپىپ ءوتتى دە، الگى ءورت ولەڭنىڭ اسەرىنەن ارىلا الماي اربالىپ قالعان حالىققا اقكوز ءسوز تاستادى.
— اپىر-اي، كەۋدەسىندە جانى بار ادامدى اتقا قوندىرماي قويمايتىن جىگەرلى جىر عوي مىناۋ!
— ەگەۋلى نايزا، ەرەۋىل ات! ا قۇداي، قولدا!
— بۇدان كەيىن «اتتانداماي» قالاي شىداپ تۇراسىڭ، قۇداي!
سوندا تۇرار ماحامبەتتىڭ ولەڭىن جاتقا بىلگەنىنە مىڭ تاۋبە ايتىپ، سول ولەڭمەن تانىستىرعان تاشكەنتتىك دوستارىنا، ۇستازدارىنا مىڭ العىس باعىشتادى. كوپىرگەن كوپ سوزدەن گورى، ءبىر اۋىز وتتى ولەڭمەن مىنا توپتىڭ قانىن قىزدىرىپ، جىگەرىن قايراپ، بىردەن ءتىل تابىسقان تاپقىرلىعىنا ءوزى دە ءدان ريزا. ەندى تۇرار بويىن ەركىن بيلەپ، ويىن تۇزەپ، ءبىرجولاتا قۇلشىنىپ كەتتى.
— مىنە، اعايىن! اقىن دەگەن وسى! — دەدى تۇرار. — اقىننىڭ ءسوزى نايزادان دا، وقتان دا وتكىر. جاڭاعى مەن ايتقان جىر ماحامبەت دەگەن باتىر اقىندىكى. ول ءارى جاۋىنگەر، ءارى اقىن بولعان. وسىدان جەتپىس-سەكسەن جىل بۇرىن پاتشا مەن باي-سۇلتاندارعا قارسى كوتەرىلىستى باستاعان كىسى. قالاي، حالايىق، ارالارىڭدا اقىن بار ما دەپ سۇراعانىم ەندى تۇسىنىكتى بولدى ما؟
— تۇسىنىكتى بولدى، تۇرار شىراعىم. مىنا مەن ساۋىتبەك دەگەن اقىن اعاڭ بولامىن. انا جانىڭدا تۇرعان اقكوزدىڭ مىرزاباي دەگەن بالاسى دا اقىن. زامان بەيبىتشىلىك، ەل توقشىلىقتا ەكەۋمىزدىڭ ەپتەپ ايتىسقا تۇسەتىنىمىز دە بار. ەندى «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ قولعا قارۋ ۇستاپ تۇرىسىمىز مىناۋ.
ساڭقىلداعان، بيداي ءوڭدى، موسقال كىسى اتىن تەبىنىپ العا شىقتى.
— راقمەت، ساۋكە! جاڭا بىرەۋ وسى جيىندا «دومبىرامەن سوعىسپايدى» دەپ قالدى. سول دۇرىس پا، ساۋكە؟ دۇرىس بولماسا، ءسىز قولىڭىزداعى نايزاعا قوسا دومبىرانى دا تاستاماڭىز. مىنا حالىققا كەشەگى سىپاتايدىڭ ەرلىگىن جىرلاڭىز. ءوزىڭىزدىڭ اقبوپەدەن قالاي ايىرىلعانىڭىزدى ايتىڭىز. نە سەبەپتى ايىرىلدىڭىز؟ «مال بەرگەنى بارادى الىپ كەتىپ، كەدەيشىلىك قولىمدى كەسىپ وتىر»، — دەمەپ پە ەدىڭىز؟ مىنا حالىقتىڭ كوتەرىلىسىن تولعاڭىز. كوتەرىلىس تەك مەركەدە عانا ەمەس، سوناۋ وزبەك، تۇرىكمەن ەلىندە دە، مىنا قىرعىزدا دا، اناۋ الماتىدا دا، سوناۋ سارىارقا، تورعاي دالاسىندا دا قاۋلاپ كەلە جاتىر. داۋىل تۇردى، حالايىق! بۇل كۇللى قوقىستى، ىزعاردى الىپ كەتەتىن التىنكۇرەك داۋىلى. ءبىز مىنا جاقتا جەتىسۋ كوتەرىلىسىمەن، مىنا قىرعىزداعى قاراقول، توقپاق، سۋسامىر كوتەرىلىسشىلەرىمەن، ءتىپتى سوناۋ تورعاي ساربازدارىمەن ۇشتاسىپ، سولارمەن ۇرانداسىپ ءبىر مەزگىلدە قيمىلداۋىمىز كەرەك. ءار جەردە شاشىراپ جۇرسەك، پاتشا ءبىزدى وپ-وڭاي سوعىپ الادى. بەس ساۋساق جەكە-جەكە تۇرعاندا ءالسىز، ال بەسەۋى بىردەي جۇمىلعاندا — جۇدىرىق. جالعىز مەركە كوتەرىلگەنمەن ءبىز قانشا ەر بولساق تا جەڭىسكە جەتۋ قيىن. مەركە عانا ەمەس، انا قورداي، مىنا شۋ، ار جاعى اۋليە-اتا، سىرداريا، ىرعىز...
— ءاي، شىراعىم! — دەپ ۇلەكتەي وڭكيگەن بىرەۋ قاباعىنان كۇن شىلدەدە قار جاۋىپ، جاياۋلاپ العا شىقتى. — ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى التىن ءسوز. تىم سىلدىراتىپ جىبەردىڭ سول التىنىڭدى. مىنا ماعان اناۋ سىردارياڭنىڭ، سوناۋ ىرعىز بەن تورعايىڭنىڭ قانشا قاجەتى بار؟ ماعان كۇزمەنكە كەرەك، ءبىلدىڭ بە؟ كۇزمەنكە! ياعني جىلى-بۇلاق كەرەك! ءبىلدىڭ بە! ول مەنىڭ اتا-بابامنىڭ قونىسى. مەنىڭ كىندىگىمنىڭ قانى تامعان جەر. انە، سول جەردى، سول جىلى-بۇلاقتى پريستاۆ باستاپ، بەكتەن بولىس قوستاپ كۋزمين دەگەن ورىس بايىنا، سونىڭ سىبايلاستارىنا ساتتى. ال ءبىزدى بەكتەننىڭ تاز باسىنداي قىلپىقسىز تاستاق قىرقاعا ايداپ تاستادى. نە جازدىق؟ ءبىزدى قۇداي جاراتپاپ پا؟ نەگە جەرىمىزدەن، انامىزدىڭ ەمشەگىنەن ايىرادى. جىلى-بۇلاقتىڭ سۋى انامىزدىڭ سۇتىندەي ەمەس پە ەدى؟ انە، شىراق، شاپساق ءبىز سول كۇزمەنكەنى شابامىز دا جەرىمىزدى قايتارىپ الامىز، ءبىلدىڭ بە؟
— اعاتاي، اتىڭىز كىم؟ — دەدى تۇرار. — وسى ءسىز تايلاق ەمەسسىز بە؟
— ءيا، مەن تايلاقپىن. مىنا تۇرعانداردىڭ ءبارى بىلەدى. وسى كەلىستە مەن انا پاحوم دەگەن ورىس دوسىممەن بىرگە كۋزمين بايدىڭ مالىن ايداپ كەلدىم.
— مەن ءسىزدى تانىدىم، اعاتاي، انا جىلى ۇيىڭىزدە بولعانمىن. قىرعىزباي اتامنىڭ مالىن الىپ قايتقانمىن.
— وي، سونداعى بالا سەنسىڭ بە؟! قايتارىپ بەر كۋزمينكەنى ەندەشە!
— كۋزميننىڭ مالىن ايداپ كەتكەنىڭىز بەكەر بولعان، تايلاق اتا. ەندى كۋزمين قاراپ وتىرادى دەپ ويلايسىز با؟ ەندى ول ءسىزدىڭ اۋىلداعى مالدى سىپىرىپ الادى.
— مال تاپسا — الادى. ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق اۋىلدان نەسىن الادى؟
بۇلاردىڭ ءسوزىن ەستىگەندەر قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. تايلاق جان-جاعىنا الارا قاراپ:
— نەسىنە كۇلەسىڭدەر! — دەپ گۇر ەتتى. — ەي، اقكوز! — دەدى ول ەندى توبە باسىندا تۇرعان ساردارعا قاراپ. — مەن ساعان مىنا اسكەرلەرىڭە ازىق بولار دەپ كۇزمىننىڭ مالىن ايداپ كەلدىم.
انا پاحوم ورىس ەكەن دەپ جاتىرقاما. و دا مەن سياقتى جالشى. ال مەن ارىزىمدى ايتتىم: جىلى-بۇلاقتى بىزگە قايتارىپ بەر. مىنانداي قولمەن كۇزمىنكەنى عانا ەمەس، جەردىڭ ءجۇزىن جاۋلاپ الۋعا بولادى عوي. كۇزمىنگە الدىمەن ءوزىم شابامىن.
— اقا، رۇقسات ەتسەڭىز، جاۋابىن مەن بەرەيىن، — دەپ قالدى تۇرار قول كوتەرىپ.
— ايتا عوي، تۇرار، ايت، قۋاتىم.
— ايتسام، بىلاي اعايىن. اۋەلگى ماقسات: پاتشاعا ادام بەرمەۋ. بارلىعىڭدى وسى جەرگە جەتەلەپ كەلگەن — سول ماقسات. تۇركىستان مەن قازاقستان دالاسىندا كوتەرىلگەن مىڭ-مىڭ قولدىڭ دىتتەگەنى وسى. ال بۇل قارسىلىققا پاتشا قول قۋسىرىپ وتىرا بەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق، اعايىن، پاتشا استە قاراپ قالماس. گەنەرال-گۋبەرناتور تۇركىستان ولكەسىن سوعىس جاعدايىندا دەپ جاريالادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل — بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ جەر-جەرگە اسكەر شىعادى دەگەن ءسوز. كەشە تاشكەنتتەن سول گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كومەكشىسى پريحودكو دەگەن كەلدى. بۇگىنگى بازاردا بولعاندار كوردى ونى. ول ەندى مەركەگە اسكەر شاقىرتادى. ونى جازالاۋشى وترياد دەيدى. مىنە، سول اسكەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن بىزگە قول جيۋ كەرەك، قولدى مول جيۋ كەرەك جانە قارۋلانۋ كەرەك. زەڭبىرەككە قارسى باقان الىپ شابۋ — كوپە-كورنەۋ باستى وققا بايلاپ، تەكتەن-تەككە قىرىلۋ دەگەن ءسوز. بىزگە مىلتىق كەرەك. شاما جەتسە، زەڭبىرەك كەرەك. انە، الگىندە مەن ارالارىڭىزدا ۇستا بار ما دەپ سۇراعانىمنىڭ سىرى سول. ءسويتىپ، ءبىز پاتشاعا ادام بەرمەيمىز، ءارى پاتشانى ىشىنەن السىرەتەمىز. مايدانعا جىبەرەتىن اسكەر-كۇشىن كوتەرىلىسشىلەرگە بولۋگە ءماجبۇر بولادى. ال ءبىز بولساق، كۋزمينكا سياقتى بەيبىت ورىس سەلەنىن ەمەس، مەركە سياقتى اكىمشىلىك ورداسىن باسىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ جاۋىمىز استە ورىس كەدەيى ەمەس، ءبىزدىڭ جاۋىمىز — پريستاۆ جانە ونىڭ ۋريادنيكتەرى، جەرگىلىكتى پاتشا اكىمشىلىگى، ءوزىمىزدىڭ بايلار مەن بولىستار، پاتشا اسكەرى. ءبىز بۇگىن كۋزمينكانى ورىستاردان تارتىپ الساق، ەرتەڭ پاتشا اسكەرلەرى قازاق-قىرعىز وتىرعان جەردىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ، ەلىڭنىڭ كۇلىن سۋىرىپ، شاڭىن اسپانعا ۇشىرادى. ءبىز بۇگىن كۋزمينكانى جاۋلاساق، ەرتەڭ بۇكىل ورىس شارۋاسىنىڭ، ورىس كەدەيلەرىنىڭ سەنىمىنەن ايىرىلىپ، ولاردى دا وزىمىزگە قارسى قويىپ الامىز. ال ەگەر ءبىز ورىستىڭ ۇلىقتارىنا جانە قازاقتىڭ بايلارىنا قارسى كۇش جۇمساساق، وندا انا پاحوم سياقتى كەدەيلەر ءبىزدىڭ جاعىمىزدا بولادى. وسىنى ءتۇسىن، اعايىن!
اتتىلى قامالدىڭ الدىندا جاياۋ تۇرعان جالعىز تايلاقتىڭ جۇدىرىعى ءتۇيىلىپ، شىقشىتى بۇلتىلداپ كەتتى. تۇنەرىپ تۇرىپ، تاعى دا گۇر-گۇر ەتتى:
— سوندا قالاي، «تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى» بولدى عوي؟ جىلى-بۇلاقتان ايىرىلعان از ەل ماڭىراق اڭىراپ قالا بەر دەيسىڭ عوي؟
III
قانقۇيلى سوعىستار تاريحتا بۇرىننان بار. جەندەت اتاۋلى دا بۇل دۇنيەگە جاڭالىق ەمەس. جاۋگەرشىلىك شاپقىنىندا تۇتاس قالالار، تايپالار، اۋىل-قىستاقتار، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، تىپ-تيپىل كەتكەنىن كارى تاريح ەجەلدەن بىلەدى.
ال ماڭىراق سويقانى دەگەندى... مىڭ-مىڭ جىلدىق تاريحتا جەردىڭ بەت-جۇزى توپالاڭ توبەلەستەن تالاي-تالاي كوكالا قويداي دال-دالەسى شىققان. ءبىر جاراسى جازىلىپ بولماي جاتىپ، ەكىنشى جاراقات پايدا بولىپ، شەكەسى ءىسىپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان شىعار، ايتەۋىر ماڭىراق سويقانى تاريحتىڭ نازارىنان تاسا قالعان دا، ەش جەردە جازىلماعان.
ءبىراق ماڭىراقتا شىجعىرىلعان جاس بالا ەتىنىڭ ءيىسى مۇرنىنان كەتپەگەن كۋالەر مۇنداعىعا دەيىن ءتىرى ءجۇردى، ال ەندى بىرەن-ساران سەكسەننەن اسىپ سەلكىلدەگەن كونە قاريالار — سول ءبىر سويقاننىڭ بۇگىن-ەرتەڭ عايىپ بولار ءتىرى كۋالەرى عانا.
بۇل ءوزى باسىندا كۇشتىلەر مەن قورقاۋلاردىڭ قاھارىنا ۇشىراعان سورلى اۋىل ەدى. بالە بالەنى شاقىرا كەلدى دە، اقىر تاۋىس-تامام بولىپ اياقتالدى.
بۇل جولعى بالەنى ۆاسيليي كۋزمين باستادى. مالى ورىستەن ۋاقىتىندا قايتپاعان كۋلاك دەرەۋ اتقا ءمىنىپ، ارى-بەرى ىزدەۋ سالىپ ەدى، جامان حابار جاتقان با، جوعالعانى قولدى بولىپ شىقتى. جوق ىزدەگەن كۋلاكقا حابارشىلار: «مالىڭ ءبىر تۇياق شاشاۋى جوق، تۇپ-تۇگەل كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىندا. جانە ونى ەشكىم زورلاپ العان جوق، مالشىلارىڭ شاشپاي-توكپەي ءوز ەركىمەن، ءوز قولدارىمەن اپارىپ تاپسىردى. تەك مۇسىلماندار دوڭىز ەتىن جەمەيتىن بولعاندىقتان، شوشقالارىڭ مىقان قامىسىندا قالىپ، جابايىعا اينالاتىن ءتۇرى بار»، — دەستى.
كۋزمين ىزاعا شىداي الماي ءوز شاشىن ءوزى جەردەن ءبىر ۋىس كودە جۇلعانداي جۇلىپ الىپ، شەشەسىنەن مىقتاپ تۇرىپ ءبىر بوقتادى. كىمنىڭ شەشەسى ەكەنى قۇدايعا عانا ايان.
ءبىراق شاش جۇلىپ، شەشە بوقتاۋمەن ءىس تىنبايتىنىن ابدەن بىلەتىن اككى، ءبىر ءسات تە ايالداماي مەركەگە شاپتى. پريستاۆ سوكولسكيي مىرزانىڭ ۇستىنە رۇقساتسىز كىرىپ كەلىپ، سالەم ءسوزدى تاعى دا شەشەدەن باستادى.
— ... وتىرىسىڭ وڭدى، پريستاۆ! ال حالقىڭنىڭ كۇنى قالاي؟ اقىرزامان! بۇلىكشىلەر ءبىزدى تاپا-تال تۇستە توناپ جاتىر! ءبىزدىڭ پاتشا سەنىپ قويعان اكىمدەردىڭ ەسىنەپ وتىرىسى مىناۋ؟ بۇلىكشىلەر مىڭ-مىڭ قول جيناپ، ءبارىمىزدىڭ تامىرىمىزعا بالتا شاپپاقشى، ال ءبىزدىڭ سەنگەن قوجالارىمىزدىڭ ۇيقىدان كوزى اشىلمايدى! مات تۆويۋ...
سوكولسكيي مىرزا ءوز دارەجەسىن باعالاي بىلەتىن، بەدەلىنە قىلاۋ تۇسكەنىن قالامايتىن، باعىنىشتىلاردان جان بالاسىن بەتىنە قاراتپايتىن ايتۋلى الپاۋىت بولاتىن. ءبىراق مىنا توسىن توقپاقتان ەسەڭگىرەپ قالعانداي، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ كوزى ەجىرەيىپ:
— قۇداي ءۇشىن، حريستوس ءۇشىن، نە بولىپ قالدى. ۆاسيليي تەرەنتيەۆيچ، ايتىپ ولتىرسەڭشى! — دەپ قالبالاقتاپ قالدى.
كىمگە كەكىرەيىپ، كىمگە ەڭكەيۋدى پريستاۆ بىلمەيدى ەمەس. ۆاسيليي كۋزمين — مەركە ۋچاستوگىندەگى ەڭ بەدەلدى اتامانداردىڭ ءبىرى. كەرەك دەسەڭ، مەركە اتىرابىنداعى ءىرى سەلولاردىڭ ءبىرى سونىڭ اتىمەن اتالادى. ال ءوزى پريستاۆ بولا تۇرا مۇنىڭ اتىندا سوكولسكوە دەيتىن سەلو جوق. كۋزميندەرمەن ساناسپاۋعا بولمايدى.
كۋزمينكانىڭ اتامانى جاي-جاپساردى ايتىپ بولدى دا:
— ساعان ايتارىم، پريستاۆ مىرزا، ءوز كۇشىڭمەن ءبىزدى بۇل تاعى تۇزەمدەردەن قورعاي المايدى ەكەنسىڭ، ەندەشە ماعان قارۋ-جاراق الدىرىپ بەر. بۇكىل سەلونىڭ ەركەك كىندىگىن قارۋلاندىرىپ، ول قاراقشىلاردىڭ سازايىن ءوزىم-اقتارتتىرامىن. قارۋ بەر! — دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ قويدى.
— بۇنداي پاتريوتتىق جالىنىڭا ريزامىن، — دەپ مىرس ەتتى پريستاۆ. — ءبىراق، ۆاسيليي تەرەنتيەۆيچ، سەلو حالقىن قارۋلاندىرىپ كەرەگى جوق. ونان سوڭ ورىستار مەن كيرگيزداردىڭ قىرعىنى تۋىپ كەتەدى. ءىستىڭ مۇنداي ۋشىققانى بىزگە ءتيىمسىز. حالىقتى قىرىپ الامىز.
— سوندا قالاي، ولار وڭ شەكەمىزدەن ۇرسا، سول شەكەمىزدى توسىپ وتىرا بەرەمىز بە؟
— جوق، قىمباتتى اتامان، ءسال شىداساق بۇگىن-ەرتەڭ جازالاۋشى وترياد كەلىپ جەتەدى. گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننەن اسكەر سۇراپ، روتميستر پريحودكو ەكەۋمىز قول قويىپ تەلەگرامما سوققانبىز. روتميستر ءقازىر پىشپەكتە. سونداعى گارنيزوننان ەكى ءجۇز سولدات، پۋلەمەت، زەڭبىرەك الىپ شىعادى. راس، پىشپەكتە دە جاعداي ءماز ەمەس كورىنەدى.
قاراكيرگيزدار دا كوتەرىلىپ جاتىر. توقپاقتا ۇلكەن ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر. اسكەر وعان دا كەرەك. تەك تاشكەنتتەن اۋليە-اتا ارقىلى كەلە جاتقان كۇشكە سەنىپ وتىرمىز، كوگەرشىنىم. ال الگى سەنىڭ كيرگيز-باتىراعىڭ قاي اۋىلدان ەدى، سونى ايتشى؟ — دەپ پريستاۆ اتامان كۋزميننىڭ اپتىعىن ارەڭ باستى.
جالشى تايلاق ماڭىراق اۋىلىنان ەكەنىن بىلگەن سوڭ، پريستاۆ بەكتەن بولىسقا شابارمان جىبەرىپ، — تەز جەتسىن! — دەپ بۇيىردى. ماڭىراق — اسپارا بولىسىنا قارايتىن بولعاندىقتان ەندى بەكتەننىڭ ءوزى كەرەك ەدى.
پريستاۆقا بۇرىن ونشا ىعا قويمايتىن بەكتەن بۇل كۇندە بۇگەجەكتەۋ. زامان بۇرىنعىداي ەمەس. تۇركىستان ولكەسى سوعىس جاعدايىندا دەپ جاريالاندى. پريستاۆ اكىرەڭدەسە — قاقىسى بار. اسپارا بولىسىنان بەس ءجۇز ادام مايدان دالاسىنا جونەلتىلۋى ءتيىس ەدى، ول ءالى ورىندالعان جوق. سولداتقا دەپ تىزىلگەن جىگىتتەرىنىڭ كوبى اقكوزدىڭ قاراماعىنا قاشىپ كەتتى. بۇل ءبىر. ەكىنشى ءبىر كۇمىلجيتىن جەرى — سولداتقا الدىرمايىن دەپ، اركىم-اركىمنەن، ارينە اۋقاتتى ادامداردان پارا العانى دا بار. پريستاۆتىڭ ۇلەسىن بەكتەن ءالى بەرە قويماپ ەدى. ءبىر جاعى سودان سەسكەندى.
وسىنداي قوبالجىعان ويلارمەن كەلىپ جەتكەن بەكتەن بولىستى پريستاۆ مۇلدە باسقا جاعىنان بوپسالادى.
— تايلاق دەگەن كىم؟ اتا-تەگى نە؟
— اتا-تەگى، رۋى — ماڭىراق. بۇرىنعى قونىسى — قازىرگى كۋزمينكا. ماڭىراقتىڭ جەرىن پەرەسەلەندەرگە الىپ بەر دەگەن ءوزىڭىز بولاتىنسىز، مىرزا. سودان ماڭىراق باسقا جەرگە قونىس اۋدارىلعان. ال تايلاق دەيتىنى ماڭىراقتاعى ءۇي-جايىن تاستاپ، اتا-باباسىنىڭ قونىسىنداعى مىنا كۋزمين مىرزاعا جالشى بولىپ كەتكەن. مەنىڭ بىلەتىنىم وسى، پريستاۆ مىرزا. — بەكتەن بولىس قايداعى ءبىر قاڭعىباس تايلاققا بولا شاقىرتىپ، سۇراققا العانىنا شامدانعان سياقتى.
— سەنىڭ سول تايلاعىڭ مەنىڭ بۇكىل مالىمدى قاراقشىلاردىڭ قولىنا اپارىپ بەردى. سەن ۋپراۆيتەلسىڭ، قايتارىپ بەر مالىمدى! — دەپ كۋزمين جەلكە شاشىن كۇدىرەيتىپ، كوزىن ەجىرەيتتى.
— ە، تامىر، سول قاراقشىلار مەنىڭ جىلقىمدى دا ايداپ اكەتتى. قولدارىڭنان كەلسە، كومەكتى ماعان كورسەتىڭدەر، — دەپ بەكتەن جىلارمان بولا قالدى.
تىزىمگە ىلىككەن جالشى، جىلقىشى جىگىتتەر بولىستىڭ بىرەر ءۇيىر جىلقىسىن ايداپ الا كەتكەنى راس ەدى.
— كوردىڭ بە، ۆاسيليي تەرەنتيەۆيچ، — دەپ پريستاۆ مۇرتىن شيراتتى. — بۇل بۇلىكتە زارداپ شەككەن تەك سەن عانا ەمەس. سوندىقتان تىزە قوسىپ كۇش بىرىكتىرۋ كەرەك. روتميستر پريحودكو كەلىسىمەن ەسەپ ايىرىلىسادى. ءسال سابىر ەتىڭدەر، مىرزالار. ال، بەكتەن مىرزا، سەن وسىندا بولا تۇر. بىزگە كەرەكسىڭ. اۋەلگى اڭگىمە ماڭىراقتان باستالادى. باستاپ الىپ باراتىن سەن بولاسىڭ، — دەدى.
ماڭىراقتا نە اڭگىمە باستالماق؟ جار باسىندا جاربيگەن جامان اۋىل نەندەي اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى بولىپ جارىتپاق؟ بۇل جاعى بەكتەن بولىسقا ءالى بەيمالىم ەدى.
* * *
— مىنە، ماڭىراق، — دەدى بەكتەن بولىس اتىنىڭ تىزگىنىن تارتا توقتاپ.
رەتى كەلسە، بولىس ەندى ءارى قاراي بارعىسى جوق. وسى جەردەن كەرى قايتپاق.
جازالاۋشى وترياد جاردى جاعالاي تاقىر تاستاققا قونىستانعان قوتىر اۋىلدىڭ ىرگەسىنە تاياپ كەلدى. ماڭىراق اۋىلىنا بۇل قونىستىڭ جايسىز ەكەنى سونشا، مىنا تۇرىسى جاۋىر ەسەككە قيعاش ءمىنىپ وتىرعان ادامدى ەلەستەتەدى. «ءبىر اۋىل ەلدى اسىراي المايمىن-اۋ»، — دەپ تاستاق جەر ىڭعايسىزداناتىن سياقتى. «تاقىر جەردىڭ تاسىن تەرىپ مازاسىن الدىق-اۋ»، — دەپ ەل قىسىلاتىن ءتارىزدى. ايتەۋىر ءبىر ۇيلەسىمسىزدىك سونادايدان كوزگە ۇرادى.
جىلى-بۇلاقتىڭ بويىنان ايىرىلىپ، ماڭىراقتىڭ شاڭىراق كوتەرگەن جەرى وسى. قايران جىلى-بۇلاقتىڭ ءجانناتى جەرىن پەرەسەلەندەرگە بەرۋ جونىندە قاعازعا قول قويىپ، ءمور باسقان مىنا بەكتەن بولىس. قانشا پارا العانىن ءوزى بىلەدى، مىنا كۋزمين كۋلاك، بالكىم پريستاۆ سوكولسكيي بىلەدى. پارا جونىندە دوكۋمەنت تىگىلمەيدى، ارحيۆتە ساقتالمايدى.
جىلى-بۇلاقتى كۋزمين باستاعان كۋلاكتارعا ساتقاندا اداسىپ قالعان ار-ۇيات بەكتەننىڭ شۇبار بەتىن ەندى قىتىقتاپ تۇرعان شىعار، ويتكەنى ماڭىراققا جاقىنداعىسى جوق. الدە ءالسىز ەلدەن سەسكەنە مە ەكەن. ويتكەنى ماڭىراق حالقى تاڭنىڭ اتىسى — ورنىنان بەكتەندى قارعاپ تۇرەگەلەدى، كۇننىڭ باتىسى — بەكتەندى قارعاپ، جاتار ورىنعا قوناقتايدى.
— رۇقسات بولسا، مەن ەندى قايتايىن، — دەدى بەكتەن توقپاق جال تورى ايعىردىڭ تىزگىنىن ەپتەپ ءبىر ەزۋلەي تارتىپ. — جۇمىس باستان اسىپ جاتىر، مىرزا. ءتىزىمنىڭ شاتاعى ءالى بىتكەن جوق. ىزدەگەن ماڭىراقتارىڭىز مىنە. ەندى مەنىڭ كەرەگىم جوق شىعار.
كۋزمين گۇج ەتە قالدى:
— پوستوي، تامىر، پوستوي. وسى ماڭىراقتىڭ ءبىر سۇمەلەگى مەنىڭ مالىمدى سىپىرىپ ايداپ كەتتى. سەن اۋەلى سونى ءوندىرىپ بەر. سودان سوڭ باراتىن جاعىڭا بارا بەر. قاراي گور، قايتىپ كەتپەكشى!
— كۋزمين مىرزا دۇرىس ايتادى، — دەپ قوستادى روتميستر پريحودكو. — وسى اۋىلدىڭ تىزىمگە ىلىككەن ەركەكتەرى كىمدەر؟ ولار قايدا؟ مەنىڭ دەرەگىم بويىنشا، ولار كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلعان. ءسىز ۋپراۆيتەل مىرزا، اۋەلى سولاردى تۇگەلدەپ شىعىڭىز. مال جاعىن ونان سوڭ كورە جاتارمىز.
— بەكتەن، سەن نەمەنە، بارىمىزدەن اقىلدىمىن دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەپ پريستاۆ ەجىرەيدى. — ءقازىر بۇل كاززاپ اۋىلدىڭ ك ۇلى كوككە ۇشادى. وعان مىنا ءبىز كىنالى دە، سەن ادال بولىپ شىعا كەلمەكشىسىڭ توي. جوق، بەكتەنكا، نە كورسەك تە، بىرگە كورەمىز. ايتپەسە، ءبىز بۇل ماڭىراققا سەنسىز دە جول تابا الامىز. ايدا، اۋەلى تايلاقتىڭ ءۇيىن كورسەت! سودان سوڭ روتميستر مىرزا ايتقانداي، ءتىزىم بويىنشا، جىگىتتەردى تۇگەندەيمىز.
بەكتەن بولىستىڭ ۇستىندەگى جاداڭ قات بوز كامزولدىڭ جاۋىرىنى قاراۋىتىپ سۋلانىپ بارا جاتتى. مەيىزدەي قاتقان دەنەسىن قازانعا سالىپ قايناتقانداي، قارا تەر تۇلا بويىن جاۋىپ جۇرە بەردى. بايقاۋسىزدا باسىنداعى اشەكەيلى اق قالپاعىن استىنداعى تاقياسىمەن قوسا سىپىرىپ الا جازداپ، لەزدە باسىنان ءوز قولىن ءوزى ۇرەيلەنە تارتىپ الدى. باسىنان تاقياسىن العانىن ءالى كۇنگە جان بالاسى كورمەپ ەدى.
جىلدا-جىلدا جازعىتۇرىم سۋ تاسقىنى ءمۇجي-مۇجي كەمەرلەنىپ كەتكەن جار قاباقتىڭ باسىندا قۇلاعان ۇيلەردىڭ مورىعان دۋالدارى تۇر. مىنا ماڭىراق اۋىلىنا ءتونىپ كەلگەن تاجالداي دارمەنسىز ەلدى قورعاعىسى كەلگەندەي الگى دۋالدار بۇگىن ەرەكشە سۇستى كورىنەدى. باسىنداعى بايعىزدىڭ دا داۋىسى اششى، قازا بويىن ازا تۇرادى. ەسكى دۋالدىڭ كولەڭكەسىندە جۋساپ جاتقان ەشكىلەر عانا قايعىسىز. بۇل اۋىل — ەشكىلى اۋىل. ەشكىدەن باسقا مالدىڭ ماڭىراققا مايەگى قۇتايماعان. ءبىرلى-جارىم ارىعان تۋلاق جىلقى تۇياعىن اۋىلدىڭ جىگىتتەرى قاقپايلاپ ءمىنىپ، ويتالعا ءتۇسىپ كەتتى. ءتىپتى وگىز ءمىنىپ كەتكەندەرى دە بار.
ءپىل ءمىنىپ، تۇيە ءمىنىپ سوعىسقانداردى تاريح بىلەدى، ال وگىز ءمىنىپ سارباز بولعانداردى كارى قۇلاق تاريح جارىقتىق ەستي قويدى ما ەكەن...
ەر-ازاماتى، قاراڭ-قۇراڭ مالى كەتكەن اۋىل — كوشكەن ەلدىڭ جۇرتى سياقتى جۇتاڭ. كارى-قۇرتاڭ، بالا-شاعا، قاتىن-قالاش ءقازىر اۋىلدى قامالاپ كەلگەن قارۋلى اسكەردى كورىپ، ىندەرىنە كىرىپ كەتىپ، تەرەزەلەرىنەن باسپالاپ قارايدى! بالالار اسكەردى قىزىق كورىپ، جەركەپەلەرىنىڭ سورا باسىپ كەتكەن توبەسىنە شىعىپ، قاراپ تۇر ەدى، شەشەلەرى: «جۇگىرمەكشى — جۇگىرمەك، جۋاداي سولىپ، قىرشىنىڭنان قيىلعىر! ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى. ولەيىن دەپ پە ەدىڭ! ءتۇس، ويباي!» — دەپ بالالارىن جەلكەلەپ-جەلكەلەپ، كەپەلەرىنە قۋىپ تىققان.
بۇكىل اۋىلدا جالعىز قارا كوزگە ءتۇستى. بۇل تايلاقتىڭ نەمەرە اعاسى جاپارقۇل دۋانا بولاتىن. بەتىنىڭ ءاجىمى ەمەننىڭ قابىعىنداي ايعىز-ايعىز، ساقال-شاشى قارا قۇماندى ۇنعا تىعىپ العانداي اپپاق. اق پەن قارا وسى ادامنىڭ ءبىر باسىندا بىر-بىرىمەن جارىسقا تۇسكەندەي: تەرىسى تىم قاپ-قارا دا، ساقال-شاشى تىم اق.
جاپارقۇل كىلەڭ مىلتىق اسىنىپ، قىلىشتارى سالاڭداپ، جاراۋ ات مىنگەن اسكەردى كوزى كورمەسە دە، تاماشالاعانداي، قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاقتى. بۇتىنداعى ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ كيگەن قاۋدىراق تەرى شالباردى الاقانىمەن بۇرق ەتكىزىپ ءبىر ۇرىپ قويدى. جاپارقۇل بۇل شالباردى قىستا ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ، جازدا سىرتىنا قاراتىپ كيەدى. قىستىعى دا، جازدىعى دا وسى.
— وي-حوي، مىناۋ باياعى سىپاتايدىڭ اسىنداعى كوكپار عوي! — دەپ ايدالاعا ايقايلاپ سويلەي، تاڭدايىن تاعى دا تاقىلداتتى.
اتتىلار تايانا بەرگەندە، قاھارلى دۇبىردەن جاپارقۇل جاماندىقتى ەندى سەزگەندەي كۇل توبەدەن تومەن قاراي قورباڭداپ قاشا جونەلدى. اياعىنداعى قولقىلداق كەبىسىنە شالىنىپ، ەتبەتىنەن جىعىلدى دا، تۇرۋعا شاماسى كەلمەي، يەگى سەلكىلدەپ، اق شەل كوزى اسپانعا قاراپ قولىن ەربەڭدەتتى.
قالىڭ قول توقتادى دا، بەكتەن العا دارا شىعىپ، شالعا:
— تايلاقتىڭ ءۇيى قايسى؟ — دەدى.
شال ءتىلى كۇرمەلىپ قالعان شىعار، سەلكىلدەگەن يەگىن ءۇنسىز بۇرىپ، اۋىل شەتىندەگى جارتىكەش جەركەپەنى نۇسقادى. جەركەپەنىڭ جارتى توبەسى جابىلىپ، جارتىسى جابىلماي قالعان ەكەن.
— اۋىلدىڭ ادامدارى قايدا؟ امانباي، امانقۇل، جامانقۇل، كەنجەلەر قايدا؟ قوقانباي قايدا؟
بولىستىڭ سۇراعان كىسىلەرىنىڭ بىردە-بىرەۋى جوق ەدى، سوعان ءوزى كىنالى بولعانداي جاپارقۇل كۇنى بۇرىن ەكى قولىمەن باسىن قورعالاپ، كەمسەڭدەي باستادى:
— بىلمەيمىن، اتتارىنا جايداق ءمىنىپ كەتىپ قالعان. ءبىر جەردە كوكپار بار ما، قايدام...
— وتىرىك ايتادى، كارى توبەت! تۇر ورنىڭنان! — دەپ ەندى پريستاۆ تاياپ كەلدى دە، جەردە جاتقان جارىمجان شالدى اتپەن ومىراۋلاتىپ تۇرىپ، ەڭكەيىپ بارىپ، دىراۋ قامشىمەن جوننان الا تارتىپ كەپ جىبەردى.
العاشقى قامشى سولداتتارعا قۋ قامىسقا تيگەن شىرپى وتىنداي اسەر ەتتى. تەك ءامىر كۇتىپ جالاڭداپ تۇر.
— تىنتىڭدەر! — دەدى روتميستر سولداتتاردىڭ پەيىلىن تانىعانداي.
سول-سول-اق ەكەن، تالما ءتۇستىڭ تىمىعىندا وقىستان قۇيىن ۇيىرىلگەندەي ماڭىراقتىڭ بوز-بورانى شىعا بەردى. قاقىلىقتاپ قاشقان تاۋىقتار بايبالام سالدى. قاڭسىلاپ قاشقان سابالاق يتتەر اۋىلدان ارىرەك بارىپ، قاڭسىعان قارا تۇمسىقتارىن اسپانعا قاراتىپ ۇلي باستادى. جۋىندىعا تويماعان سوڭ ءيتتىڭ دە ءجۇنى تۇلەمەي، بوكسەلەرىنە قومىت جاماپ قويعانداي قوبىراپ ءجۇر. كوگەندە جاتقان لاقتار بىرەۋ باۋىزداپ جاتقانداي بۇرشاققا بۋىنىپ، كەبەنەك كەلگەندەي باقىرىپ ول جاتىر.
— كوكپار! كوكپار! — دەپ قىرىلدادى بەت-اۋزى قان-قان بولىپ، اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ استىندا قالعان جاپارقۇل. — دودا! دودا! سىپاتاي! سىپاتاي! — شال بايعۇس ءالى تاڭقالىپ، تاڭدايىن قاعىپ جاتىر.
تايلاقتىڭ جارتىكەش جەرتولەسىنەن سولداتتار تايتاقايدى، بوي جەتىپ قالعان قىزى كۇلايدى سۇيرەپ الىپ شىقتى. ءوڭى كەتكەن بوز كويلەگىنىڭ ومىراۋى جىرتىلعان تايتاقايدىڭ ءبىر ماماسى سۋالعان سيىردىڭ جەلىنىندەي سالاڭداپ كەتىپتى. جەرگە ءتۇسىپ قالعان جىرتىق جاۋلىعىن الايىن دەپ ەڭكەيە بەرىپ ەدى، سولدات مىلتىقتىڭ دۇمىمەن يتەرىپ جىبەردى. تايتاقاي ءبىر قولىمەن شاشىن باسىپ، ەكىنشى قولىمەن الگى سولداتتىڭ ءوزىن يتەرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، سولدات سەرەڭ ەتىپ قۇلاپ قالدى. وعان باسقالار قىران كۇلكى بولدى.
— نە دەگەن كۇشتى قاتىن! — دەپ باستارىن شايقادى.
تايتاقايدى پريستاۆ تاني كەتتى.
— ە، مىناۋ باياعى ايبار مىرزا مەن بەكتەن مىرزا قۇدا بولاتىن تويدا ءبىزدى الداعان قاتىن عوي. اح، سايتان! اح، ديۋ! ءالى ءتىرى ەكەن توي. و جولى تىر جالاڭاش شەشىنبەپ ەدىڭ، ەندى شەشىنەسىڭ، كارى ديۋ! و كەزدە جاسىراق ەدى، قارتايىپ قالعان ەكەن. ءبىراق قارۋلىسىڭ قايتەسىڭ ءالى! سەنىڭ بايىڭ تايلاق — ۇلكەن قىلمىسكەر. قوجاسىنىڭ مالىن ۇرلاپ، كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلىپ كەتتى. سول ءۇشىن ونىڭ ءۇي ءىشى قىرىلۋعا ءتيىس، — دەدى پريستاۆ تايتاقايعا ەجىرەيە قاراپ.
— مەندە باي جوق. تايلاق دەگەن ادامدى ءبىز بىلمەيمىز. نە ىستەپ جۇرگەنىن جانە بىلمەيمىز، ول ءۇشىن ءبىز نەگە جازالانامىز؟ — دەپ ايەل بەت باقتىرمادى. — ءاي، بولىس، قۇدايشىلىعىڭدى ايت مىنالارىڭا!
— نە قىلاسىڭ، سورلى، قاسارىسپاي، قارسىلاسپاي، جانىڭدى اراشالاپ قالساڭشى، ايتقانىنا كونە بەر، — دەدى بولىس اياعان بولىپ.
— قوي دە، مىنالارىڭا! سەن عوي، قارابەت، وسىلاردى ونسىز دا شىقپا جانىم شىقپا دەپ وتىرعان ماڭىراققا باستاپ اكەلگەن. قۇداي بار بولسا، انا باسىڭ جەردە ءشىرىپ، ارۋاقتى اتتاپ اتالا بولعان ميىڭنىڭ ورنىنا جىلان ۇيا سالسىن دا! ءتىفۋ، قارابەت! — تايتاقاي ات ۇستىندەگى بولىستىڭ بەتىنە تۇكىرىپ كەپ جىبەرگەندە، بەكتەن وعان قامشى كوتەرە الماي، بەتىن جەڭىمەن ءسۇرتتى. مىنا ايىلىن جيماعان ادۋىن قاتىننىڭ سونشالىقتى الىسقا تۇكىرگەنىنە تان قالعان روتميستر اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ شەگىنىڭكىرەپ كەتتى دە، وزىنە ءوزى:
— ات! — دەپ كوماندا بەردى.
وق تايتاقايدىڭ جىرتىق ومىراۋىنا تيگەن ەكەن، سالبىراعان ماماسىنىڭ ۇستىمەن جىلعالاي جىلجىپ اققان قان ەمشەكتىڭ ۇرپىنە جەتىپ، جەرگە تىرس-تىرس تاما بەردى. تايتاقاي دەم الا الماي، اۋزىن اپتىعا اشقان كۇيى الدەنە ايتۋعا اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالعانداي اڭتارىلىپ ءبىر ءسات تۇرىپ ەدى، كۇلاي قىز:
— اپا! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەرگەندە، ەسىل ءتالبۇبى — تايتاقاي ەسىكتىڭ كوزىنە ءجاي عانا سىلق ەتىپ بۇكتەتىلىپ وتىرا كەتتى. ءومىر بويى ءزىلماۋىر يت تىرشىلىكتەن ەندى ءبىر دەمالايىنشى دەپ، وزىنە ءوزى تۇڭعىش رەت ەرىك بەرىپ، تىزەسىن ەركىن بۇگىپ، تۇلا بويى قورعاسىنداي بالقىپ، ءيسىنىپ كەتكەن ەمشەگىنەن قىپ-قىزىل ءسۇت ساۋلاپ، قىرقاسىنا ءومىرى سۋ شىقپايتىن ماڭىراقتىڭ ۇستىنە قىزىل داريا پايدا بولىپ، تايتاقاي سول تەڭىزدە ءجۇزىپ بارا جاتتى.
ايەل ءولىمى كۋزميندى وزگەشە كۇيىككە سالدى. ول جاۋعا كەتكەن مالدى ءوندىرىپ الماق ەدى، مىنا ماڭىراقتا تىشقاق لاقتاردان باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسپەيدى.
— مالى قايدا بۇلاردىڭ؟ وۋ، پريستاۆ مىرزا، روتميستر مىرزا، ءبىر جابايى قاتىننىڭ ولىمىمەن مەنىڭ مالىمنىڭ قارىمى قايتپايدى توي. مىنا قىزدى مەن زالوگقا ۇستايمىن. ماعان بايلاپ بەرىڭدەر. اقىماق اكەسى كوتەرىلىسشىلەردى كوندىرىپ، مالدى قايتارسىن. ويتپەيدى ەكەن، بۇل ءيتتىڭ قىزى يت ولىمىمەن ولەدى، ول ءۇشىن مەنى جاۋاپقا تارتا المايسىڭدار، — دەدى كۋزمين.
— مالىڭىز قاراقشىلاردىڭ قازانىنا ءتۇسىپ كەتتى-اۋ دەپ قورقامىن. ءبىزدىڭ دەرەك بويىنشا، وندا التى مىڭعا تارتا قول بار. ولار ءسىزدىڭ مالىڭىزدى جەمەگەندە، جەل وپپايدى توي، — دەدى روتميستر ماۋزەردىڭ ۇڭگىسىن ۇرلەپ تۇرىپ. — ودان دا تەزىرەك ويتالدى شابۋىلدايىق، مۇمكىن مالىڭىزدىڭ ءبىرازى ءالى جەلىنبەگەن شىعار. مىنا قارعىس اتقان اۋىلدا توپىرلاپ تۇرا بەرگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى. ال انا جابايى قىزعا كوزىڭىز ءتۇسىپ تۇر ەكەن، زالوگقا الا قويىڭىز. قاراشى، شىڭعىرۋىن، بۇلاردا دا تۋىسقاندىق سەزىم بار، تاڭ قالامىن.
مىرزالاردىڭ يشاراسىمەن ەكى سولدات كۇلاي قىزدى بايلاپ اتقا وڭگەرمەكشى ەدى، ويلاماعان جەردەن بەيشارا جەتىم ءولى اناسىن قۇشاقتاپ، سول جاس ءارۋاقتان عالامات كۇش العانداي، ەڭگەزەردەي ەركەكتەردى بۇلقىنا-بۇلقىنا لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەردى.
باياعىدا مىنا بەكتەن بالاسىن ايباردىڭ قىزىنا ۇيلەندىرىپ، ۇلان-اسىر توي بولعاندا، وسى كۇلاي مىنا ءولىپ جاتقان شەشەسى تالبۇبىگە ىلەسىپ تويعا بارامىن دەپ جىلاپ ەدى.
— بارعىزباسىڭ بارعىزباس، بايعۇس بالام، — دەپ شەشەسى سو جولى ونى ىلەستىرمەي قويعان. وندا بۇل تۇلىمشاعى سەلتيگەن نارەستە ەدى، ۇستىندەگى كويلەگى ەسكى ەدى؛ قازىردە سول كويلەگى تۇسكىردىڭ وڭىپ تۇرعانى شامالى: قىزىل الا شىت كويلەك مىنا سولداتتارمەن الىس-جۇلىستا ءبىر جەڭى قولتىعىنان قاقىراپ كەتتى دە، سىزىلىپ اتقان تاڭداي جاڭا كوتەرىلىپ، تومپايىپ تۇرعان الماسى جارق ەتە قالدى. سولداتتاردىڭ ەسىرىگى قوزىپ، قايتا جارماسىپ، قارماي بەرگەندە، قىز قاشا جونەلدى.
— قايدا قاشىپ قۇتىلادى، ميسىز جابايى، — دەپ روتميستر ەزۋىن قيسايتتى. الگى ەكى سولدات دالاقتاپ قۋا جونەلدى. اتتىلار دا اڭتارىلماي، سولاي قاراي بەتتەدى. روتميستر قىنابىنان قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، پىسىقتىعى ۇستاپ، تايلاق كەپەسىنىڭ جانىندا ءۇيۋلى تۇرعان شومەلەنى قىلىشپەن سۇققىلاي باستادى. الدەبىرەۋلەر جاسىرىنىپ جاتقان جوق پا دەگەن دەگىسى.
نە بولعانىن ءا دەگەندە ءوزى دە تۇسىنبەي قالدى. الباستىداي الدەنە اتىلىپ كەلىپ، قارا سانىن قاپقاندا، ءروتميستردىڭ استىنداعى ات ۇرىككەننەن جالت بەرىپ ەدى، پريحودكو بۇرق ەتىپ جەرگە اۋناپ ءتۇستى.
شومەلەدە جانادان كۇشىكتەت تورتكوز قارا قانشىق جاتىر ەكەن. اۋىلدا وسىنشا ويران بولىپ تۇرعاندا، تورتكوز قارا قانشىق ءوز كۇشىكتەرىن بالەدەن جاسىرىپ، ءۇن شىعارماي جان ساۋعالاپ-اق جاتقان. ال ەندى پىشەندى جالاڭداعان قىلىش تىنتكىلەگەن كەزدە، ونىڭ دا ءوز بالالارىن، ءوزىن قورعاپ، ارەكەت قىلعانداعى ءتۇرى جاناعى... ءروتميستردىڭ قارا سانىنان ءبىر-اق الىپ ءتۇستى.
سولداتتار قارا قانشىقتى اتىپ ءولتىردى. وتريادتىڭ فەلدشەرى جالما-جان ءروتميستردىڭ شالبارىن جىرتىپ جىبەرىپ، سانىنا ينە تىعىپ، ءدارى بۇرىكتى.
— بۇل يت قۇتىرعان بولۋى مۇمكىن، ساقتىق كەرەك، — دەپ شىڭكىلدەدى فەلدشەر ءوز ارەكەتىن اقتاماق بولىپ.
— ورتەڭدەر قارعىس اتقان اۋىلدى، اۋرۋ تاراتادى ايتپەسە. تەز ورتە! — دەپ بۇيىردى جانتايىپ جاتقان روتميستر.
شىق ەتىپ تاسقا تاس ءتيىپ، اراسىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي وت شىقسا، لاپ ەتە قالايىن دەپ تۇرعان قاۋ لەزدە قارا ءتۇتىنى بۇرق-بۇرق ەتىپ، جالقىن سارى وت ويران دۇنيەنىڭ جالاۋىنداي جەلبىرەپ شىعا-شىعا كەلدى. ۇيلەردىڭ توبەسىن جاپقان قۋ قامىس، ۇيمە تەزەك جاپپاي جانىپ، ماڭىراق تامۇقپەن تالاسىپ، ءتىرى جاۋ مەن ءتىلسىز جاۋ تىزە قوسا تاسىراڭداپ كەدەي اۋىلدى لەزدە وراپ الدى.
بۇل كەزدە سولداتتاردان جانۇشىرا قاشقان تايلاقتىڭ قىزى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بۇزىلعان تامىنىڭ ورنىنا كەلىپ جەتىپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، اۋىلدىڭ ۇستىندە سارى جاماۋ قارا جالاۋ جەلبىرەپ تۇر ەكەن. ءورت قىزۋى مۇندا دا جەتكەندەي، توزاقى اپتاپ الىپ بارادى. الگى ەكى سولدات تاياپ قالدى. سوندا قىز بايعۇس باسقا امالى قۇرىدى دا، جار قاباقتان تومەنگە ءوزىن-وزى تاستاپ كەپ جىبەردى. جارقاباقتىڭ استى بيىلعى سۋ تاپشىلىقتىڭ وزىندە تۇيە بويلامايتىن تەرەڭ ءيىرىم ەدى، قىز كوپكە دەيىن زىم-زيا كورىنبەي كەتتى دە، ءبىر كەزدە سۋ بەتىنە شاشى جايىلا شىعىپ جانتالاسىپ ارعى جاعاعا قاراي مالتي بەردى. قاباققا كەلىپ جەتكەن سولداتتار ويلانىپ جاتپاي، جاتتىعۋ كەزىندە قاراقشى كوزدەگەندەي، اسىقپاي-ساسپاي گۇرس-گۇرس اتا باستادى. قىزدىڭ ەربەڭدەگەن قول-اياعى تىنا قالىپ، قايتادان كورىنبەي كەتتى. تەك سۋ بەتىندە جايىلعان قارا شاشتى تولقىن شىركىن، بالدىرداي شۇباتىپ، اعىستىڭ ىعىمەن ىرعالتىپ، بۇلاڭداتىپ اكەتىپ بارا جاتتى.
— يتتەر، نەگە اتتىڭدار؟ ونىڭ ءتىرى بولعانى كەرەك ەدى عوي! — دەپ روتميستر اقىردى. قايتادان اتقا قونىپ الىپتى. مىنا تۇرىنە قاراعاندا، زور مايداننان جەڭىمپاز بولىپ شىققان كەمەڭگەر قولباسشىداي، جارقاباققا اتىنىڭ باسىن تىرەپ، ۇزەڭگىگە اياعىن شىرەپ تۇر.
بەكتەن بولىس قولعا تۇسكەن تۇتقىنداي قىلتاناقسىز باسى كەۋدەسىنە سالبىراپ، ەڭسەسى ەسەك تاپتاعانداي مۇلدە ءتۇسىپ كەتىپتى. كىم بىلەدى، ماڭىراق وپاتىنىڭ و باستاعى سەبەپكەرى ءوزى بولعانىن ىشتەي مويىنداپ، وبالدان، زاۋالدان قورقا ما ەكەن...
ەندى جيىرما بەس جىلدان كەيىن گيتلەردىڭ سولداتتارى حاتىن دەگەن سەلونىڭ ادامدارىن تۇگەل وتقا جاعىپ، ۇيلەرىن ورتەپ جىبەرەدى. گيتلەردىڭ ءوزى دە بەنزين قۇيعان كىلەمگە ورالىپ ورتەلگەن سوڭ، كوپ جىلداردان كەيىن حاتىن سەلوسىنىڭ جويىلىپ كەتكەن ۇيلەرىنىڭ ورنىنا باس-باسىنا ءبىر-بىر مۇرجا تۇرعىزىلىپ، وعان جەز قوڭىراۋلار ىلىنەدى. مۇرجالاردان ءبارىبىر ەندى ءتۇتىن شىقپايدى، ءبىراق ءلۇپ ەتكەن جەل تۇرسا جەز قوڭىراۋلار ولگەن ارۋاقتاردىڭ ۇنىندەي سىڭسىپ قويا بەرەدى. جەل دە سويقاننىڭ ءبىر ءتۇرى: ونىڭ لەبى سەزىلگەن ساتتە ءولى ءارۋاقتاردىڭ سۇيەگى سىرقىرايتىن شىعار.
1916 جىلى دا، ودان كەيىن دە ماڭىراققا ەشكىم ەسكەرتكىش تۇرعىزعان ەمەس. جەز قوڭىراۋلار ورنىنا مۇندا شەڭگەل قوڭىراۋلار ىزىڭدايدى. ءبىر قىزىعى، بۇرىن قىلتىق وسپەيتىن تاستاق قىرقاعا ون التىنشى جىلعى وپاتتان كەيىن ادىراسپان قاپتاپ، شوڭاينا قاۋلاپ، شەڭگەل شىعاتىن بولدى.
1916 جىلعى 15-تامىزدا ماڭىراق ۇستىنە كوتەرىلگەن جالقىن جاماۋ قارا جالاۋ تىم الىستان كورىنىپ تۇردى. مۇنى ويتالعا شوعىرلانعان كوتەرىلىسشىلەر دە كورىپ، ەندى نايزا، قىلىش قايراپ جاتا بەرمەي، جاۋمەن بەتپە-بەت كەلۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىنىپ، اتتارىنا قونعان. ويدان-قىردان جينالعان ساربازداردى سوعىس ونەرىنىڭ الىپپەسىمەن تانىستىرۋعا دا مۇرشا كەلمەدى. «جالاڭاش بارىپ جاۋعا تي، ءبىر اللا ءوزى بىلەدى اجالىمىز قايدان-دى» دەگەن قايران ەرلەر زەڭبىرەككە قارسى شوقپارمەن قارۋلانىپ، تۋرا اجالدىڭ اپانىنا قاراي اتتانعان.
* * *
ماڭىراق سويقانىنان كەيىن جازالاۋشى وترياد كوتەرىلىسشىلەردىڭ ورداسى ويتالدى ويرانداماق بولىپ، مىقاندى بويلاپ تومەن جىلجي باستاعان.
ادام مىنەزىندە ايۋان تىرىلگەن كەزدە كادىمگىدەي قانعا ماس بولادى. ماڭىراقتىڭ قاتىن-قالاش، كەمپىر-شال، بالا-شاعاسىنىڭ قانىنا شومىلعان جازالاۋشىلار، قۇتىرعان ءيتتىڭ سىلەكەيىن ىشكەندەي، مەيىرىم، سەزىم دەگەننەن ادا بولىپ، تاعى دا قانتوگىس ىزدەپ الاسۇردى. سولداتتاردىڭ كوزىن قاندى شەل قاپتاپ، مىقان سۋى سودان ولارعا قانجىلىم قىزىل بولىپ كورىندى.
ادام قاتىگەز جابايىلىق داۋىردەن شىعىپ ادام بولۋ ءۇشىن ميلليون جىل كەرەك ەدى. ادام بايعۇس ءابۇيىرىن جاۋىپ، جەر بەتىنە ۇيات قىتىعى پايدا بولعاننان بەرى اراعا ميلليون جىل سالدى عوي. تاس ءداۋىرى، قولا ءداۋىرى، تەمىر ءداۋىرى قالدى ارتتا. ال ءبىراق قانتوگىس توقتامادى.
* * *
ماڭىراقتى قيراتىپ، جارتى دۇنيەنى جاۋلاپ العانداي، جەڭىس بۋىنا ماس بولىپ كەلە جاتقان جازالاۋشى وتريادقا اقكوز كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسادى. مىقاننىڭ سول جاعىنداعى ەلەۋسىز عانا بۇك ءتۇسىپ، بۇكشيىپ جاتقان بەلدىڭ تاساسىنان بەس مىڭ قول «سىپاتايلاپ»، «باحتيارلاپ» بۇرق ەتە قالعان كەزدە، پريحودكونىڭ بەس ءجۇز اسكەرى لەزدە ماستىعى تاراپ، ۇرەي بولىپ، الدى تىراقايلاپ قاشا باستادى.
اسپان مەن جەردىڭ اراسىن «سىپاتاي»، «باحتيار»، «بايدىبەك» دەگەن ۇران قارا داۋىلداي كەرنەپ، ايبار شاشا، وق ورنىنا اتىلعاندا روتميستر اركاديي پريحودكو بۇل سوزگە تۇسىنبەي، بەكتەن بولىسقا بۇرىلىپ:
— بۇل نە ايقاي! بۇل نە — «سىپاتاي؟» — دەپ سۇراپ ەدى.
بەكتەن دەگبىرى كەتىپ، قاشايىن دەسە روتميستر مەن پريستاۆتان قورقىپ، قاشپايىن دەسە مىنا قارا داۋىلدان جانى قالتىراپ، روتميسترگە جاۋاپ ايتا الماي، قالش-قالش ەتىپ قالعان. روتميستر وعان اقىرىپ جىبەردى.
— قورىقپا، نادان! ءقازىر كورەسىڭ ولاردىڭ تىم-تىراقاي قاشقانىن. ايت. «سىپاتاي» نە؟
— س-سى-سىپاتاي باتىر بولعان. ونىڭ اتى — ۇران، — دەپ بەكتەن ارەڭ تىلگە كەلدى.
روتميستر ويلانىپ قالدى: «بۇل تۇزەمدەردىڭ دە ۇرانى بار. بىزدە نە بار؟ بىزدىكى قانداي ۇران؟ شايتان السىن ءبارىن دە، ءبىزدىڭ ۇران — زەڭبىرەك پەن پۋلەمەت!» — دەپ نىقتالدى دا، زەڭبىرەكشىلەرگە بۇرىلىپ:
— زەڭبىرەك! دايىندال! — دەپ بۇيرىق بەردى.
دەگەنمەن ەكى ارا ەداۋىر جەر ەدى. اقكوز تەك قويان-قولتىق ايقاسقا عانا مىقتى. ال الىستان شالىسۋعا قولى قىسقا بولاتىن. اقكوزدىڭ قولى قاپتاپ، تاپاپ وتەردەي بولىپ جەتە بەرگەندە، روتميستر بەس پۋلەمەتتى، ءبىر زەڭبىرەكتى ورناتىپ تا ۇلگىرگەن.
زەڭبىرەكتىڭ العاشقى سناريادى اقكوز قولىنىڭ الدىن وراپ بۇرق ەتىپ، وتاۋ ورنىنداي جەردى توڭكەرىپ تاستاعاندا-اق بەس مىڭ قولدىڭ جۇرەگى زىرق ەتە قالعان. العاشقى سناريادتان كىسى ءولىمى بولعان جوق، ءبىراق... بۇل ولكەدە باياعى گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ جەدەل ءجۇرىپ وتكەن جورىعىنان كەيىن زەڭبىرەك وعى جارىلىپ كورگەن ەمەس ەدى. التى قانات وتاۋ ورنىنداي جەردى بۇرق ەتكىزىپ اسپانعا لاقتىرىپ جىبەرگەن كەرەمەتتى كورگەننەن سوڭ نايزالى كوتەرىلىسشىلەردىڭ جۇرەگى شايلىعىڭقىراپ قالدى. ايتسە دە اۋەلگى ەت قىزۋمەن ات باسىن تارتپاي ارىنداپ كەلە جاتقان شابۋىلشىلاردىڭ قالىڭ ورتاسىنا تاعى ءبىر دوپ ءتۇسىپ، اينالاسى قوي قوتانىنداي اۋماقتىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. بەس-التى ادام كۇل-پارا بولىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قيرادى دا قالدى. سناريادتىڭ دۇلەي تولقىنى تىكەسىنەن ۇرعان ءبىر جاۋىنگەردىڭ دەنەسى بولشەك-بولشەك بولىپ، قولى — قول، سانى — سان قالپىندا اۋەدە ارباڭداپ، بي بيلەگەندەي ءسال ءسات ۇشىپ ءجۇردى دە، بىر-بىرلەپ، ۇزىك-ۇزىك جەرگە قۇلادى.
بۇل سۇمدىقتى كورگەن ارتتاعى ساربازدار اتتارىنان اۋناي قۇلاپ ءتۇسىپ، «باۋىرىم-وي، باۋىرىم-وي!»-لاپ شەيىت بولعانداردىڭ باسىن قۇشاقتاپ وپىر-توپىر تەڭسەلىپ وتىرىپ قالىپ ەدى، اعىزىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ، مىنا بەيشارالىقتى كوزى شالىپ قالعان تۇرار، اتتىڭ باسىن شۇعىل بۇرىپ، جان داۋىسىمەن ايقاي سالدى.
— تارا! توپتانبا! توقتاما! تارا تەز، زەڭبىرەك تاعى اتادى!
سوڭعى ءسوز اسەر ەتتى مە، ساربازدار ەت پەن توپىراق ارالاس اجالدى الاڭنان شىعىپ، اتتارىنا قايتا قونىپ، بىتىراي العا ۇمتىلعاندا، ءدال جاڭا عانا جۇرت شوعىرلانعان جەرگە تاعى ءبىر سنارياد گۇرس ەتتى. الگى «باۋىرىمداعاندار» بۇل تاجالدان امان قۇتىلدى دا، بۇرىنعى ولىكتەردىڭ تامتىعى تاعى دا تالقاندالىپ، پارشا-پارشاسى شىعىپ، ىستىق توپىراققا يلەنىپ جاتتى.
بۇل كەزدە شابۋىلشى ساربازداردىڭ الدىڭعى لەگى سولداتتارعا ءتونىپ قالعان ەدى دە، ەندى ءسوزدى پۋلەمەتتەر الىپ، قاقىلداي جونەلگەن.
پۋلەمەتتىڭ جاڭبىرداي سەبەلەگەن وعى اسىرەسە اتتارعا قيىن ەكەن. الدىڭعى ەكى اياعى بۇگىلىپ كەتىپ، تۇمسىعىمەن جەر تىرەي وماقاسا قۇلاعان اتتاردىڭ ۇستىنەن ادامدار العا قاراي اتىلا ۇشىپ تۇسەدى دە، كەيبىرەۋى لەزدە ورىندارىنان ەسى كەتە اتىپ تۇرسا، كەيبىرەۋى قايتىپ كوتەرىلە الماي، جەر قۇشاقتاپ قالا بەرەدى.
بەس ءجۇز سولداتتىڭ دەنى اتقىشتار، ولاردىڭ وعى كوبىنەسە اتقا ەمەس، ادامدارعا تيەدى دە، وق تيگەن سورلى ەكى قولى ەكى جاققا كەتىپ، شالقالاپ: «بۇل قالاي؟» — دەگەندەي، الدەكىمنەن: «بۇنىسى نەسى؟» — دەپ سۇراعىسى كەلگەندەي ءبىر ءسات اسپانعا قارايدى دا، جەرگە سۇلاپ تۇسەدى. استىنداعى ات كوزدەرى اقيلانىپ، ويناقتاپ شىعا كەلەدى. كەيبىرى ۇزەڭگىدەن اياعى شىقپاي قالىپ، ۇرەيلەنگەن، ۇرىككەن اتتىڭ سۇيرەتكىسىندە كەتە بارادى.
شاقشيعان كۇننىڭ كوزىن توپالاڭ توزاڭنان بوزالا بۇلت شالدى. ىندىنى كەپكەن، كوكتەمدە قىلتيىپ شىققان راڭى مەن كۇرەڭسەسى الدەقاشان كۇل بولىپ قۋراپ ۇشىپ كەتكەن قۋ توپىراققا جىپ-جىلى قان لەزدە ءسىڭىپ، قىزعان تاباداي جەردىڭ ىستىعىنا شىجعىرىلىپ، تەز كەبەرسىپ قاتىپ قالادى. كۇلتەسىز كۇيرەك-جۋسان شاشىراعان قاننان قارا شۇبارلانىپ، قارالى قالپاق كيگەندەي، قاسيەتى قاشىپ تۇر.
ءبىر زەڭبىرەك، بەس پۋلەمەت، بەس ءجۇز ۆينتوۆكا بار جەردە، قارۋسىز قارا داۋىل قاپتاسا دا قاقالادى ەكەن: كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسىرەسە الدىنعى شەبى شەتىنەپ-اق قالدى. اقكوزدىڭ بولەكتەپ ۇستاعان مىلتىقتى ءجۇز قولى ەداۋىر كۇش كورسەتىپ، سولداتتار جاعى دا ءبىراز شىعىنعا ۇشىرادى. كوبىسى قۇس مىلتىق ەدى، قىرعاۋىل اتاتىن بىتىرا وق سولداتتاردىڭ كەيبىرىنە تۇزبەن اتقانداي اسەر ەتەدى.
قايتكەندە دە، كوپتىڭ اتى — كوپ. جازمىش وقتان قاققان قاھارلى اتتىلار، سولداتتاردىڭ شەبىنە جەتىپ، نايزا مەن سويىلدىڭ كەزەگى كەلىپ ەدى. شەپكە «سىپاتايلاپ» اقىرا كىرگەندەردىڭ ءبىرى شىنپاتشا-تىن. وق بويى جەردەن ونىڭ كوزىنە كەپ سولداتتىڭ، ىشىنەن ەرەكشە تۇسكەن بىرەۋ — مەركەنىڭ پريستاۆى سوكولسكيي بولاتىن. باسقالاردان گورى سونى ەرەكشە جاۋ سانادى ما، الدە بۇرىننان كوزتانىس بولعان سوڭ با، ايتەۋىر، شىنپاتشا قولىنداعى نايزانى سونادايدان سول پريستاۆكا تىكتەگەن. وڭ قولىن ارتىنا شىرەي تاستاپ، نايزانى ەندى سىلتەر كەزدە، سول قولىن قايىس تىزگىن جۇلقىپ جىبەردى دە، استىنداعى كۇرەڭ توبەل ءسۇرىنىپ كەپ كەتتى.
سوكولسكيي وزىنە ءتونىپ قالعان قاۋىپتەن جالتارىپ ۇلگەرمەي، قولىنداعى تاپانشامەن شىنپاتشانى كوزدەمەي تارس ەتكىزگەندە، وق اتتىڭ قاق ماڭدايىنا ءتيىپ، بۇرق ەتىپ قۇلاپ ەدى. ءبىراق اتتىڭ ۇستىنەن العا اتىلا قۇلاعان شىنپاتشا نايزاسى پريستاۆتىڭ كەۋدەسىنە كىرش ەتىپ بويلاپ كىرىپ-اق كەتكەن.
ەگەر استىنداعى ات وماقاسپاعاندا شىنپاتشانىڭ نايزاسى پريستاۆتىڭ كەۋدەسىنە مۇنشاما بويلاماۋى دا مۇمكىن ەدى. ات ۇستىنەن اتىلا ۇشىپ، ەرىكسىز ەكپىنمەن، زىلدەي سالماقپەن قوسا كىرگەن نايزا پريستاۆتىڭ كەۋدەسىندەگى كرەست وردەنىن دە مىجىرايتا تەسىپ ءوتىپ كەتىپتى. پريستاۆتىڭ باسىنان اسا ۇشىپ تۇسكەن شىنپاتشا ەندى ەسىن جيىپ ۇلگەرگەنشە، سالت اتتى سولدات ونى جالاڭاش قىلىشپەن باستان الا ءبىر شاۋىپ ءوتتى. قىنىندا ساۋلە كورمەي تۇنشىعىپ جاتقان قىلىش كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ جارق ەتە قالدى دا، جارىق دۇنيەگە كوزى ۇيرەنبەگەندىكتەن ءمۇلت كەتكەندەي، شىنپاتشانىڭ باسىنا تىكە تيمەي، تايعاناپ بارىپ، موينىنىڭ كۇرە تامىرىن قيىپ كەتتى.
شىنپاتشانىڭ موينىنان ىشقىنا شاپشىعان قان، وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرىپ قول ۇشىن بەرمەگەن قۇدايدىڭ كوزىن تىرناپ العىسى كەلگەندەي، اسپانعا ءبىر-اق اتىلدى. شىنپاتشا وعان: «قوي، قوي، قۇدايدا نەڭ بار؟ اقپا، اتىلما!» — دەگەندەي جانتالاسىپ، كۇرە تامىرىن الاقانىمەن قاتتى قىسىپ قاتتى دا قالدى.
قىلدىرىقتاي تامىردان قىبىرلاپ قانا اققان قىزىل بوياۋ مۇنشا كۇشتى بولار دەپ كىم ويلاعان. ارناعا تولىپ كەتىپ ءاۋىت توعاننىڭ توپىراق-شىمىن شىپ-شىپ تەسىپ شىعاتىن تاۋ سۋىنداي مىنا جىلى قان شىنپاتشانىڭ ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان شىر-شىر ەتىپ شاپشىپ شىعىپ كەتە بەردى. كۇرە تامىردى جانتالاسا باسىپ جاتقان الاقاننىڭ اينالاسىندا لەزدە قان ۇيىپ، جاس باۋىرداي بىلبىراپ شىنپاتشانىڭ تۇلا بويىنان دۇنيەدەگى سيرەك اسىل-لاعىل تاس شىعىپ جاتقانداي، قىپ-قىزىل بوياۋ كۇن ساۋلەسىمەن ويناپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
شىنپاتشا ءوز موينىن ءوزى قىلقىندىرىپ، جانتالاسىپ جاتىپ، كوزى پريستاۆقا ءتۇسىپ كەتتى. پريستاۆ ەكى قولى ەكى جاققا قاناتشا جايىلىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپتى دە، شۇيدەسىمەن جەر تىرەپ تۇرماقشى بولعانداي، باسى كەگجيىپ، جالعىز كوزى اسپاننىڭ الىس تۇكپىرىنە قادالىپتى دا قالىپتى. كەۋدەسىن تەسكەن نايزانىڭ اق سابى ءمىز باقپاي قاقشيىپ تۇر. شۇيدەسىمەن، ەكى قولىمەن جەر تىرەپ تۇرايىن دەسە، الگى نايزا كەۋدەسىن تەسىپ ءوتىپ، قارا جەرگە قارىس بويى كىرىپ كەتىپ، بوساتپاي تۇرعان سياقتى.
وسى نايزانى سامەت ۇستا شالعى وراقتى بۇزىپ جاساپ ەدى. شىنپاتشا ۇستاتا:
— اتتەسى-اي، ءشوپ شاباتىن قارۋىم ەدى، ءبۇلدىردىڭ-اۋ، — دەپ وكىنىش بىلدىرگەن. سوندا سامەت ۇستا مىرس ەتىپ:
— بۇل، شەنەكە، تازا پولات، جاۋىڭدى جايراتپاي قويمايد. نايزالىققا مىنا جارتىسى جەتەد. قالعانىنان ساداقتىڭ وعىن جاسايمىن، ءاسىل پولات ەكەن، — دەگەن.
ايتقانى كەلدى سامەت ۇستانىڭ: بەيبىت كۇندە شالعىنعا تۇسەتىن شارۋا وراق اناۋ-مىناۋ ەمەس، مەركەنىڭ پاتشاسىن جايراتتى. وتكىرلىگى سونشا، ومىراۋىنداعى كرەسىن دە تەسىپ كەتىپتى. نايزانىڭ سابى وسى ويتالدىڭ سامبىسىنەن ەدى. بۇل سامبىدەن كيىز ۇيگە كەرەگە-ۋىق ءيۋشى ەدى بۇل ەل. ءار ءىستى قۇداي قىلادى، تالاي كيىز ۇيلەر ەندى كوپكە دەيىن تىگىلمەس: ۋىقتار ءقازىر ساربازداردىڭ قولىندا كەتتى. ساداقتاردىڭ ادىرنالىعىنا قايىس جەتپەي، قايىس ورنىنا ۋىق باۋ تارقاتىلىپ تاعىلدى. سودان دا كوپ ساربازداردىڭ قولىنداعى ساداقتىڭ ادىرناسى قىزىلالا — ادەيى ساندەپ قويعان سياقتى.
ءقازىر پريستاۆتىڭ كەۋدەسىن تەسكەن نايزانىڭ سابىنا ينەلىك قونىپ الىپتى. وزىنەن كوزى ۇلكەن جاندىك الدەنە دەپ ىزىڭدايدى. پريستاۆتىڭ يمانىن ءۇيىرىپ وتىرعان مىلقاۋ مولدا ءتارىزدى.
ادەتتە قۇرعاقشىلىقتا كوبىرەك سارنايتىن تاس شەگىرتكەلەر جان-جاقتان شىرىلداپ، ينەلىكتىڭ ىزىڭ دۇعاسىن قوستاپ، جاعى سەمبەي زارلاپ تۇر.
تىرىسىندە بەتىنە جان قاراتپاعان مەركە پاتشاسى ەدى، ەندى بەت-اۋزىنا قۇمىرسقا جورعالاي باستاپتى. قىلدىرىق بەل قىزىل قۇمىرسقا پريستاۆتىڭ كۇيەكتەي قالىڭ ساقالىنىڭ اراسىنا ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، سۋماڭداپ مىنا تۇكتى باستان وزدەرىنە پايدالى نە بار ەكەنىن بىلە الماي، ساندالىپ جۇرگەن ءتارىزدى.
ءجۇزباسىنىڭ ساۋساقتارىنان ءال كەتە باستادى. ول ءوزى قولىنىڭ جىلى قاندى جىلبىسقى موينىنان قالاي جىلجىپ شىعىپ كەتكەنىن سەزگەن جوق. كوزىن ءبىر اشىپ العاندا، ءوز كويلەگىن دار-دار ەتكىزىپ ايىرىپ جىبەرىپ، موينىن تاڭىپ جاتقان ورىستى بايقادى. «كەشە كۋزمينكاداعى باي ورىستىڭ سيىرىن ايداپ كەلگەن جالشى ورىس ەمەس پە؟» — دەدى. ونى دارعا اسىپ تاستاۋ كەرەك دەپ اقكوزگە ءوزىنىڭ تالاپ قويعانى ەسىنە ءتۇستى. «سارى ورىستىڭ — ءبارى ورىس»، انا قيسىق بۇتاققا ءوزىم اسىپ قويامىن دەپ جۇلقىنعانى ەسىنە ءتۇستى. سوندا الگى كوزاينەك كيگەن جىگىتتىڭ اراشا تۇسكەنى ويىنا ورالدى. «ورىستىڭ ءبارى جاۋ ەمەس، جاۋىڭ — پريستاۆ، ۋريادنيك، ودان ءارى وياز، ءىرى ۇلىقتار، بولىستار، بايلار!» — دەپ ەدى سول تۇرار. اقىرى ونىڭ ايتقانى بولدى: شىنپاتشا پريستاۆتى جاستىق ەتىپ الا جىعىلدى. ال مىنا ورىس جالشى مۇنىڭ جانىن ساقتاپ قالماق.
ءبىراق شىنپاتشا ءا دەگەندەگىدەي ولمەۋگە تىرىسىپ جانتالاسۋدى قويدى. ونى ولەمىن-اۋ دەگەن وي ەندى مازالامادى. تەك ىشىنەن مىنا موينىن تاڭىپ جاتقان مۇجىققا ريزا بولعانىن سەزىپ قانا جاتتى. راقمەت دەپ ايتۋعا ءتىلى كۇرمەلدى. سويلەي المادى. ەندى ءبىر سەزگەنى: موينى قايتادان بوساپ كەتكەندەي كورىندى. جانىندا ءىشىن باسىپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان جالشى پاحومدى كوردى. ونىڭ جاراسىن تاڭىپ، جاقسىلىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرۋگە شىنپاتشادا دارمەن جوق ەدى. سوڭعى وكىنىشى سول بولدى.
* * *
جازالاۋشى وترياد شەگىنشەكتەي سوعىسىپ، مەركەگە قاراي جىلىستاي بەردى. وترياد باستىعى اركاديي پريحودكو مەركە پوشتاسىنا جەتىپ، تاشكەنتتەن اۋليە-اتا ارقىلى كەلە جاتقان وتريادتىڭ جەدەل كومەككە جەتۋىن تالاپ ەتىپ، تەلەفون ارقىلى ورتالىقپەن حابارلاسۋعا اسىقتى.
سول نيەتتى سەزگەن تۇرار اقكوزگە:
— اقا، جىگىتتەردى دەرەۋ مەركەگە جەتكىزىپ، پوشتانى الۋ كەرەك. مىنالاردىڭ الداۋسىراتىپ شەگىنگەنىنە ەلىگە بەرمەي، تەز مەركەنى الايىق، — دەدى ات ۇستىنەن ايقايلاپ.
اقكوز جاۋاپ ورنىنا، وڭ جاقتاعى سەلەندى نۇسقاپ:
— مىناۋ كوزمىڭكە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، كۋزمينكا، ار جاعىندا — مەركە.
— كوزمىڭكە بولسا، سونى شابامىن! ماڭىراقتىڭ كەبىنىن كيسىن. تۇلدىر قالدىرماي ورتەپ جىبەرەمىن. تارت سولاي قاراي!
— اقا، بولمايدى! — دەپ تۇرار اقجال اتتىڭ شىلبىرىنا جارماسا بەردى. — اقا، ونىڭىز جارامايدى. كۋزمينكادا مۇجىقتار مەن قاتىن، بالا-شاعا. ولاردىڭ جازىعى جوق. مەركەگە تەز جەتەيىك، ءتىلىمدى الىڭىز، اقا! — تۇرار اقكوزدىڭ الدىن كەس-كەستەپ جان دارمەندە داۋىسى وكتەمىرەك شىعىپ كەتتى.
— نە دەپ تۇرسىڭ، جارقىنىم؟ كوزمىڭكەنىڭ جازىعى جوق تا، ماڭىراقتىڭ جازىعى بار ما ەدى؟ وندا قاتىن، بالا-شاعا جوق پا ەدى؟ — اقكوزدىڭ جانارى شاراسىنان شىعا قاڭعالاپ كەتكەن ەكەن. الدىندا كىم تۇرعانىن ول كورمەۋى دە مۇمكىن. مىنانداي قان تولعان كوز بىردەڭەنى كورۋى ەكى تالاي.
— اقا، مىنا وتريادتىڭ الدىن ورىپ، مەركەگە جەتەيىك. ايتپەسە، ولار بۇرىن جەتىپ بەكىنىس جاساپ الادى. ودان كەيىن قالاعا كىرۋىمىز قيىن بولادى. بىزگە ءقازىر ەڭ الدىمەن پوشتانى الۋ قاجەت. ايتپەسە ءقازىر مىنالار جاڭا اسكەر شاقىرتادى.
— قايدان؟
— تاشكەنتتەن، اۋليە-اتادان...
— ە، ول اسكەر كەلىپ جەتكەنشە، مەن كوزمىڭكەنىڭ كوزىن جويمايمىن با؟
— ايتپادى دەمەڭىز، اقساقال. كۋزمينكاعا تيىسسەڭىز، بۇكىل حالىقتىڭ تۇبىنە جەتەسىز. وبالى موينىڭىز كوتەرە الماس ءزىلماۋىر جۇك بولادى. ءبۇيتىپ تاجىكەلەسىپ جاتاتىن ۋاقىت ەمەس ءقازىر. جارلىق بەرىڭىز مىنا ادامدارىڭىزعا. مەركە! تەك قانا مەركە!
اقكوز اقجالدىڭ باسىن تارتىپ، ءجۇرىسىن سايابىرلاتتى دا، بەشپەتىنىڭ جانقالتاسىنان ءمۇيىز شاقشانى الىپ، ناسىبايدى الاقانىنا اياماي توگىپ، استىڭعى ەرنىنە قاعىپ سالدى. سىزدىقتاتا ءبىر تۇكىرىپ تاستاپ، شاشاقتى قايىس تىعىنىن بەكىتىپ، ءمۇيىز قۇتىنى ەردىڭ قاسىنا تىقىلداتىپ ۇندەمەستەن تۇرىپ الدى.
تۇرار شىداي الماي اقكوزدىڭ قاسىنداعى دوسمايىلعا ايقاي سالدى:
— دوسەكە، مىنا جىگىتتەردى تەز جيناپ مەركەگە بۇرىڭىز! بولىڭىز! تەز!
دوسمايىل اقكوزگە قارايلاپ، قيپاقتاي بەردى.
بۇلار وسىلايشا ارى تارت، بەرى تارتپەن تۇرعاندا قارۋلى وتريادتىڭ ءبىر بولىگىن كوتەرىلىسشىلەردى جاسقاي تۇرۋ ءۇشىن توسقاۋىلعا قالدىرىپ، قالعان بولىگىمەن اركاديي پريحودكو اتتارىن اق كوبىككە مالىندىرىپ، مەركەگە قاراي زىمىراپ بارا جاتتى.
كوتەرىلىسشىلەر ۋاقىتتى وتكىزىپ الدى.
تۇرار كۋزمينكانى ساقتاپ قالدى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ۋاقىتتان ۇتىلدى دا، مەركەگە دەر كەزىندە كىرە الماي، تەك تۇبىنە بارىپ قورشاپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. جازالاۋشى وترياد بەكىنىس جاساپ، پۋلەمەتتەرىن قويىپ ۇلگىرىپ ەدى.
— پوشتانى الا المادىق. اعايىن، ەڭدى ءبىر اقىل بار: مىنا قارا جولدىڭ بويىنداعى تەلەگراف باعاندارىن قۇلاتىڭدار. اۋليە-اتا جاعىنان دا، پىشپەك جاتىنان دا. سىم ۇزىلسە، مەركەدەگى وترياد جان-جاقپەن حابارلاسا الماي قالادى. كانە، جىلدام! — دەپ تۇرار جىگىتتەرگە اقكوزدىڭ ىقتيارىنسىز-اق بۇيرىق بەرىپ جىبەردى.
— ءا، مۇنىڭ دۇرىس. مۇنىڭ اقىل. وسى ءبىر ىزىڭداپ تۇراتىن سىم تەمىردەن جاقسىلىق جوق. قيراتىڭدار، جىگىتتەر. اۋليە-اتا جاعىنا سەن بار، ءالتاي. پىشپەك جاعىنا، شاكى، سەن بار. ساربازدارىڭدى قاسىڭا ال! قيراتىپ تاستاڭدار، جىن-پەرىنىڭ ءتىلىن! سىم تەمىردى سويلەتىپ قويعان قۇداي! اقىرزامان وسى شىعار، ءسىرا! — دەپ اقكوز شاقشاعا تاعى دا قول سالدى.
— ءا، تۇرار بالام، — دەدى ول ناسىبايلى ەرىنىن تومپايتىپ، ءتىلىن ناسىباي اتقان ادامنىڭ ادەتىنشە ءسال ساقاۋلاندىرا سويلەپ. — «كوز — قورقاق، قول باتىر» دەگەن وسى. الگىندە عوي، وسى سوعىستى باستامايىق، كۇتە تۇرايىق، الدەقايداعى قوردايمەن، الماتىمەن، الدەبىر ءالي باتىرمەن، بەكبولات باتىرمەن قول ۇشتاسايىق؛ ءتىپتى ايشىلىق جەردە جاتقان امانكەلدى باتىرمەن جالعاسايىق دەپ بالالىق جاسادىڭ. ويتالدا ءۇيىرىلىپ جاتا بەرسەك، مىنا جەڭىستى بىزگە كىم بەرەتىن ەدى؟ بۇل ساپار قۇداي وڭداپ، ءارۋاق قولداپ، جاراقتى جاۋدى جاپىرا جەڭدىك. وسىنىڭ ءوزى مەنىڭ حالقىمنىڭ جۇرەگىنە سەنىم. ەندى بۇرىنعىداي جۇرەكسىنگەندى قويادى. ءبىلدىڭ بە، تۇرار؟ سەنىڭ وقىعانىڭ بار، ال مەنىڭ كورگەنىم كوپ.
تۇرار باسىن شايقاپ كۇرسىندى. مىنا اڭقاۋ باتىردىڭ ءقازىر شىلىمىن كۇننىڭ وزىنەن تۇتاتقانداي ماساڭ قالپىن، شادىمان كوڭىلىن بۇزۋ ىڭعايسىز دا سياقتى. ءبىراق اششى شىندىقتى ايتپاي تاعى بولمايدى.
— جەڭىسىڭىز قۇتتى بولسىن، اقا! حالىق قاھارلانسا، الىنبايتىن قامال جوق ەكەنى راس. باسىنان باقايىنا دەيىن قارۋلانعان جاۋعا بەساقا، سىرىق، سويىلمەن قارسى شىعۋ كوزسىز ەرلىك. ءبىراق، بۇل جولى قولىڭىزدىڭ كوپتىگىمەن جاۋدىڭ اپتىعىن باستىڭىز. قاراساڭىز، ءسىز جاعىنان شىعىن دا كوپ. ولاردا بار زەڭبىرەك پەن پۋلەمەت بىزدە جوق. ولاردا بار اسكەري ۆينتوۆكا بىزدە جوق، ورىنسىز شابۋىلداپ، قىرشىن جانداردى نوسەردەي وققا قارسى ات ويلاتىپ، باۋداي ءتۇسىرىپ قىرا بەرۋگە ءبىز، ءسىرا، كوپ شىداماسپىز. جاۋ وسىمەن تىندى ەكەن دەپ ويلاماڭىز، اقا. بۇلاردا كۇش كوپ. ول كۇش كەپ كەشىكپەي كەلىپ تە جەتەدى. انە سونداعى سويقانعا دايىن بولايىق. جاڭاعى شايقاستا ولگەن سولداتتاردىڭ قارۋلارىن جيناتىپ الىڭىز. ءسىرا، ەلۋ شاقتى ۆينتوۆكا بولىپ قالار. ءبىز ءۇشىن ول دا مەدەۋ. وزىمىزدەن شەيىت بولعانداردىڭ سۇيەگىن جيناپ، ءجۇزىن جاسىرۋ كەرەك.
— سەنىكى اقىل، بالام. تالاي بوزداقتان ايىرىلدىق، — دەپ اقكوز ءسال ەڭسەسى ءتۇسىپ، كەڭ كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ كەتكەندەي «اھ» دەپ جالىن اتا كۇرسىنىپ سالدى. — ا ءبىراق ادىلەت سوعىسى قۇربانسىز بولماس. ول ولگەندەر — شەيىت. ولار باقىتتى. ا ءبىراق كوزمىڭكەنى الدىرماعانىڭ جانىمدى ءالى قيناپ تۇر. ءالى دە بولسا، اتتانىپ كورسەك قايتەد؟
— جوق، اقا! جوق! ادىلەت سوعىسى ونداي بولمايدى. وندا ماڭگى-باقي قارعىس تاڭباسىن اناۋ ماي ماڭدايىڭىزعا باسىپ الاسىز. بولمايدى!
* * *
مەركەنىڭ شىعىس جاعىنان شىققان قارا جول تۇستىككە قاراي ويىستاپ، پىشپەككە بۇرالاڭداپ جونەلدى. وسى ۇلى قارا جول قالالار مەن قالالاردى، ەل مەن ەلدى جالعاستىرىپ، ادامزات بالاسىن شاشىراتپاي، شاشاۋ شىعارماي، دانەكەرلەپ تۇرعان قارا بەلدىك سياقتى ەدى. ءبىراق بۇل قارا جولدىڭ بويىمەن كىمدەر وتپەيدى، نەلەر جەتپەيدى؟
قازىرگى مىنا قيقى-جيقى قام قىش ۇيلەردەن تۇراتىن شاعىن عانا سەلەننىڭ ورنىندا باياعى زاماندا مەركە دەگەن شاھار بولعان. تورتكۇل بازارىنىڭ ورنى سول ءبىر كەزدەگى ىرىلىكتىڭ جۇرناعى. ەۋروپادان، كىشى ازيادان، ءۇندىستاننان رەسەيدەن التايعا، قىتايعا، موڭعولستانعا قاراي ساپار شەككەن جيھانكەزدەر، ساۋداگەرلەر، قولباسشىلار، وقىمىستىلار، ءتىپتى دۋانالار دا ەرتەدە وسى جولمەن وتكەن. ال شىعىستان شىققان جولاۋشىلار وسى قارا سىزىق ارقىلى مەركەگە ءبىر دامىلداپ، ودان قۇلان، تالاس، ساۋداكەنت، قۇمكەنت، شىمكەنت، تۇركىستان اسىپ، الىس ەلدەرگە ساپار شەككەن.
پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارى دا وسى جولمەن مەركەگە جەتىپ، زەڭبىرەكتەرىنىڭ اۋزىن ۇڭىرەيتە كەلدى.
سوڭعى ءبىر ون-ون بەس جىلدىڭ كولەمىندە قارا جول بويىنا قاراعاي باعاندارى قادالىپ، قالا مەن قالانىڭ اراسىن سىم تەمىر جالعاستىرىپ بولدى. جەلدى كۇنى بوتاسى ولگەن ىنگەندەي بولار-بولماس بوزداپ تۇراتىن وسى سىم تەمىردى جەرگىلىكتى حالىق كوپكە دەيىن جاتىرقاپ جۇرگەن. تەك ورىستەن قايتقان سيىرلار جاتسىنباي، قاراعاي باعانعا مويىندارىن قاسىپ الادى. قىركۇيەك شاعىندا قارا قارعالار سول سىم تەمىرگە تىزىلە قونىپ الىپ بوزداۋىق ۇننەن ءبىر سىر تىڭداپ، ۇزاق سونار الدىندا ءتۇپسىز تەرەڭ ويعا كەتكەندەي، قالشيىپ كوپ وتىردى.
كۇننىڭ باتىسىنان شىعىسىنا سوزىلعان سول سىم تەمىردە بۇل جولى بالاپان ۇشىرعان قارلىعاشتار وتىرعان. وڭتۇستىككە، جىلى جاققا شىعاتىن قاتەرلى ساپار الدىندا بالاپاندارىنا ەرتەك ايتىپ، الداندىرىپ وتىرعان ءتارىزدى. «سەندەر وسى جەردە وستىڭدەر، شىق سۋلارىن ىشتىڭدەر. ەندى ەر جەتتىڭدەر. قاناتتارىڭ قاتايدى، ەندى سول قانات تالعانشا ۇشاتىن الىس جول بار الدىمىزدا. كوپ كەشىكپەي مۇندا سۋىق تۇسەدى. ءبىز ءومىرى قار جاۋمايتىن، اياز بولمايتىن، جىلى جاققا كەتەمىز. ال كەلەر كوكتەمدە وسى الاتاۋ باۋىرىنا قايتا ورالامىز. الاتاۋدىڭ كوكتەمى تاماشا. ساز بالشىعىنان ۇيا سالساڭ تاستاي قاتىپ قالادى. كەلەر جىلى سەندەر دە ۇيا سالىپ، ءوز الدارىڭا ءۇي بولاسىڭدار».
ەرەسەك قارلىعاشتار ءوز بالاپاندارىنا وسىلايشا بەيبىت اڭگىمە ايتىپ وتىرعاندا كەنەت قيقۋلاعان اتتى ادامدار كەلىپ، باعاندارعا قىل ارقان تاستاپ، توپ-توبىمەن جابىلىپ قۋ قاراعايلاردى قۇلاتا باستادى.
بۇل توسىن ارەكەتتەن ۇرىككەن قارلىعاشتار اسپانعا ءدۇر كوتەرىلىپ، اۋەدە قيقى-جيقى ۇشىپ، ادامداردىڭ بۇل ىسىنە بيىكتەن كوز سالىپ، تاڭىرقاعانداي، تاڭدايلارىن تاقىلداتا شۋ-شۋ ەتەدى.
ايقايلاپ، اتويلاعان اتتىلار ءولى باعاندارمەن ەمەس، جاندى جاۋمەن ايقاسىپ جاتقانداي، وسى ءبىر ىسكە قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى دە، بىر-ەكى باعاندى قۇلاتىپ، سىمدى ۇزسە جەتكىلىكتى ەكەنى ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەندەي، قاراعاي بىتكەندى جاعالاي جىعا بەردى. توپ-توپقا بولىنگەن ساربازدار ءۇشىن مۇنىڭ ءوزى ءبىر بايگە تىككەن جارىس ويىنىڭداي باسەكەگە اينالىپ، قاي توپ كوپ جىعار ەكەن دەگەن ماقسات بولىپ كەتتى.
اسىرەسە ءجۇزباسى شاكى قاتتى ەلىردى، جارىقتىق. ەر جەتىپ، ەندى «ءبىر شۇبەرەك باس، اق جاۋلىق» الىپ بەرەيىن دەپ جۇرگەن بالاسىن بولىس تىزىمگە ىلىندىرگەن سوڭ، ءوزى دە، بالاسى دۇرمەن دە اقكوز قولىنا قوسىلىپ، اقكوزدىڭ جارلىعىمەن شاكى ءجۇزباسى بولعان. بۇرىن ءبىرتوعا، تۇيىقتاۋ جۇرەتىن وسى شاعىن شارۋا، ايقاسقا العاش كىرىپ، قاننىڭ ءيسى مۇرنىنا كەلگەندە، اق پەرىسى قىسقانداي، قىرعىن سوعىستا دەس بەرمەي، ەسى كەتە شايقاستى. ەندى سول قارقىننان ءالى قايتپاعانداي، شارشاۋ، شالدىعۋ دەگەندى بىلمەي، ات ۇستىنەن ءالى ءبىر تۇسكەن جوق.
ءسويتىپ، ايقاي-سۇرەڭمەن جۇرگەندە، شاكىنىڭ اتى شيىرشىقتالىپ جاتقان سىمعا شىرمالىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى. شاكى الدەكىمدى اكەسىنەن ءبىر بوقتادى دا، ەر ۇستىنەن ەڭكەيىپ، ۇزىلگەن سىمنىڭ ۇشىن تاۋىپ الىپ، سۋى قاتتى تەمىردى بىلەگىنە كۇشتەپ جاتىپ وراپ الىپ، جىڭىشكە سىمدى كوكپار قۇساتىپ تاقىمىنا باستى دا:
— وسى بىزگە بالە تىلەگەن بايعىز سياقتى بوزداۋىق سەنسىڭ عوي، ءا؟ اكەڭنىڭ... مەن ساعان جازاڭدى بەرەيىن! — دەپ، اتىنا قامشىنى باسىپ كەپ قالدى. جىلانشا شيىرشىقتالىپ جاتقان سىم، ات ۇزاعان سايىن سۋسىلداپ سوزىلا بەردى دە، ءبىر كەزدە تىرسىلداپ بارىپ، شاكىنىڭ بىلەگىنەن شىعىپ-اق كەتكەنى عوي.
شاكى اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، شەگىنشەكتەپ ارتىنا قاراپ بۇرىلا بەرگەندە، اۋەدە سۋىلداپ جارق ەتە قالعان سىمدى كوزى شالىپ ەدى، لەزدە الگى سىمنىڭ ءوز موينىنا وق جىلانشا سارت ەتىپ ورالا كەتكەنىن سەزدى...
سارت ەتكەن دىبىستان شوشىنعان ات وقىس قارعىپ كەتكەندە ۇستىندەگى ادام جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. ساربازدار شاۋىپ كەلىپ، ءجۇزباسىنىڭ تاماعىنان سىم تەمىردىڭ شىرماۋىن بوساتىپ العان كەزدە،
شاكىنىڭ موينى بىلق-سىلق ەتىپ قالعان ەكەن.
* * *
شاكىنىڭ ەبەدەيسىز ءولىمى شابۋىلشىلاردىڭ اسقىنعان ماساڭدىعىن لەزدە ءپاس قىلعانداي بولدى. جارقىراپ جانعان شىراعداننىڭ بىلتەسىن بىرەۋ باسا قويعانداي، كوتەرىڭكى كوڭىلدەر قوڭىرايىپ، اجال ءيىسى تاعى دا ءبىر بۇرق ەتىپ، اركىم ءوز جازمىشىن وقي الماي، ويعا شومدى. كەيبىرەۋلەر:
«وي، باۋىرىمداپ» ازانداتا باستاپ ەدى، شاكىنىڭ تۇكىس بالاسى دۇرمەن:
— ءجا، بولدى! ءوشىر ءۇنىڭدى، جاۋگەرشىلىك كەزىندە كىسى ولىمىنە وتىرىك جىلاپ، تۇكىرىكپەن كوز شىلاپ نە كەرەك! سوعىستا بىرەۋ قۇلاسا، ونىڭ قاسىنا وپىر-توپىر جينالماڭدار دەپ ەسكەرتكەن جوق پا تۇرار سەندەرگە! — دەپ ەلدى جاسقاپ تاستادى. مۇنداي داندىگى ءۇشىن دۇرمەندى مىنانداي قازا ۇستىندە ايىپتاۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى دا، كۇڭكىل-كۇبىرگە كوشتى.
— وسى سىم تەمىرگە تيىسپەي-اق قويۋ كەرەك ەدى.
— ءتىلسىز سىم سويلەگەنى تەگىن دەيسىڭ بە؟ مۇنىڭ كيەسى بار. بەكەر ۇرىندىق. اتتەسى-اي!
— مۇنى قۇلاتپاي-اق ورتەۋ كەرەك ەدى.
— بولارى — بولدى. بوياۋى — ءسىڭدى. اجال سەنى مەن ماعان اقىلداسىپ كەلمەيدى. كانە، مارقۇمنىڭ يمانىن سالاۋات قىلىپ، ءجۇزىن جاسىرالىق.
دۇرمەن بۇل اڭگىمەگە ارالاسپاي، اكەسىنىڭ اتىنىڭ تىزگىنىن ەردىڭ قاسىنا كەگجيتە بايلادى. كوپ بولىپ، جابىلىپ، شاكىنى نايزا كەرەگەگە ۇزىنىنان سالىپ، مەركە تۇبىندە تۇرعان نەگىزگى قولعا قاراي قارالى توپ قوزعالا بەردى. تەر ساسىعان اتتار اياڭ جۇرىسكە تۇسكەن سوڭ، اشىعىپ، ءشول قىسقانى ەستەرىنە تۇسكەندەي، قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، مويىندارى سالبىراپ، جىلقى بالاسىنىڭ وزىنشە ءبىر تەرەڭ ويىنا شومعانداي، ءىلبىپ بارا جاتتى.
اسپارانىڭ الاتاۋى كۇرسىنىپ سالعانداي، اڭعاردان اڭقىلداپ جەل سوقتى. جول جاعاسىندا گ ۇلى ءتۇسىپ قۋراي باستاعان اتقۇلاق پەن سيىرقۇيرىق، شوڭاينا، شىرىش سول جەلمەن ىرعاتىلىپ، ىزىڭداپ جوقتاۋ ايتىپ تۇرعان سياقتى. جىلعا بويىنداعى بيىك قامىستىڭ بوپاق ۇكىلى باستارى ءيىلىپ، قياقتارىنان سىبىزعى ءۇنى ەستىلگەندەي بولادى. باتپاقتى كولشىكتىڭ جاعاسىنان باقالار شۋىلداپ، جابايى قارالا قاز قاڭقىلدايدى.
تەرىستىكتەگى ىلدي جازىقتىڭ ءۇستى شاڭىتىپ دالادان كوتەرىلگەن توزاڭدى باتار كۇننىڭ ساۋلەسى شالىپ، مەركە اتىرابىن قىزعىلتىم شىمىلدىق تۇتىپ العانداي بولدى.
قاباقتارى قارس جابىلىپ، قاستارىنىڭ ورتاسىنان تىكە سىزىق تۇسكەن جاۋىنگەرلەر بىرەۋى اق قالپاعىن، بىرەۋى جارعاق بوركىن ماڭدايلارىنا تۇسىرە كيىپ تۇنەرىپ العان.
جايراعان جاۋداي جاپىرىلىپ جاتقان قاراعاي باعاندار ءالى ولمەگەندەي سىمدارى گۋىلدەيدى. مىنا ساربازدار باعان قيراتۋ ىسىنە كەشىگىپ كىرىسكەنىن ءقازىر سەزبەي كەلەدى. جازالاۋشى وتريادتىڭ كومانديرى اركاديي پريحودكو ءاۋ باستا-اق اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ باستىعى كاستالسكيي مىرزامەن سويلەسىپ ۇلگىرگەن. تەلەگراف سىمدارى سول سويلەسۋدەن كەيىن بارىپ ۇزىلگەن.
كوپ كەشىكپەي توپالاڭ قىرعىن بولارىن ءجۇز باسىسىز قالعان جىگىتتەر ءدال وسى شاق ويلاماپ ەدى.
* * *
تامىزدىڭ تۇنگى اسپانى — تۇندىگى شۇرق تەسىك كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنداي ەكەن. تۇرار كوپكە دەيىن كوز ىلە الماي، اسپانداعى جىبىرلاعان جۇلدىزدارعا قاراپ جاتتى. وڭ جاق قاناتتان ءۇرپيىسىپ ۇركەر دىرىلدەيدى. ءبىر ورىننان قوزعالماي تەمىرقازىق قالتىرايدى. تەمىرقازىقتان الىستاي الماي، اينالشىقتاپ جەتىقاراقشى جىلجىپ بارا جاتقان سياقتى. اسپانداعى ءتىلسىز تىلەۋلەستەر. توقىم توسەنىپ، ەر جاستانىپ، بەل شەشپەي جاتقان جاۋىنگەرلەرگە جۇلدىزداردىڭ جانى اشيتىن ءتارىزدى-اۋ، ءبىراق تىم الىستا بولعان سوڭ جاردەمى جوق.
— نەگە ۇيىقتاماي جاتىرسىڭ، تۇرار؟ — دەدى اقكوز شالقاسىنان جاتقان قالپى قوزعالماي. — توسەك جايسىز با؟ الدە جىلاننان قورقاسىڭ با؟ اتتىڭ تەرى شىققان جەرگە جىلان جولامايدى، قورىقپاي ۇيىقتاي بەر.
— قورقىپ جاتقان جوقپىن، اقا. ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىڭنەن قورقۋشى ما ەدى. باياعىدا تۇرمەدە كوكەممەن بىرگە تاس ەدەنگە دە جاتىپ ەدىم عوي. قاندالاسى كوپ بولۋشى ەدى. ونى قويشى، اتجالمانىن ايتساڭشى... جىلاننان احات اتام جامان قورقۋشى ەدى. ءبىز جىلاندى تىرىدەي ۇستاپ الىپ اتامدى قورقىتاتىنبىز. جارىقتىق. «جاكەتايلاپ» جالىناتىن. قارتتىعىنا قاراماي، بالاشا قارعىپ قاشاتىن. ءبىز سونىسىن قىزىق كورەتىنبىز.
— ءيا، تۇرار، ۇيىقتا، بالام. كوز شىرىمىن ال. الدا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر، ءبىر اللاعا ايان. الدەنىپ العانىمىز ءدۇرىس-دۇر. ءيا، قۇداي قۋات بەر، ءبىز سياقتى بەيباققا... — قارت قور ەتە ءتۇسىپ، ۇيىقتاپ كەتتى. تۇرار وياۋ. تۇنگى اسپاندا — ەرتەدەگى ادامدار ەرتەدەگى ارىپپەن جازىپ كەتكەن كىتاپ سياقتى. ونى وقۋ قيىن. وقىعان ادام — ءتاڭىرىنىڭ وزىمەن بەتپە-بەت سويلەسە الار ەدى. جاۋدىرەگەن سانسىز جۇلدىز. تۇرار ونىڭ ىشىندە جەتىقاراقشىنى، قۇس جولىن، ۇركەردى، تەمىرقازىقتى، اقبوزاتتى تانىدى. ءار ادامنىڭ جۇلدىزى بولادى دەيدى. ءوز جۇلدىزى قايسىسى ەكەنىن تۇرار بىلە المادى. ول قاشان اعىپ تۇسەدى. كەيدە جۇلدىزدار الەمدى جارقىراتۋ ءۇشىن، قاراڭعىلىقتى ىسىرىپ ءوزىن ءوزى ورتەپ جىبەرەتىن كورىنەدى. مىنا جاتقان اقكوز، مىنا تۇراردىڭ ءوزى دە سول جۇلدىزدارمەن تاعدىرلاس ءتارىزدى. جاقسىلىق ءۇشىن جالاڭاش بارىپ جاۋعا ءتيىپ، وزدەرىن وسى تاڭدا وققا بايلاماقشى... قيلى-قيلى ويلارمەن تۇراردىڭ كىرپىكتەرى ايقاسا باستاپ ەدى... ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا تۇرار اۋلاقتاعى مىقان بويىنىڭ ءيىرىم تۇسىنان كولباقانىڭ ۇرەيلى ءۇنىن، ءماجنۇن تالعا ۇيا سالعان زورعالداقتىڭ جىلاۋىق نازىك داۋىسىن ەستىپ جاتتى.
* * *
اقجال سارىنىڭ توقىمىن استىنا توسەپ، كۇمىس ەردى باسىنا جاستانىپ، دالاداي، كەڭ بوز شەكپەنىن جامىلىپ ۇيىقتاپ جاتقان اقكوزدى تاڭعا تاياۋ قاراۋىل اسىعىس وياتتى. مەركەنىڭ باتىس جاعىنا كەتكەن بارلاۋشىلار كەلىپ تۇر ەكەن.
— جايسىز حابار، اقا، — دەدى بارلاۋشىلاردىڭ باستىعى. — اۋليە-اتادان شىققان اسكەر تاياپ كەلەدى. قۇلاننان بەرى قاراي قۇلادى. ساسكەگە جەتپەي كەلىپ ۇلگىرەتىن ءتۇرى بار. جۇرىستەرى سۋىت.
— قانشا قول؟ — اقكوز كۇمىس ەردىڭ ۇستىنە جۇرەسىنەن وتىرىپ، ۇيىپ قالعان اياقتارىن قونىشتىڭ سىرتىنان سيپالادى.
— ەكى ءجۇز قارالى. ءبىراق زەڭبىرەكتەرى كەشەگىدەن دە كوپ. بەسەۋ ياكي التاۋ. ءدال ساناۋعا قاراڭعىدا كوز جەتپەدى، اقا.
— كوپەي وعلى! — اقكوز اشۋ قىسا باستاعاندا ۇدايى اۋزىنان وسى ءبىر تۇسىنىكسىزدەۋ سوزدەر شىعۋشى ەدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءقازىر ۇدەرە تۇرەگەلگەندەردىڭ ىشىندە تۇرار عانا ءتۇسىندى. اقكوز قانشا ادۋىن، ايبارلى بولعانمەن، ادامعا اقىرىپ-زەكىرۋدى بىلمەيتىن، سابىر ساباسىنان اسا كوتەرىلمەيتىن كىسى ەدى. ابدەن اشۋ شاقىرعاندا، وكپە قىسىلعاندا ايتار ەڭ اۋىر ءسوز وسى: «ءيتتىڭ بالاسى!» ونىڭ ءوزىن تۇسىنىكسىزدەۋ تىلدە ايتادى. قورقىت-اتا حيكاياسىن تاشكەنتتە ءجۇرىپ وقىعان تۇرار عانا بۇل جۇمباق «كوپەي وعلى» نە ەكەنىن بىلەدى.
— اقا، بۇل ءوزى «كوپەي وعلى» بولعاندا دا ناعىز توبەتى بولىپ تۇر. سوندىقتان ەتەك-جەڭىمىزدى جيناقتاپ، شاشاۋ شىقپاي، ىڭ-شىڭسىز شەگىنەيىك. ويتال ماڭىنا بارىپ، بەكىنىس جاساعان ءجون. ءدال ءقازىر ولارمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋ بىزگە قولايسىز. جان-جاعىمىز اشىق، ايدالادا تۇرمىز، — دەدى تۇرار.
اقكوز تاقياسىن الىپ، باسىن سيپالاپ، ءسال تۇقشيىپ قالدى دا، تۇعىرىندا مۇلگىپ وتىرىپ، كەنەت ءدۇر سىلكىنگەن بۇركىتتەي باسىن كوتەرىپ الىپ، كەۋدەسىن جازا، ەكى يىعىن كەرىپ جىبەرىپ:
— جوق، بالام، قاشقان جاۋعا — قاتىن دا باتىر. قور بولىپ قاشار ءحالىم جوق. الگىدە ءوزىڭ ەمەس پە ايتقان: «ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىڭنەن قورىقپايدى»، — دەپ. ەندى قاشار جايىم جوق. وسى تاڭدا اللا نە بۇيىرىپ تۇر، سونى كورىپ الدىم. جازمىشتان وزمىش بولماق ەمەس. مىنا اق تاڭنىڭ الدىنداعى انتىم سول. وسىدان قۇداي ءىسىمدى وڭلاپ، جاراقتى جاۋدى تاعى ءبىر جايراتار بولسام، انە سوندا سەنىڭ ايتقانىڭ بولاد، تۇرار. ا سوندا مەنىڭ دابىسىم الىسقا كەتەد، قالىڭ قاۋىم جان-جاعىمنان قاۋمالاپ ءوزى-اق كەلەد. مەنىڭ قولىم تەلەگەي تەڭىز بولىپ تۋلار سوندا. ا كىم شاق كەلەر ەكەن وعان سوندا. سوعىستا شەيىت بولعانداردىڭ ءاربىر تامشى قانىنان نۇر شاشىراپ، وزگەشە ءبىر ءومىر كەلەر. ءبىز اڭساعان ازاتتىق تاڭ باسىمىزعا اينالار. ايتپەسە قارا بۇلت قاپتاپ، جاۋ سۇيەگىمىزدى تاپتاپ، احيرەت زامان ارى قاراي جالعاسا بەرەر. ە، تۇرار باتىر، مۇنىڭ نەسى ءسوز! تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ تۇرمىن. وڭەشىمنەن وتسە — ءوتتى، وتپەسە — قاقالعانىم.
وسى ءسات اقكوز ەرەكشە ارۋاقتانىپ، قاناتىن قاتتى قومداپ، ۇشپاسا ءىش قۇسا بولىپ ولەتىن تاۋ قىرانداي ءبىر ءىرى ماقساتقا قاتاڭ ءشۇيىلدى. شاراداي ەكى كوزى جالت-جۇلت ەتىپ، نايزاعايداي شاتىناپ، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار تۇلپارعا ءمىنىپ العانى ءمالىم بولدى.
— ءدال ءقازىر سول اسكەردى جول ۇستىندە ءبىر بۇيىرىنەن قاپىلىستا شابۋىلداپ، جايراتۋ كەرەك-دۇر. اقىل — جاستان، اسىل — تاستان، اقىلدى ەكەنىڭ راس، جارقىنىم، ءبىراق وسى جولى سەن دە ءبىر مەنىڭ ءتىلىمدى ال. ءجۇزباسىلار! جينالىڭدار! — دەپ اقكوز كۇمىس ەردىڭ ۇستىنەن بۋراداي ىرعالىپ، تۇرە كەلە بەردى.
بۇل جولى تۇرار وعان قارسىلاسىپ جاتپادى. ويتكەنى ۇزاق جولدان ارىپ كەلە جاتقان اسكەرگە مىنا الدەنەشە مىڭ جاساقپەن تۇتقيىلدان لاپ قويسا، تاڭنىڭ ەلەڭ شاعىندا، بالكىم، ۇرىستىڭ ءساتى دە تۇسەر دەپ ويلادى. اقكوزگە ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى دوسمايىل دا، سارمولدا دا، مايدانگەر بالالارى راحمانقۇل مەن ءابدىقۇل دا قارسى بولعان جوق.
— جىگىتتەر! ەز بولماڭدار، ەر بولىڭدار! — دەدى اقكوز تاڭ نۇرىنان ەكى بەتى نارتتاي جانىپ، شاراداي كوزدەرىنەن جارقىل جايناپ. — ءبىز پەندەگە ءبىر ءولىم، ا ءبىراق بىزگە كەرەگى اق ءولىم. تاجال بىزگە زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ تاعى كەلە جاتىر. قاتىن قۇساپ قاشقانىمىزبەن ءبىزدى ءبارىبىر قۇتقارمايدى. كانە، الگى بوز بيە قايدا؟ مىنا اق تاڭنىڭ اتىسىندا بوز بيەنى ءارۋاقتاردىڭ اتىنا اتاپ شالىپ جىبەرىڭدەر! سىپاتاي باتىردىڭ، اتا-بابامىزدىڭ ءارۋاعى قولداسىن ءبىزدى!
تاڭعى سالقىندا كيىزدەي تۇتاسىپ جاتقان اجىرىق ءشوپتىڭ ۇستىنە بوز بيەنىڭ قانى شاشىراپ، لاعىل مونشاق تاققانداي ءشوپ باسى جايناڭ قاعىپ شىعا كەلدى.
جانۋاردىڭ جانىنا اقكوز ءبىرىنشى بولىپ بارىپ، ىشىنەن كۇبىرلەپ دۇعا وقىدى دا، بوز بيەنىڭ القىمىنان جىلاپ اققان جىلى قانعا قولىن مالىپ الدى. ات ۇستىندە قانشا ادام، سونىڭ ءبارى اقكوزدىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، ساۋساقتارىن قىزىلعا بوياپ شىقتى.
قولدارىن اق تاڭنىڭ القاسىندا، جاقىن جاۋدىڭ قاسىندا وسىلايشا بوز بيەنىڭ قانىنا مالىپ، ىشتەي انتتاسقان سوڭ قالىڭ قول مەركەنىڭ ىرگەسىندەگى اجىرىقتى الاڭقايدى ارتتا قالدىرىپ، جاساقتى جاۋعا سۋىت ءجۇرىپ كەتتى.
الاتاۋدىڭ اق شىڭدارى ءالى شىعىپ ۇلگىرمەگەن كۇننىڭ ساۋلەسىمەن ءسۇيىسىپ، تاڭ الدىندا ماحاببات قۇشاعىندا جاتقان حاس سۇلۋلارداي تەبىرەنىپ تۇردى. ولاردى ءتىپتى سان مىڭ اتتىڭ تۇياق ءدۇبىرى دە سەلت ەتكىزە المايدى. كۇن مەن شىڭ وبىسكەندە جەردىڭ ءجۇزى جىميىپ، قاباعى اشىلىپ، رەڭىنەن كىربىڭ كەتىپ، جادىراي بەرەدى.
سارعايىپ قۋراعان تۇيە جاپىراقتار ات تۇياعىنىڭ استىندا توت باسقان قاڭىلتىرداي قاڭعىرلايدى. بۇل وڭىردە كوزىن جۇمباي ولەتىن ومىرشەڭ گۇلدەر بار. جال-جاعالاي شاشىراتقىنىڭ كوكشىل گۇلدەرى پەرۋزا اسىل تاستاي جاۋدىرەيدى. قاشان قار استىندا قالعانعا دەيىن شاشىراتقى گ ۇلى سولماق ەمەس. قازان ۇرماي، قار جاۋماي گۇلقايىردىڭ الاقانداي اق گۇلدەرى بۇرىك قۇلاقتانىپ، قاراۋىتىپ قالىپتى.
الپىستان اسقان شاعىندا «سىپاتايلاپ»، اپاي ءتوسىن ايقارا اشىپ، تاڭ بوزىندا جاۋعا شاپقان اقكوز تابيعاتىندا دا مىنا كوكشىل پەرۋزا گۇلگە ۇقساس بىردەڭە بار. ول ءقازىر قاراكوك بارقىتپەن كومكەرگەن اق قالپاعىن باسا كيىپ، اقجال سارىنى سابىلتىپ بارا جاتقان شاعىندا الاتاۋدىڭ اق شوقىلارىنان جارالعان الپامسا پەرزەنت سياقتى. ادام، اسىلى، تابيعاتتىڭ ۇرىعى. ءتىرى جان تابيعاتىنا تارتىپ تۋادى، ويتكەنى ول ادامنىڭ اناسى. تاستى اسپانعا قانشا لاقتىرساڭ دا قايتادان جەرگە تۇسەتىنى سياقتى، بۇل اقكوزدى دە، ونىڭ سوڭىنان ەرتەڭ قالىڭ قولدى دا وسى تۋعان جەردەن ايىرا المايسىڭ. وسى توپىراقتا ءولىپ كەتۋگە ريزا، ال ايىرىلۋعا بەيىل ەمەس. ولاردىڭ تاس قابىرعالى قارا بەسىگى وسى مەركە اتىرابى. ولاردىڭ بويىنا كۇن ءسۇيىپ جۇكتى بولعان قارا جەردىڭ: ونىڭ جۋسانى مەن ءشاي-قۋرايىنىڭ، تورى توبىلعىسى مەن راۋاشىنىڭ، اششى مياسى مەن دەرمەنە-جالبىزىنىڭ ءيسى سىڭگەن. بيىلعىداي ءشوبى شايا قۇرعاقشىلىقتىڭ وزىندە شولگە شىدامدى شيلەۋىت جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جاۋعا جالاڭ ءتوس اتتانىپ بارا جاتقان مىنا جاساقتىڭ اتتارىنىڭ باۋىرىنان سيپاپ قالىپ جاتىر. سول شيلەۋىتتەن وسى ەلدىڭ ايەلدەرى شي تارتىپ، كيىز ۇيلەرىنىڭ قابىرعاسىن جابادى. قارالى ءۇي احيرەتتىك ارىسىن سول شيگە وراپ شىعارادى.
تۋعان جەردىڭ اسپانى قارا بۇلت قاپتاپ تۇرسا دا قاراتا ءۇيدىڭ تۇندىگىندەي جىلى كورىنەر. وسى اسپاننىڭ استىندا، وسى جەردىڭ ۇستىندە قورلىق پەن زورلىققا شىداي-شىداي ءتوزىمى كەمەردەن اسىپ توگىلگەن اقكوڭىل، اڭعال ادامدار مىنا بوز الا تاڭدا، بوز دالادا تارعىل تاستاي ءتۇيىلىپ اتقا قونعان ءبىر زامان. تاقتا جاۋىز پاتشا وتىرعاندا ازاتتىق جولى قان ساسيدى ەكەن. سوعان سانالى تۇردە باس تىككەندەر جورىعى ەدى مىناۋ.
* * *
مەركەدەن كۇنباتىسقا قاراي جيىرما شاقىرىم شىققاندا الدان اسكەر قاراسى مۇنارتتى. اقكوزدىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولىنا قاراعاندا جازالاۋشى وترياد ءبىر شوكىم عانا از قول سياقتى كورىندى.
— قۇداي بۇيىرتسا، مۇنى ءبىز تاپتاپ وتەمىز! — دەپ اقكوز ۇزەنگىنىڭ تارالعىسىن قىسقارتا ءتۇستى.
— كىشكەنە جىلاننىڭ ۋى كوپ بولادى. اقا، ابايلاۋ كەرەك، — دەدى تۇرار ادۋىن قارتتىڭ اپتىعىن باسىپ. — قولدى ەكىگە جارىپ، قوس بۇيىردەن وراي شاپقان ءجون. سوندا كۇشى ەكىگە بولىنسە، بالكىم بىزگە جەڭىلدەۋ تيەر.
اقكوز قولدىڭ جارتىسىن دوسمايىلدى باس قىلىپ، قارا جولدىڭ تاۋ جاق بەتىنە وتكىزدى دە، قوس قاناتتان ءبىر مەزگىلدە ات ويلاۋعا كەلىستى. قىرىق بوز جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان جاسالعان بوز قىلاڭ تۋ جەلبىرەپ جوعارى كوتەرىلدى. ونىڭ جانىنان اتقان تاڭنىڭ ارايلى شاپاعىنداي قىزىل تۋ جەلبىرەدى. تۇراردىڭ ايتۋىمەن اقكوز بۇل جورىقتا قىزىل تۋ كوتەرۋگە كەلىسسە دە، كەشەگى سىپاتاي باتىردىڭ سالتىمەن ات قىلىنان جاسالعان اق جالاۋدى دا تاستامادى.
— اق جالاۋ پاتشانىكى! — دەپ تۇرار كونبەپ ەدى.
— پاتشانىكى اق بولعانمەن، قوس باس سامۇرىعى بار ماتا بايراق، بىزدىكى تۇلپار تەكتەس جىلقىدان، ءتىرى تاننەن شىققان قىل بايراق. مۇنىڭ ءارۋاعى باسىم، — دەپ اقكوز كونبەدى. — بۇل بايراقتا مەنىڭ اقجال سارىمنىڭ دا قىلى بار. ال كونە، اقجال جانۋار، وسى ساپار تۇياعىڭ مۇقالماعاي، ءسۇرىنىپ كەتپەي، سۇڭگىدەي سىلتە، تۇلپارىم! — اقكوز اتتىڭ جالىن سيپاپ ىشىنەن كۇبىرلەدى دە، — ەندىگى زامات قارالا كۇمىس بەلدىگىن شەشىپ الىپ، موينىنا سالىپ تۇرىپ ايقاي سالدى:
— ءارۋاق-قۇداي جار بولسىن، ەرلەرىم! اتا-بابا ءارۋاعى قولداسىن، العا!
قالىڭ قولدىڭ شابىسىنان جەر سىلكىنىپ، تاۋ قوزعالعانداي ەدى. «سىپاتايلاپ!»، «ا قۇدايلاپ!» اقىرعان ايقايدان اسپان استى كۇڭىرەنىپ كەتكەن.
وسى تەلەگەي تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي شۋدى باسا كوكتەپ ءبىر كەزدە زەڭبىرەكتەر گۇرسىلدەدى. ساتىرلاي اتىلعان مىلتىقتاردىڭ ازىناۋىق ءۇنى تاڭعى اۋانىڭ سارىنىمەن جاڭعىرىعىپ، التى قىردان اسا ەستىلىپ جاتتى. وكىرگەن ادام داۋىسى، شىڭعىرعان جىلقى داۋىسى، كوك ءتۇتىن مەن بوزالا شاڭ قاپىرىعىنا، كۇيگەن ەتتىڭ كۇلىمسى ءيىسى ارالاسىپ، مىنا سۇراپىلدان كوز تۇنىپ، ادام ەسىنەن اداسىپ، باس اينالدى.
سوعىستىڭ ەڭ سىن ساتىندە، جازالاۋشى وترياد قىسپاقتا قالىپ، ەندى-ەندى ىرگەسى سوگىلەيىن دەپ تۇرعاندا كوتەرىلىسشىلەردىڭ تۋ سىرتىنان، مەركە جاقتان اركاديي پريحودكو باستاعان پىشپەكتەن جەتكەن تىڭ كۇش تۇتقيىلدان سوقتى دا، وڭىنان كەلىپ تۇرعان ءىستىڭ بىت-شىتى شىعىپ، بەرەكەسى قاشا بەردى. قانشا ولەرمەن بولسا دا، بۇرشاقشا جاۋعان وققا توتەپ بەرە الماعان قارۋسىز قول قىرىلعانى قىرىلىپ، قىرىلماعانى تەرىستىككە، ويتالعا قاراي سىرىلىپ شەگىنە باستادى.
قالىڭ قولدىڭ قاقىراپ، بىت-شىت بولىپ جىرتىلعانىن كورىپ: «قايت! قايت!» — دەپ قاھارلانا ايقايلاپ اقجال اتتىڭ ۇستىندە الاس ۇرعان اقكوزدىڭ ءبىر كەز لەزدە داۋىسى شىقپاي قالدى. وڭ يىعى توپشاسىنان جۇلىنىپ تۇسكەندەي، ات ۇستىنەن ونى ءبىر دۇلەي كۇش جۇلقىپ ءوتتى دە، باتىر ەسىنەن اۋىپ، شالقالاپ بارا جاتقاندا، ساربازدار كەلىپ، اقجالدىڭ تىزگىنىن تارتىپ، قولباسشىنى شەگىنگەندەر سوڭىنان الىپ كەتىپ بارا جاتتى.
— كۇمىس ەر! — دەپ ايقايلادى اقكوز كوزىن تارس جۇمىپ الىپ جانىنداعىلارعا. — رىسقۇلدىڭ كۇمىس ەرى... مەن الاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم، تۇرارعا تابىستاڭدار. اكەسىنىڭ اماناتى. تۇرار قايدا؟ تۇرار!..
اقكوزدىڭ ايقايىن ەستىسە دە، جانىنداعى ساربازدارى ارتقا بۇرىلا الماي، جارالى سارداردى قاۋمالاپ، الىستاعى مۇنار قۇمدى بەت الىپ، سۋسي بەرگەن.
وسى قىم-قۋىت سۇرگىن ساپىرىلىستا اركاديي پريحودكو ءوزىنىڭ ادامدارىنا ەكى كىسىنى: اقكوز بەن تۇراردى قولعا ءتۇسىرۋدى قاتاڭ بۇيىرىپ تاپسىرعان. «بۇل دۇلەي بۇلىكتىڭ قوس باسى بار. سول ەكى باسىن قاعىپ تاستاساق، قالعانى ءقاۋىپتى ەمەس»، — دەدى روتميستر اسكەرلەرىنە.
اقكوز قولعا تۇسپەي كەتتى. وزگەلەردەن كيىم كيىسى، ءبىتىمى وزگەشە تۇرار كوزگە وڭاي ءتۇستى.
* * *
ماڭىراق ماڭىنداعى سوعىستا-اق كوز ۇيرەنشىكتى بولىپ قالعان تۇراردى سولداتتار جان-جاعىنان قامالاپ، اۋەلى استىنداعى اتىن كوزدەپ اتىپ قۇلاتىپ، قۇلاعان اتتىڭ استىندا اياعى قايىرىلىپ قالعان تۇراردى بەس-التاۋى باس سالىپ ۇستاپ، قول-اياعىن بايلاپ-ماتاپ اركاديي پريحودكوعا الىپ كەلدى.
— تانىدىڭ با؟ — دەدى جاس وفيسەر سىڭار ەزۋلەپ كۇلىپ تۇرىپ. — ارادا تالاي جىل ءوتتى عوي. تانىماۋىڭ دا مۇمكىن. ۆەرنىيدى، تۇرمەنى، گيمنازيانى ەسىڭە الشى.
— تانىعاندا قانداي، اركاشا، مەن سەنى تاشكەنتتەن بىرگە شىققاندا، جول ۇستىندە تانىعانمىن. بىلەسىڭ بە، قالاي؟ «ايدا!» دەگەن ايقايىڭنان تانىدىم.
— ا-ا...
— جاس كەزىندە-اق ەسىرىك ەدىڭ، يىعىڭداعى پاگون ساعان اقىل قوسا قويماسا كەرەك. ال سەن مەنى كۇيمە ۇستىندە تانىمادىڭ، اركاشا.
جانىندا بوتەن ادامدار، پريستاۆتىڭ ورىنباسارى، سولداتتار تۇرعاندا تۇتقىننىڭ وزىمەن مۇنشا رابايسىز سويلەسكەنىنە شامدانىپ، ءوز ءمۋنديرىنىڭ نامىسىن قورعاپ، اركاديي پريحودكو ەندى سۇستانا قالدى.
— كۇيمە ۇستىندە تانىماسام، ارادا از كۇن كورەر جارىق ساۋلەڭ بار ەكەن. ەندى سوڭعى ساعاتىڭ سوقتى. سەنى انا جابايى قانداستارىڭ سياقتى سۇراۋسىز اتىپ تاستاي سالسام، مەنىڭ ارىم تازا. ويتكەنى سوعىس جاعدايى. بىلەسىڭ بە سەنىڭ قاراقشى باۋىرلارىڭنىڭ قانشاسى قولعا تۇسكەنىن؟ ءجۇز ەلۋ قارالى. تۇتقىنعا الماي دالادا اتىپ كەتە بەرۋ كەرەك ەدى. ءبىراق كيرگيزدار ەندى قۇتىرماس ءۇشىن ولاردى جۇرت كورەتىن جەرگە اپارىپ اتامىز. ال، سەنى اسكەري تريبۋنال سوتتايدى. تريبۋنال باسىڭنان سيپاماس. اتۋ جازاسى ەمەس، اسۋ جازاسىنا بۇيىرادى. مەركە بازارىندا، قالىڭ حالىق الدىندا اسىلاسىڭ. وعان دەيىن سەنەن بىزگە ءبىر دەرەك كەرەك. سەنىڭ كارى سەرىگىڭ، الگى اتى كىم ەدى؟
— اقكوز قوسانوۆ، — دەپ ولگەن پريستاۆتىڭ ورىنباسارى تەلياشكين جالباقتاي جاۋاپ قاتتى.
— ءيا، سول بىزدەن قۇتىلىپ كەتتى. ول قايدا بارىپ پانالاۋى مۇمكىن؟ سونى ايت! جاقىن جولداستارى كىم؟ قاي اۋىل، قاي بولىستان؟ سونى ايت! ازاپ كورگىڭ كەلمەسە، ايتاسىڭ. ايتپاساڭ، ءبىزدىڭ قالاي ايتقىزاتىنىمىزدى سەزەتىن شىعارسىڭ. اقكوزدىڭ مەكەنى قايدا؟ قاي جەردى بارىپ پانالايدى؟
— ونى مەن قايدان بىلەيىن. ونىڭ مەكەنى — كەڭ دالا. وسى جەردىڭ تاۋ-تاسى، ءاربىر ءتۇپ قامىسى مەن قوعاسى، ءاربىر بۇتاسى — ءبارى پانا. جوعارى مارتەبەلى گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكين مىرزا پەتەربۋرگتەگى سوعىس مينيسترىنە «ءدال ءقازىر تۇركىستانعا اتتى اسكەرلەر كوپ كەرەك... جاياۋ اسكەردى ءوزىم-اق جاساقتاپ الار ەدىم. ءبىراق شەكسىز دالادا كيرگيزدارمەن اتتى اسكەرسىز ايقاسۋ وتە قيىن...» دەپ تەلەگرامما بەرگەنىن سەن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ قازاققا كەڭ دالانىڭ ءبارى پانا ەكەنىن گەنەرال-گۋبەرناتور ءبىلىپ وتىرعاندا، ونىڭ سەنىپ جىبەرگەن ادامى — سەن نەگە بىلمەيسىڭ؟ ەندى بۇل دالادا اقكوزدى ىزدەۋ — ءبىر مايا ءشوپتىڭ ىشىنەن ينە ىزدەۋدەن دە قيىن. سوندىقتان مەنى مۇنداي سۇراق قويىپ قيناما.
تۇرار مىنا توپتىڭ ورتاسىندا ءوزىنىڭ بەدەلىن قايتا-قايتا تۇسىرە بەرگەنىنە تۇلدانعان وفيسەر اقىرىپ جىبەردى:
— سەن شپيونسىڭ. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ دەپەشالارىن سەن قايدان بىلەسىڭ؟ دەمەك، تاشكەنتتە، ولكەلىك وكىمەتتە سەنىن سىبايلاسىڭ وتىر. سەنىڭ ءاربىر تارامىسىڭدى جەكە-جەكە سۋىرىپ وتىرىپ، سول سىرىڭدى دا اشۋ كەرەك. جەتتى ازىرگە. اكەتىڭدەر! مىقتاپ قاراۋىل قويىندار! — دەپ بۇيىردى روتميستر ءوز ادامدارىنا.
— اركاشا، ءبىر سۇراعىم بار؟ — تاكاپپارلىقپەن اتتاي بەرىپ قولدارى قوسا شاندۋلى دەنەسىمەن تۇتاس بۇرىلدى تۇرار.
روتميستر تىجىرىنىپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. ايداۋىلدار تۇراردى يتەرمەلەي باستادى.
— ناتاشا قايدا؟
مۇنداي سۇراق كۇتپەگەن روتميستر كوزى ەجىرەيىپ، مىناۋ مەنى مازاق قىلا باستادى-اۋ دەپ جوبالاپ، جىندانىپ كەتە جازدادى. ءوزىنىڭ جاۋى مۇنىڭ تۋعان قارىنداسىنىڭ بەينەسىن كەۋدەسىندە جىلدار بويى ساقتاپ جۇرگەنىن قايدان ءبىلسىن، باسقاشا جورىدى.
— ساندالما! توپاس سۇراققا مەن جاۋاپ بەرمەيمىن. اكەتىڭدەر! — دەپ جەردى ءبىر تەۋىپ قالدى.
IV
مەركەنىڭ اكىمدەرى روتميستر پريحودكو مەن تۇراردىڭ بۇرىننان تانىس بولىپ شىققانىنا تۇسىنىسە الماي، دال بولىڭقىرادى. سونى بايقاعان وفيسەر مەركە باسشىلارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ الگى قۇلدىراعان بەدەلىن قايتادان قالپىنا كەلتىرمەك بولىپ، كۇپىنە سويلەپ كەتتى.
— بۇل وڭاي جاۋ ەمەس. مۇنىڭ اكەسى دە وڭاي جاۋ ەمەس ەدى. ۆەرنىيدان بىلەمىن. اكەسى كاتورگاعا كەتكەن. ءبىلىپ قويىندار، بۇل كاتورجنيكتىڭ بالاسى.
— تاك ەتو كيرگيزبايەۆ! — دەپ تەلياشكين ءوزىنىڭ ءبىلىمپازدىعىن كورسەتىپ قالعىسى كەلدى. — وسىندا ءبىر ليبەرال تەرگەۋشى سەماشكو دەگەن بولعان. سونىڭ ءپيسارى بولىپ جۇرگەن. ءبىر قۇرمەتتى بولىستىڭ تويىندا بۇلىكشى اقكوزگە جاقتاسقان. دا-دا! ەندى ەسىمە تۇسە باستادى. مىنە، كۇشىك! ازۋى شىعا باستاعان.
— پريستاۆ مىرزا! قايداعى كيرگيزبايەۆ؟ ول — رىسقۇلوۆ. ءوزىڭىزدىڭ يەگىڭىزدىڭ استىندا وسكەن بولشيەۆيك. جالپى، بۇل بۇلىكتىڭ اۋليە-اتا ۋەزى بويىنشا اسىرەسە مەركەدە بەلەڭ الىپ كەتكەنىنە نە سەبەپ؟ وسىنى ويلانىپ كوردىڭىز بە، قۇرمەتتى پريستاۆ؟ جو-جوق، ورىنباسار... بۇعان ءسىز قانداي جاۋاپ ايتار ەدىڭىز؟ بولشيەۆيكتەر، سوسيال-دەموكراتتار ۇيا سالىپ الىپ جۇرگەن جوق پا ءسىزدىڭ ۋچاستوككە؟ سولارعا ءتيىمدى دە، جايلىراق مەكەن عوي دەيمىن مەركە؟ بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟ ەرتەڭ جوعارعى جاق سىزگە وسىنداي ساۋالدار قويىپ جۇرسە، نەمەن تۇسىندىرەسىز؟ اشىقاۋىزدىقتىڭ نىشاندارى جوق پا؟
مىنا جاس وفيسەردىڭ ءوزىن تىقسىرتىپ بارا جاتقانىنا شامدانعان پريستاۆتىڭ ورىنباسارى سول كوزى ىربىڭداپ، مۇرتى جىبىرلاپ، موينى كيتەلدىڭ جاعاسىنا سىيماي دولىرىپ بارا جاتتى.
— مارتەبەلى روتميستر مىرزا! مەن ەگدە تارتقان اداممىن. تاياۋدا بانديتتەردىڭ قولىنان قازا بولعان سوكولسكيي مىرزامەن بىرگە مەركەدە ون جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ىستەدىم. ءبىراق بۇل ۋاقىت ىشىندە مەن جوعارعى شەن تاراپىنان ەشقانداي سوگىس ەستىگەن ەمەسپىن. ءسىزدىڭ مىنا كۇدىگىڭىز مەنى قاتتى جابىرلەپ تۇر، كەشىرىڭىز، ارينە...
— ەندەشە شايتان السىن، قاتاڭىراق بولىڭىز، ى-ى...
— تەلياشكين!
— تەلياشكين مىرزا! انا قولعا تۇسكەن كيرگيزداردى دەرەۋ جازالاڭىز. ءبىرى قالماسىن. قانداي تۇردە جازالايسىز — ءوز ەركىڭىز. تەك ءولىم!
— قۇپ بولادى، روتميستر مىرزا! مەن تاپتىم. بۇل بانديتتەر تەلەگراف باعاندارىن قيراتقان. جولدا كوردىڭىز عوي. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، مەركەنىڭ شىعىسى مەن باتىسىندا جۇزدەن اسا باعان قۇلاتىلعان. ءار باعانعا — ءبىر كيرگيزدان قۇرباندىق شالامىز. جول بويىندا جاتقانى جاقسى. الگىدە ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، كوپشىلىك كورەتىن جەردە جازالانسىن دەپ. ەڭ دۇرىسى وسى. بۇعان قالاي قارايسىز.
— ول دا دۇرىس. تە... تەلياشكين. ورىنداڭىز. ال باعاندار قالپىنا كەلتىرىلسىن. تەلەگراف جۇمىس ىستەيتىن بولسىن. ال انا گلاۆاردى قالىڭ بازاردا دارعا اسامىز. ەشقانداي اسكەري تريبۋنال جوق. تريبۋنال — مىنا مەن! الدىمەن ودان ءبىرشاما دەرەكتەر الامىز. ودان سوڭ...
* * *
قىرعىن شالعان قىركۇيەك تاڭى ىزعارلى ەدى. تاۋ باۋرايىنىڭ ءتۇنى شىلدەدە دە، تامىزدا دا سالقىن بولادى. الا-كوبەڭ، قۇلانيەك شاعىندا كەشەگى مايدان دالاسىن مۇنار باسىپ، قۋارعان ءجۇزىن مۇڭ كىرەۋكەلەپ، جارالى الىپ ىڭىرسىپ جاتقانداي كورىنەدى. الاتاۋدىڭ اسقارىنان نە پايدا، باۋىرىنداعى قاندى وقيعانىڭ قاڭقيعان ءتىلسىز كۋاسى بولىپ، تىرس ەتپەيدى. قازان ۇرماي، قار جاۋماي، جاپىراعى ەرتە سارعايعان تال-داراق ءورت شالعانداي سيداڭ. بۇل وڭىردەگى بيىلعى قۋاڭشىلىق — جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتقانداي، ەڭسەنى ەزىپ بارادى. قۋاڭ-قۇرعاقشىلىقتا تاس شەگىرتكە كوپ شىرىلدايدى. قۇدايدىڭ ءتىرى جاندىگى — ول دا اشىعاتىن شىعار. قارعالاردىڭ قاناتى سيرەك، كەشەلەر جاڭبىرشا جاۋعان وق بەينەبىر ولاردىڭ دا قاۋىرسىندارىن جۇلىپ-جۇلىپ اكەتكەندەي، سەلدىر-سەلكەۋ. ءبىراق ەندى قارعالار تويىناتىن شىعار...
قىرعىن شالعان قىركۇيەكتىڭ تاڭىندا تەلياشكين تۇتقىنداردى مەركە سىرتىنا الىپ شىقتى. سونان سوڭ ولاردى ەكىگە ءبولىپ، ءبىر توبىن مەركەنىڭ باتىسىنا، ءبىر توبىن شىعىسىنا ايداتتى. اتتى اسكەرلەر، ۋريادنيكتەر تۇتقىنداردى سارت-سۇرت سابالاپ، ەكى جارىلىپ ءجۇرىپ تە كەتتى.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولاتىنىن سەزگەن كوتەرىلىسشىلەر ەكى ۇداي بولىنۋگە ىقتيارلى بولماي، قايتادان بىر-بىرىنە قوسىلماق بولىپ انتالاپ كورىپ ەدى، تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى دا، تابان استىندا ەكى جاقتان دا بىرنەشە ادام وققا ۇشىپ قۇلاپ ءتۇستى.
* * *
روتميستر پريحودكو مەركەنىڭ شىعىس جاعىنا شىعۋعا ۇيعاردى. وعان ءبارىبىر ەدى. ەكى جاقتا دا «تاماشا» بىردەي بولدى. ايتەۋىر شىعىسقا باسى اۋدى.
ول از سولداتتاردىڭ ورتاسىندا قالىڭ توپتان كەيىنىرەك كەلە جاتتى. مىنە، ءبىرىنشى قۇلاعان باعان. الداعى قالىڭ توپ بۇل ءبىرىنشى باعاننىڭ جانىنا تومپايتىپ قانا ءبىر ادامدى تاستاپ كەتىپتى. قۇلاتىلعان قۋ قاراعاي ءوزىنىڭ قۇنى ءبىر ازامات ەكەنىن سەزەر ەمەس. قۋانىشى دا جوق، رەنىشى دە جوق.
ءروتميستردىڭ استىنداعى ات قۇلاعى كەنەت تىكشيىپ، كوزى وقشاڭ ەتە قالدى دا، قورس ەتىپ، جالت بەردى. روتميستر وزىنە وق تيگەندەي ۇشىپ ءتۇستى. جانىنداعى سولداتتار ۇركەك اتتى قارىس ۇزاتپاي ۇستاپ الىپ، كوك ءماۋىتى ءمۋنديرىن توپىراق تۇتقان وفيسەردى قولتىقتاپ، ءۇستى-باسىن قاعىپ، قولپاشتاپ، قايتادان ەرگە قوندىردى.
ەلدى ۇركىتۋ ءۇشىن جاسالعان ولىمنەن اۋەلى ءروتميستردىڭ استىنداعى ات شوشىپ ەدى. وفيسەردىڭ ءۇستى-باسىن قانشا قاققىلاسا دا، ءمۋنديردىڭ ءبىر جاۋىرىنى قارا داقتانىپ قالدى.
ات ۇركىتكەن ولىك بەتى اسپانعا قاراپ، كوزى ءمىز باقپاي اشىق جاتىر ەكەن. اسپاننان الدەنە ىزدەگەندەي كىرپىك قاقپاي قالعان. ەكى قولى ەكى جاققا جايىلىپ كەتىپتى. شاماسى كەلسە، سول ەكى قولدى اسپانعا، كوك تاڭىرگە قاراي سوزعىسى كەلەتىن سياقتى. ايتا الماي قالعان الدەقانداي ارىزى بار، اۋزى دا انتەك اشىق قالىپتى. ول ءسىرا، ايقايلاپ تا جاتقان شىعار، ءبىراق تىرىلەر ونىڭ داۋىسىن ەستىمەيتىن بولار. اياقتارى شۇلعاۋشاڭ جاتىر. سوعان قاراعاندا ەتىگى جارامدى بولار. اتقاندار ونىڭ ەتىگىن شەشىپ اكەتىپتى. كەنەت ولىكتىڭ مۇرتى جىبىرلاعانداي كورىندى روتميسترگە. «مىنانى شالا ءولتىرىپ كەتكەن توي»، — دەپ قالعان وفيسەر جانىنداعى سولداتقا:
— بار، بايقاشى، ولگەن بە، ءتىرى مە؟ — دەدى.
سولدات اتتان ءتۇسىپ، جانىنا ءبىر-بىر باسىپ ابايلاپ باردى. جاتقان ادام ۇشىپ تۇرىپ وزىمەن الىسا كەتەتىندەي سەسكەنەدى. ارى-بەرى جۇلمالاپ، اۋدارىپ كورىپ:
— مارتەبەلى مىرزا! قاتەسى جوق، ءمۇلت كەتىرمەگەن. ءدال جۇرەكتەن تيگەن ەكەن، — دەدى.
ولىك ەندى ءبىر قىرىنداپ، ءبىر قولى استىنا قايىرىلىپ، ءبىر قولىمەن جەردى قۇشاقتاپ جاتتى. تىرىلەر ونىڭ اسپانعا ايتاتىن ارىزىن دا اياقتاتپاي، ءجۇزىن تومەن قاراتىپ تاستادى. ەندى تاڭعى سامال ونىڭ مۇرتىن سيپالاي الماس. وسىدان بۇل بەيشارا كومىلۋسىز كوپ كۇن جاتادى. ۇلپىلدەك مۇرتى ءجيدىپ تۇسكەنشە جاتادى. ەلدى ۇركىتۋ، ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن جاتادى.
كەلەسى باعانعا جەتە بەرگەندە، اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى، روتميستر اتتىڭ تىزگىنىن قىسقارتا ۇستاپ، ەر ۇستىندە ساق وتىردى. باعان تۇبىندە ەتپەتىنەن جاتقان ادامدى كورگەندە ءروتميستردىڭ اتى تاعى دا وقشاڭ ەتە قالدى. ءبىراق سولداتتار ۇركۋگە شاماسىن كەلتىرمەي جان-جاقتان تىزگىن تۇتىستى.
بۇل ەتپەتىنەن تۇسكەنىڭ دە مىنا جارىق دۇنيەدە بىتىرە الماي كەتكەن ءبىر تىعىز شارۋاسى بارداي، ءبىر دىتتەگەن جەرىنە قالاي دا جەتۋگە تالپىنعانداي، ەكى قولىمەن توپىراق تىرمالاپ، جەر باۋىرلاپ جىلجۋعا جانتالاسىپ جاتقان سياقتى. ايتەۋىر، تىرناعى ىلىنسە، جاۋىن جامباسىنا الا جىعىلعىسى كەلگەندەي ۇلى ارماننىڭ ايتىلماعان ازىناۋىق سارىنى بار.
ءۇشىنشى باعانانىڭ جانىنداعى كورىنىس بۇرىنعى ەكەۋىنەن وزگەشەلەۋ ەكەن. الدىڭعى اتىلعان ەكەۋدى كورىپ، ءۇشىنشى قۇرباندىق تىرىلەي قارسىلىق كورسەتكەن سيقى بار. ويتكەنى مۇنىڭ باسى دەنەسىنەن بولەك جاتىر ەكەن. تالشا موينىنان قىلىشپەن شاۋىپ ءتۇسىرىپتى. كيىمىنىڭ بوي-بوي بولىپ جىرتىلىپ جاتقانىنا قاراعاندا كوپ الىسقان. قىلىش سولداتتاردا بولا بەرمەيدى، ونى سالاقتاتىپ اسىنىپ جۇرەتىن تەلياشكيننىڭ ءوزى دە. بۇل ءسىرا، سونىڭ قولتاڭباسى. دەنەسىنەن بولىنگەن باس ارىرەك دومالاپ بارىپ، بەتىمەن ءوز دەنەسىنە قاراپ ءتۇسىپتى. ءوز دەنەسىنە ءوزى ىزالانعانداي، جاعالاسقاندا جاۋعا ءالى جەتپەگەنىن سوگىپ تۇرعانداي، باسسىز جاتقان تۇلعاعا قاراپ، تىستەنىپ قاتىپ قالىپتى. دەنە مەن باستىڭ اراسىن قايتا جالعاستىرعىسى كەلگەندەي ەكى ورتاعا قاراۋىتىپ قان اتىپتى. التى اي جازعا ىندىنى قۇرىپ جاتقان توپىراق اشقاراقتىق جاساپ، جىلى قاندى لەزدە جۇتىپ جىبەرىپ، كوبەرسىپ تە ۇلگەرىپتى.
روتميستر تىستەنگەن باسقا كوپ قاراپ تۇرۋعا ءداتى شىداماي، اتتى تەبىنىپ كەپ قالدى. ەندىگى جولدا ول باعان باس سايىن توقتاعاندى قويىپ، شوقىتىپ الا جونەلدى. باعاندار جاققا قاراماۋعا تىرىستى. كەلەسى بورەنەنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىن ول استىنداعى اتتىڭ قۇلاعى تىكىرەيە قالعانىن سەزىپ، اساۋ اقالتەكەگە «نو-نو!» دەپ سابىر ايتىپ كەلەدى. وفيسەردىڭ ءتىلىن الا بەرمەيتىن ۇركەك ايۋان كەزەكتى باعاننىڭ تۇسىنا جەتە بەرگەندە وقىس جالت بەردى دە، قانشا ساق وتىرسا دا پريحودكو ۇشىپ تۇسە جازدادى. جانىنداعى ءبىر سولدات وعان ات اۋىستىرىپ مىنەيىك دەپ ۇسىنىس ايتتى. ايبىندىراق كورىنۋ ءۇشىن اقالتەكە لايىق ەدى، ءبىراق ۇدايى قاشان تاستاپ كەتەدى دەپ قورقىپ وتىرعاننان گورى، قارابايىر بولسا دا، سولداتتىڭ اتىنا اۋىسىپ ءمىنۋدى ءجون كوردى.
تەلياشكين توبى وشارىلىپ قالعان ەكەن.
— نە تۇرىس؟ — دەدى ماستەك اتتان اياعى سالاڭداعان روتميستر.
تەلياشكين ءروتميستردىڭ ەسەك مىنگەندەي سىقپىتىن ەرسى كورسە دە، سىر بىلدىرمەي:
— مارتەبەلى مىرزا، قۇلاعان باعاندار تاۋسىلدى. بۇل توپتاعى جەتپىس بەس تۇتقىننىڭ بەسەۋىنە باعان جەتپەي قالدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەدى.
— تەلياشكين! سونى دا مەنەن سۇراۋ كەرەك پە؟ — دەپ روتميستر پريحودكو رەنىش كەيىپ تانىتتى. — نە كوپ — باعان كوپ. وسىدان پىشپەككە دەيىن، پىشپەكتەن ۆەرنىيعا دەيىن تىزىلگەن باعان. كيرگيزداردى تۇگەل قىرساڭ دا باعان تابىلادى. بەسەۋى قالسا، بەسەۋىن دە سالبىراتىپ ءىل دە قوي! سونى دا ءسوز دەپ...
اڭگىمە وسىمەن ءتامام دەگەندەي روتميستر نازارى باسقا جاققا، سونادايدان كورىنگەن كۇمبەز جاققا اۋدى.
— اناۋ نە؟ — دەپ سۇرادى ول جانىنداعىلاردان.
— ول سىپاتاي دەگەننىڭ ماۆزولەيى، مارتەبەلى مىرزا. مەركە، بوتباي كيرگيزداردىڭ سونداي كوسەمى بولعان ەكەن.
— قالاي؟ قالاي؟ سپات... سپاتايمەن... سپارتاك...
— سىپاتاي، مارتەبەلى مىرزا، — تەلياشكين روتميستر ماس ەمەس پە دەپ بۇرىنعىدان بەتەر كۇدىكتەنە ءتۇستى.
— ا-ا، سپاتاي، سپاتاي... ونى مەن قايدان ەسىتتىم؟ اح، شايتان السىن! كەشە دە، الدىڭعى كۇنى دە مىنا جابايى كيرگيزدار بىزگە ۇدايى «سپاتاي! سپاتاي!» — دەپ ۇرانداپ، تيىسكەن جوق پا؟ انە، ماسەلە قايدا جاتىر! كيرگيزداردى قىرامىز، ال ۇرانى قادا بەرەدى. ەرتەڭ تاعى شىعادى عوي: «سپاتاي! سپاتاي!» — دەپ شيەبورىشە شۋىلداپ. ايدا، سولداتتار! ەر سوڭىمنان! — دەپ روتميستر ماستەك اتتى بۇيىرىنەن تورس-تورس تەبىنىپ قالدى.
ۇلى جولدىڭ بويىندا تۇرعان كۇمبەز جانىنا كەلگەندە ەداۋىر بيىك ەكەن. ءتورت قۇلاق كۇمبەز اسا ساۋلەتتى دە ەمەس، ءبىراق كۇيگەن قىشتان سوققان مازار اشىق اسپان استىندا تۇرعانىنا جارتى عاسىر وتسە دە ءالى جاپ-جاڭا سياقتى. جان-جاعىنا وتىرعىزىلعان تىربىق قارا اعاشتاردىڭ بۇتالارىندا الەمىش: اق شۇبەرەك، كوك شۇبەرەك، قىزىل، جاسىل، سارى شۇبەرەك — جەر دۇنيە حالىقتارىنىڭ جەلبىرەگەن تۋلارىنداي تەربەلىپ تۇر. جول جاققا قاراعان جالعىز ەسىكتىڭ ار جاعى قاپ-قاراڭعى.
روتميستر پريحودكو مىسىرداعى سفينكستىڭ الدىنا كەلىپ تۇرعان وسمان سۇلتانى ياكي ناپولەون سياقتى. ءوزىن سولاي سەزىنەدى. ناپولەونعا ەلىكتەپ، سونىڭ ارەكەتىن قايتالاماق بولدى.
— سولداتتار! — دەدى ول ماستەك اتتىڭ ۇستىندە شىرەنە ءتۇسىپ، وڭ قولىن كوتەرىپ، — كۇمبەزگە قاراي ءۇش دۇركىن زالپ بەرىپ اتىڭدار!
— زەڭبىرەكپەن اتپاسا مىلتىقپەن اتقان نە بولادى، مارتەبەلى مىرزا؟ — دەپ قالدى جانىنداعى بىرەۋ.
— شايتان السىن! سوناۋ مەركەدەن زەڭبىرەك تارتىپ، اۋرە بولار كەز ەمەس، ءۇش دۇركىن زالپ بەرىپ كورىڭدەر!
وتىز مىلتىق ىستىكتەرى كۇنگە شاعىلىسىپ، كۇمبەزگە قاراي شانشىلا-شانشىلا قالدى.
— ات!
وتىز وڭەش بىردەي وكىرگەندە اسپارا تاۋى تەڭسەلگەندەي، قارا جەر بولار-بولماس ءدىر-دىر ەتتى. كۇمبەز قىشتارىنىڭ جاڭقاسى جان-جاققا شاشىراپ بارىپ، بارماقتاي، بارماقتاي شۇبار ىزدەر قالىپتى. جول جاققا ۇڭىرەيىپ تۇرعان قاراڭعى ەسىكتەن كەنەت ءبىر ءداۋ ماقۇلىق قالباڭ ەتىپ شىعا كەلگەندە، سولداتتاردىڭ اتتارى جاپىرىلا، وسقىرىنا، پىسقىرىنا، شىڭعىرا جالت بەرىپ تالايلارى جول ۇستىندە قۇلاپ ءتۇستى. ءتىپتى ەڭ جۋاس دەگەن ماستەكتىڭ ءوزى پريحودكونى تاستاپ كەتتى. روتميستر باعانا بيىك اقالتەكەدەن قۇلاعاننان گورى بۇل جولعىسى قاتتىراق بولدى. ەسەكتەن قۇلاعاننان گورى اتتان قۇلاعان ارتىق. ەسەك ءمىنىپ كورمەگەن وفيسەر مۇنى بىلمەسە كەرەك. وڭ جاق شەكەسىن كيىرشىق، تاستاق جول وڭدىرماي وسىپ جىبەرىپتى، بەتىن قان جاۋىپ جۇرە بەردى.
جەڭىمپازدار ەندى-ەندى ءۇستى-باسىن قاعىپ، بەت-اۋىزدارىن سيپالاپ جاتقاندا، بىرەۋى:
— ءوزى دە جىن-پەرىدەي ەكەن، — دەپ كۇلدى.
ۇرەيلەنگەن جۇرت ونىڭ كۇلگەنىنە تاڭ قالىپ:
— نەنى ايتاسىڭ؟ — دەستى.
— الگى ۇكىنى ايتام.
— شىننان ۇكى مە؟ مەن ارۋاق پا، الباستى ما دەپ قالىپ ەم.
— مەن سىپاتايدىڭ ءوزى شىعار دەپ ويلادىم، قۇداي اقى...
— وسى ويىندى قويساق قايتەدى، روتميستر مىرزا؟ قانشا دەگەنمەن، ولگەن ادام... ءبىز ولگەندەرمەن سوعىسپايمىز عوي.
— اقىماق! قورقىپ قالدىڭ با؟ — دەپ روتميستر اق ورامالمەن شەكەسىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، جەرگە ءبىر تۇكىردى. — بۇل سپا... سپاتاي دەگەنىڭ ءولىپ جاتقاننىڭ وزىندە ءتىرى كيرگيزداردىڭ تالايىنا تاتيدى. بۇل — ۇران عوي! جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن، ونىڭ جالاۋىن جىعىپ، ۇرانىن جويۋ كەرەك! ءجا، مەن زەڭبىرەكپەن قيراتتىرام. ال ەندى كەرى قايتايىق.
* * *
ناپولەوننان كەيىن باسى ادام، دەنەسى ارىستان ءپىشىندى سفينكستىڭ مۇرنى ءتۇسىپ، ساڭكيىپ قالعان. روتميستر اركاديي پريحودكودان كەيىن سىپاتاي كۇمبەزىنىڭ توبەسى قارا شەشەك شالعانداي، شۇرق-شۇرق تەسىك، شۇبار الا بولىپ قالدى.
دۇنيە قىزىق قوي. سول ناپولەون توپان سۋدىڭ ورتاسىندا، اۋليە ەلەنا ارالىندا ايداۋدا ءجۇرىپ ءولدى. اسقازان راگىنەن ازاپپەن ولەر الدىندا مۇمكىن ونىڭ كوزىنىڭ الدىندا مۇرنى ءتۇسىپ، ساڭكيگەن ۇرەيلى سفينكس جانالعىشتاي بولىپ تۇرعان شىعار، كىم بىلەدى. ناپولەوننىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ كەتتى، ال ساڭكى پۇشىق سفينكس ءالى تۇر مىسىر شاھارىندا...
روتميستر اركاديي پريحودكو قايتار جولدا مۇنى ويلادى ما، ويلامادى ما — بەلگىسىز. ءبىراق جول بويى جاق اشىپ، ءتىل قاتقان جوق، اكەسى پريحودكو ولگەندەي ماستەك اتتىڭ ۇستىندە تۇنەردى دە وتىردى.
ول جۇرت توپىرلاپ تۇرعان جەردە تانا باسىن كوتەرىپ الدى. تەلياشكين توبى سوڭعى تۇتقىندى جايعاستىرىپ بولىپ، بۇلاردى كۇتىپ تۇر ەكەن. سوڭعى تۇتقىن ەكى قولى ارتىنا بايلاۋلى، ەكى اياعى دا قوساقتالىپ تاڭىلعان، قاراعاي باعاننىڭ تەمىر قۇلاعىنا ءوزىنىڭ قام قايىس بەلدىگىنە موينىنان ءىلىنىپ سالاڭداپ قالىپتى. قاراعاي باعانعا اسىلعان ادام اسا ءىرى كورىندى. ادام ولگەننەن كەيىن بويى ۇزارىپ كەتەدى دەسەدى، مۇمكىن راس تا شىعار، ايتەۋىر مىنا تۇتقىننىڭ اياعى جەرگە تيەر-تيمەس سالبىرايدى.
روتميستر سالبىراعان دەنەگە تاياپ بارىپ، الگىنىڭ بەتىنە ۇزاق قارادى. تۇتقىن باسى روتميسترگە جوعارىدان ءتونىپ تۇر. ەكى ۇرتىن باسقان شالعى مۇرتتىڭ ۇشىنا تۇرىپ قالعانداي ءبىر-بىر تامشى جىلتىرايدى. ءجانتاسىلىم الدىندا كوزىنەن جاس شىققان شىعار. زور دەنەسىندە جىرتىق-جىرتىق ءبوز كويلەكتىڭ سىلەمى عانا بار. باسى قۇلاعان توسىنەن تۇمار سياقتى بىردەڭە كورىنەدى. روتميستر الاسا اتتىڭ ۇستىندە ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ تۇرىپ، ەردەن قۇيرىعىن كوتەرىپ، الگى تۇمارعا ءۇڭىلدى. الاقانداي اعاش تۇمار الا جىپپەن الگى ادامنىڭ موينىنا تاعىلعان ەكەن. ورىسشا جازۋدى كورىپ، روتميستر بۇرىنعىدان بەتەر قۇمارلىق قىسىپ، الگىنى وقي باستادى. اعاش تاقتانىڭ بەتىنە سيا قالاممەن قيسىق-قيسىق جازىلعان ءسوز:
«تۋركەستانسكيي كراي، اۋليە-اتينسكيي ۋەزد، مەركەنسكيي ۋچاستوك، اۋل مانراك، تايلاك» دەپ تۇر.
— ماڭىراق قايسى؟ ورتەنىپ كەتكەن اۋىل ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادى روتميستر تەلياشكيننەن.
— ءدال سولاي، مارتەبەلى مىرزا.
— اۋىلدا ءجۇرىپ اداسىپ كەتەم دەپ ويلادى ما، مۇنى نەگە تاعىپ العان؟
— نادان كيرگيز عوي، مارتەبەلى مىرزا. بۇل كيرگيز دا سولداتقا قارا جۇمىسقا الىناتىن بولعان. ەگەر سولداتقا كەتسەم، كەرەك شىعار دەگەندەگىسى عوي، ءسىرا. بۇلاردىڭ كوبىسى سويتەدى. وسىنداعى ورىستارعا جازدىرىپ الادى.
روتميستر ويلانىپ قالدى.
— دەمەك، بۇل سولداتقا بارۋعا ءبىر مەزگىل پەيىلدى دە بولعان. ءبىراق بۇلىكشىلدەردىڭ دۇرمەگىنە قوسىلىپ كەتكەن. كەشىرىم ەتۋگە دە بولاتىن ەكەن. بەكەر دارعا اسىپ جىبەرگەنسىڭدەر، تەلياشكين!
— ءدال سولاي، مارتەبەلى مىرزا! بۇل ءوزى وسىنداعى قۇرمەتتى كۋزمين بايدىڭ جالشىسى ەدى. مۇنى ازعىرعان سول كۋزميننىڭ ەكىنشى جالشىسى پاحوم پەتروۆ دەگەن ورىس، مايداننان مۇگەدەك بولىپ قايتقان. سونىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالدى.
— سونى بىلە تۇرا، نەگە ءولتىردىڭ ءيتتىڭ بالاسى؟!
— ءوزىڭىزدىڭ ءامىرىڭىز بويىنشا مارتەبەلى مىرزا. بۇلاردىڭ اق-قاراسىن تەكسەرىپ جاتاتىن سوت بولعان جوق قوي.
— قىسقارت!
— ال پاحوم يت بولاتىن بولسا، كيرگيز بۇلىكشىلەرىنە قوسىلىپ كەتىپ، كەشە بىزبەن سوعىستى عوي.
— ول قايدا ءقازىر؟
— وققا ۇشىپ ءولدى، مارتەبەلى مىرزا. مەن ءوزىم كوردىم. العاشقى شايقاستا. ماڭىراق ماڭىندا.
— اتاما سول قارعىس اتقان اۋىلدىڭ اتىن!
روتميستر الدەقايدا، باتىس جاققا كوز قاداپ، باسىن انتەك شايقاپ، مىرس ەتتى.
— گەرمان سوعىسىندا ەرلىكپەن ءولۋدىڭ ورنىنا، ەلگە ورالىپ، بۇلىكشىلەرگە قوسىلىپ، ءوز قانداستارىنىڭ قولىنان وققا ۇشۋ... نەتكەن ماسقارا!
ايتەۋىر مىرزاعا جاعىمدى بىردەڭە ىستەسەم دەگەن نيەتپەن تەلياشكين ەپتەپ قانا:
— مارتەبەلى مىرزا، وندا بۇل كيرگيزدى ادام سياقتى جەرلەسەك قايتەدى؟ — دەپ سيپاقتادى، باعاندى نۇسقاپ.
— قاجەتى جوق، بولارى — بولدى. تۇرا بەرسىن.
وسىنى ايتىپ روتميستر ماستەك اتتىڭ توق ءبۇيىرىن تورس-تورس تەبىنىپ قالدى.
جاپقان كوزدەن باستاپ كورگەن-بىلگەنىن ايتقان كەزدە — و دۇنيەلىكتەردىڭ ءبارى-بارى ءتاڭىرىنىڭ ءوزى باستاپ، كۇللى پەرىشتەلەر، ازىرەيىل، جابىرەيىلدەر سەلت ەتپەستەن ۇيىپ تىڭداپ، ءۇنسىز تەبىرەنىپ، كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنىپ كەتتى. ءتىپتى ءتاڭىرىنىڭ دە قىزىل جيەك كارى كوزدەرىنەن سورا-سورا جاس پارلاپ، ۇزىن اق ساقالىن جۋىپ اعىپ جاتتى.
— اپىراي-اي، ءبىزدىڭ مۇنداعى تامۇعىمىز — جارىق دۇنيەدەگى سۇمدىقتارعا قاراعاندا جۇماق ەكەن عوي! — دەپ ءتىل قاتتى باس ازىرەيىل.
— ە، بەيشارا پەندەم، كورگەن ازاپ-توزاعىڭ باسىنداعى شاشىڭنان دا كوپ ەكەن. سەن كۇنادان پاك، ناعىز پەرىشتەسىڭ، — دەدى ءتاڭىرى كەۋىلجىرىگى ءجىبىپ كەتكەن ءداۋ مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويىپ. — قالاساڭ، وسىنداعى پەرىشتەلەردىڭ باستىعى ەتىپ قويايىن. قالاساڭ، سەنى ءتىرىلتىپ، جارىق دۇنيەگە قايتا جىبەرەيىن. تاڭداعانىڭدى ال.
— جو-جوق، قايتپايمىن! — دەپ تايلاق شار-شار ەتتى.
— سوندا قالاي؟ — دەپ ءتاڭىرى سارساڭ، ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەردى، — «ۋا، ءتاڭىرى، ءتىرى قىلا گور، ولتىرە كورمە!» — دەپ جارىق دۇنيەدەن كەلىپ جاتقان ارىزداردان مەنىڭ قۇلاعىم كەرەڭ بولىپ قالدى. ال سەن عوي، قايتا تىرىلگىڭ كەلمەيدى.
— ەي، ءتاڭىرى! جاقسىلىق قىلساڭ — مەن جارىق دۇنيەدە جۇرگەندە قايدا قالدىڭ! مەن ساعان سوندا جالىنبادى دەيسىڭ بە؟! — دەپ تايلاق اشىنا ايقايلاپ جىبەردى.
ءتاڭىرى قىزىل جيەك، اق شەل كوزىن تايقىتىپ، تومەن قارادى. اپپاق پەرىشتەلەر ۇيالعاننان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. ازىرەيىل، جابىرەيىلدەر ءوز باستارىن وزدەرى توقپاقتاپ، بەتتەرىنە تىرناق سالدى...
* * *
مەركە پريستاۆىنىڭ تاربيعان، جالعىز قابات ۇلكەن قىزىل ءۇيى كوشەنىڭ تاۋ جاق بەتىندە ەدى دە، تۇرمە سونىڭ قاراما-قارسىسىندا بولاتىن. ارالارى جاقىن-اق. سول تۇرمەدەن پريستاۆ كەڭسەسىنە قاراي كەلە جاتقان ۇشەۋگە ارى-بەرى وتكەن حالىق قالت تۇرىپ قاراي قالىستى. ۇشەۋدىڭ الدىنعىسىنىڭ قولدارى ارتىنا بايلاۋلى. ەڭسەسىن بيىك، باسىن تىك ۇستاپ سۇستى كەلە جاتقانىنا قاراعاندا انا سوڭعى ەكەۋدىڭ قوجايىنى ەكەن دەپ تە قالاسىڭ. ءبىراق سالدەن سوڭ ونىڭ قولى بايلاۋلى، ارتىنداعىلاردىڭ مىلتىقتارى كەزەنۋلى ەكەنىن كورىپ، ءبىرىنشىنىڭ تۇتقىن ەكەنىن، سوڭعىلاردىڭ ايداۋىل ەكەنىن اڭعاراسىڭ. ايداۋىلداردىڭ ءبىرى — ۋريادنيك پۇشىق وبروۆتى مەركەنىڭ يتىنە دەيىن تانيدى.
پوشتانىڭ تورلى تەرەزەسىنەن كوشەگە قاراپ تۇرعان قابىلبەك تۇراردى بىردەن تانىدى.
— «اتۋعا الىپ بارا جاتپاسىن!» — دەپ قورقىپ قالدى.
«نە ىستەۋ كەرەك؟ تەز كوۆالگە ايتۋ كەرەك. ءبىر تاپسا، امالىن سول تابادى. جىگىتتەرگە حابارلاۋ قاجەت. تۇردالى وسىندا، ماقسۇت پەن تورەبەك تە وسىندا. ولاردىڭ ءبارىن ارالاپ شىعۋعا جارتى كۇن كەتەدى. جۇمىستى قايتەدى؟ پوشتا باستىق رۇقسات بەرەر مە ەكەن؟ — تۇرار ءۇشىن قورقا تۇرسا دا، ونىڭ سونشالىقتى تاكاپپار، سابىرلى ءتۇرىن كورىپ، قابىلبەك ءبىر جاعىنان ءسۇيسىنىپ تە قالدى. وزىمەن بىرگە وقىعان بالالارعا تۇرار: «ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىڭنەن قورىقپايدى» دەگەندى ءجيى ايتۋشى ەدى. «راس، — دەدى قابىلبەك ىشىنەن قىزىققانداي بولىپ. — بۇل قارشادايىنان تۇرمەدە ەكەن. ءبىز مۇنىڭ كورگەنىنىڭ وننان ءبىرىن كوردىك پە ەكەن... ءبىراق باتىردىڭ ءوزى ءبىر وقتىق...».
كوشە بويى كادىمگىدەي قاراڭ-قۇراڭ كوبەيىپ، كۇبىر-سىبىر اڭگىمە شىعا باستادى:
— مىناۋ تۇرار عوي!
— كەشەگى سوعىستى باستاعان وسى دەيدى عوي.
— جوق، اقكوز!
— وسى دا بار. ايتپەسە، ايداۋعا الا ما؟
— راس بولسا، مۇنىڭ اكەسى كادىمگى رىسقۇل دا قاتىستى دەيدى كەشەگى سوعىسقا.
— بەكەر. ول قايدا، سىبىرگە ايدالىپ كەتكەن.
— ويباي، قاشىپ شىعىپتى دەيدى.
— اقكوزدىڭ قولىنا قوسىلىپ، سوعىسقا قاتىسىپتى.
— ءاي، نەدە بولسا، اكەلى-بالالى — ەكەۋى دە ناعىز ەرلەر ەكەن. اكىمدەردىڭ قۇيرىعىن ءبىر بۇلك ەتكىزدى عوي.
— ەرى بار بولسىن، ەل قىرعىنعا ۇشىرادى. انا ۇلكەن جولدىڭ بويى تۇگەل ولىك دەيدى. بۇلىك قوي بۇل! ءوستىپ تۇرعاندا بالەگە قالمايىق، قوي تارايىق...
— اي، ءوزى دە قاسقىر ەكەن، قاسقايىپ بارا جاتقانىن قاراشى!
ۇركەك قاۋىم وسىلاي دەپ سىبىر-سىبىر سويلەسىپ، قيپاقتاپ قالا بەردى دە، تۇراردى ايداۋىلدار پريستاۆ كەڭسەسىنە الىپ كىرىپ كەتتى.
گەنەرال-گۋبەرناتور جاندارمەرياسىنىڭ ءروتميسترى اركاديي پريحودكو ەندىگى تۇراردىڭ ءجۇنى جىعىلعان شىعار دەپ كۇتكەن. قانشا قايسار بولساڭ دا، ءولىم الدىندا قوبالجىماس ادام جوق. ومىرگە كەلگەن ەكەنسىڭ، اناڭنىڭ قۇرساعىنان شىر ەتىپ تۇسكەن شاقتان باستاپ، بارار جولىڭنىڭ اقىرى ءبىر ءولىم. ونى ءتىرى جاننىڭ ءبارى بىلەدى جانە مويىندايدى. ءبىراق سول قاھارلى ساتپەن بەتپە-بەت كەزدەسەر شاق، اسىرەسە، جاس ازامات ءۇشىن ايانىشتى شىعار. ال ءبىراق تابيعات زاڭىن جاقسى بىلەتىن اقىلدى ادامدار ولىمنەن قورىقپايدى دەسەدى. ويتكەنى ولار بۇل زاۋالدىڭ اقيقات ەكەنىنە كوزدەرى جەتەدى. سوكراتقا بىرەۋ: «ءسىزدى وتىز وزبىر ءولىم جازاسىنا بۇيىردى»، — دەپتى. سوندا سوكرات ساسپاستان: «ال ولاردى ولىمگە تابيعاتتىڭ ءوزى بۇيىرىپ قويعان»، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اجالدىڭ ازۋ تىسىندە تۇرعاننىڭ وزىندە ءولىم تۋرالى ويلاماۋدان ابزالى جوق.
ولگەن پريستاۆ سوكولسكييدىڭ كرەسلوسىندا تۇراردىڭ كەلۋىن كۇتىپ، شالقايىڭقىراپ، ءوزىن-وزى ءدۇرديتىپ وتىرعان روتميستر تۇتقىن كىرىپ كەلگەندە ەرىكسىز قوپاڭداپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى...
تۇرار روتميسترگە قاراما-قارسى ءبىر جايداق تابۋرەتكەگە وتىردى. ەكەۋىنىڭ اراسىن كوك ءماۋىتى ۇلكەن شومبال ۇستەل ءبولىپ تۇردى. ايداۋىلدار ارىرەك شەگىنىپ، بوساعا جاقتا قاتىپ قالدى.
— ال، ەندى ەركىن سويلەسەيىكشى. ءبىز كورىسپەگەلى ون جىل بولىپتى عوي، — دەپ ءسوز باستادى قايتادان شالقاقتاعان روتميستر پاپيروس تۇتاتىپ، اۋزىن قيسايتا ءتۇتىن شىعارىپ بولىپ. — ون جىل ىشىندە مەن گيمنازيا ءبىتىردىم، تاشكەنتتەگى كادەت كورپۋسىن ءبىتىردىم. سوندا قىزمەتتە قالدىم. ال سەن... ەگەر سول جولى قاشىپ كەتپەي، ءبىزدىڭ ۇيدە جۇرە بەرگەنىندە، مۇمكىن سەن دە وفيسەر بولىپ شىعار ما ەدىڭ...
— جوق، اركاشا، سەنىڭ سۇيىكتى اكەڭ مەنى ءدىني وقۋعا دايىنداعان. مەن مۇسىلمانداردى حريستيان دىنىنە ۋاعىزدايتىن ميسسيونەر بولۋىم كەرەك ەدى. ورىسشا ايتقاندا ونى: «شيلو — نا مىلو» دەيدى.
اركاديي پريحودكو باسىن شايقاپ، قولىن ەربەڭدەتىپ، ءتۇتىندى قۋالادى.
— و دا جامان بولماس ەدى. بىلەسىڭ بە، ءقازىر رەسەيدە پاتشادان كەيىنگى ەڭ مىقتى ادام كىم؟
— بىلەمىن، — دەدى تۇرار جۇلىپ العانداي. — گريشكا راسپۋتين. سىبىردەن شىققان پوپ سىماق. ءبىراق سول پاتشانىڭ وزىنەن دە مىقتى ما دەپ قورقامىن. ويتكەنى گوسۋدار ءوزى سونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇرەتىن كورىنەدى.
— نو-نو! تارتا سويلە! گوسۋدار سەنىڭ ويىنشىعىڭ ەمەس! — دەپ اركاديي پريحودكو لەزدە وزگەرە قالدى. — جارايدى، ەسكى دوستارشا ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ەندى نەگىزگى ماسەلەگە كوشەيىك. ءبىراق ەسكەرتەمىن. مەن بۇرىنعى «اركاشا» سەن بۇرىنعى «تۋراركا» ەمەسپىز. ۇلى يمپەريانىڭ ادال ساقشىسى مەن ونىڭ جاۋى، قاراما-قارسى وتىرعاندار. سوندىقتان تەك رەسمي سويلەسەمىز. مەن سۇرايمىن، ال سەن ءتۇزۋ جاۋاپ بەرۋگە تىرىس. ال سونىمەن جولداسىڭ اق... اقكوز قايدا جاسىرىنىپ ءجۇرۋى مۇمكىن؟
— ونى بۇرىن ايتقانمىن، قوسىپ-الارىم جوق.
— تاك. قاسارىساسىڭ. ءبىراق ءبىز ءتىلىڭدى شىعارا الامىز. بالا ەمەسسىڭ، تۇسىنەسىڭ عوي.
— ايتارىمدى — ايتتىم.
سۇراق قاتايا، جاۋاپ قاسارىسا تۇسكەن سايىن بوساعاداعى ايداۋىلدار دا شيرىعا باستاعان سياقتى.
«قاپ!» — دەسە، «ارس!» ەتە تۇسكەلى تۇر.
روتميستر كرەسلودان تۇرىپ، تەرەزە جاققا بارىپ، ومىراۋىنا قولدارىن ايقاستىرا ۇستاپ، ءبىراز تۇردى.
سىرتتا تەلەگراف سىمىنا قارلىعاشتار قاز-قاتار ءتىزىلىپ، كۇن شۋاقتاپ وتىر ەكەن.
— سەن بىلەسىڭ بە، قولعا تۇسكەندەردى ءبىز قالاي جازالاعانىمىزدى؟ — دەدى روتميستر وكشەسىمەن قالت بۇرىلىپ، حروم ەتىگىنىڭ ءسىرىسىن سىقىرلاتىپ.
— سەزەمىن، — دەپ تۇرار سازارىپ قالدى.
— ءا، سەزەسىڭ. سەنىن سىباعاڭ باسقاشا. ولار قينالماي، وڭاي وپات بولدى. بەكەر سازارما. اقكوز قايدا؟ سونى ايت. ءبىر. تاشكەنتتە كىمدەرمەن بايلانىسىڭ بار؟ ەكى. وسى ەكى سۇراققا قاناعاتتانارلىق جاۋاپ بەرسەڭ — مۇمكىن، جازاڭ جەڭىلدەنەر. بىلەسىڭ بە، مەن سەنى بالا كۇننەن-اق جەك كورەتىنمىن. نەسىن جاسىرايىن. ءبىراق تاباندىلىعىڭا ىشتەي تابىناتىنمىن. تاباندى بولۋدىڭ دا ورنى بار. ال تابان تىرەر جەرىڭ قالماعان كەزدە، جازادان قۇتىلۋدىڭ جولىن تابۋ دا اقىلدىلىق. فاناتيك بولۋ — ناداندىق. ال سەنىڭ كوزىڭ اشىق قوي. مۇمكىن، مەنىڭ سەنىمەن بىلاي بەيبىت سويلەسۋىمنىڭ ءوزى دە سول سەبەپتى شىعار. باسقا بىرەۋ بولسا...
وفيسەر ءوز كەڭىردەگىن ۇستاپ تۇرىپ، ءۇيدىڭ توبەسىن كورسەتتى.
— ۇقتىڭ با؟ شىدامنىڭ دا شەگى بار. سەنىڭ ساربازدارىڭنىڭ ءبىرازى باعان باسىندا سالبىراپ تا قالدى. ساربازدارىڭ تۇرماق، ۇرانىڭا دەيىن جازالاندى.
تۇرار تۇسىنبەي، جالت قارادى.
— ساربازدارىڭ شۋلاپ ايقايلايتىن ۇران شە؟ «سپاتاي! سپاتاي!» سولداتتار ونىڭ كۇمبەزىن اتقىلادى.
تۇرار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ولگەندەرگە دە وق اتتىق دە. جارايسىڭ، روتميستر. ال سەن بىلەسىڭ بە ونىڭ كىم ەكەنىن؟ سەنىڭ بۇل ماسقاراڭدى ەستىسە، ۇلى مارتەبەلى گوسۋداردىڭ ءوزى اشۋلانۋى مۇمكىن. نەمەنەگە اقشيا قالدىڭ؟ ءجا، ول وتكەن تاسىردىڭ ورتا شەنىندە رەسەيگە وسى ولكەنىڭ ءوز ەركىمەن قوسىلۋىن جاقتاپ، پاتشاعا حات جازعان ادام. ول چەرنيايەۆ وتريادىمەن قول ۇستاسىپ، قوقانعا قارسى سوعىسقان ادام. جەكە ءوزى ەمەس، قالىڭ قول باستاپ شايقاسقان. كادەت كورپۋسىن ءبىتىردىم، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ وڭ قولىمىن دەيسىڭ، ال تاريحتى بىلمەيسىڭ. سىپاتاي كۇمبەزىن اتقىزعانىن شاتاق بولعان ەكەن، ساعان جانىم اشيدى. مۇنىڭدى بىلسە...
— ءجا-جا، قورقىتپا، — دەپ كەلىمدارى جەگەندەي روتميستر تىجىرىنىپ قالدى. — ول چەرنيايەۆ زامانى. ول كەزدەگى سپاتاي ءرولى دۇرىس تا شىعار. ال ءقازىر بۇلىكشىلەردىڭ ۇرانىنا اينالعان سپاتاي — پاتشانىڭ جاۋى. مەنى ءبىلىم جاعىنان اقساتپاق بولعانشا، الدىمەن لوگيكانى ءتۇسىنىپ ال. سەن ءوزىڭ ينستيتۋت ءالى اياقتاعان دا جوق كورىنەسىڭ عوي. ايتپاقشى، تاشكەنتتە سەنى قالاي كەزدەستىرمەگەم؟
— كەزدەسپەگەنىمىز جاقسى بولعان. ۆەرنىيدا كورسەتكەن قورلىعىڭ ءالى ەستەن شىققان جوق.
— سەن كەكشىلسىڭ، ءا؟ كەكشىلدىك — اقىلدىلىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس. ءبىراق سەنەن نە اقىل كۇتۋگە بولادى. ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى دەگەندەي، قاسارىسىپ وتىرعانىڭ مىناۋ. سەنەرىڭ، سۇيەنەرىڭ جوق. ءدال وسى جەردە وسى تالكەگىڭ! — كەنەت ءروتميستردىڭ كوزى شىنى سياقتانىپ شاقشيىپ كەتتى دە، تۇراردىڭ استىنداعى تابۋرەتكانى تەۋىپ كەپ جىبەردى. تۇرار شالقالاي قۇلاپ ءتۇستى. ايداۋىلدار ايتاق كۇتكەن توبەتتەردەي دۇرديىسە قالدى.
تۇرار ارتىنا قايىرىلىپ بايلانعان قولدارىنىڭ شىنتاعىنا سۇيەنىپ، ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ بارىپ، ورنىنان قايتا تۇرا بەرگەن كەزدە كەڭسەنىڭ ەسىگى كەڭ اشىلدى دا، سول ەسىككە ارەڭ سىيىپ اتامىرزا كىرىپ كەلدى.
— ا-ا، ايباروۆ مىرزا، مارحابات. تانىدىڭىز با، قاتەلەسپەسەم، ءسىزدىڭ «ەسكى دوسىڭىز» عوي مىنا تۇرعان؟ — دەپ اركاديي پريحودكو مىسقىلداعان بولىپ، اتامىرزاعا سىناي كوز تاستادى. تۇرارمەن تۋاسى بىتىسپەس جاۋ ەكەنىن دالەلدەيتىن كەز وسى ەكەنىن اتامىرزا جىلدام سەزدى دە:
— ءيا، «ەسكى دوس» ەكەنىمىز راس، روتميستر مىرزا، — دەپ تۇراردىڭ، قاسىنا تاياپ كەلىپ، كەنەت شىقشىتى بۇلتىلداپ، دۇردىك ەرىندەرى بۋلدوگ ءيتتىڭ ەزۋىندەي سالبىراپ، ۇرتىنان كوبىك كورىنىپ، بىتىكتەۋ كوزدەرى تۇنجىراپ كەتتى دە، قۇلاشتاپ تۇرىپ، تۇتقىننىڭ بەتىن الا پەرىپ كەپ جىبەردى. تۇرار تالتىرەكتەپ بارىپ، جۋان ۇستەلگە تىرەلىپ بارىپ توقتادى. اتامىرزا تاعى ۇمتىلا بەرگەندە، روتميستر:
— ايباروۆ! تىم قىزبالانباڭىز. جۇدىرىق جۇمساۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءىسىمىز ەمەس. انالار دا جەتەدى، — دەپ بوساعادا تۇرعان ەڭگەزەردەي ەكى سولداتتى يەگىمەن نۇسقادى.
— ءجاي، ەسكى ەسەبىم بار، — دەدى اتامىرزا العاشقى رايىنان قايتسا دا، قالشىلداڭقىراپ تۇرىپ. — ەسىندە مە، تۇرار، مەكتەپتىڭ كوريدورىندا مۇرنىمدى قاناتقانىڭ؟
تۇرار ءجاي ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە قويدى. جىميعان ەزۋىنەن جىلجىپ قان اتا باستاعان. ءسۇرتىپ تاستاۋعا قولى قايىرۋلى. «جىلاما، اۋزىم قانادى دەمە، شيە جەدىم دە!» — دەگەن قاھارلى ءۇن قۇلاعىنا تاعى كەلدى.
— ۇپاي بۇلاي تەڭەسپەيدى عوي، اتامىرزا. كەگىڭدى سەگىز جىل بويى ساقتاعان ەكەنسىڭ. ءبىراق قايتارا المادىڭ. مەنىڭ اۋزىم قاناعان جوق. اتامىرزا، ايايمىن سەنى. ۇيالمايسىڭ با، بالا كەزدەگى جەگەن جۇدىرىقتى ەندى روتميستر مىرزاعا شاعىنىپ ايتۋعا!
اتامىرزا سوزدەن توسىلىپ، ەندى تاعى دا قولىن الا ۇمتىلايىن دەسە، پريحودكونىڭ ەسكەرتۋىنەن سەسكەنىپ، وفيسەردەن كومەك كۇتكەندەي جالىنا قاراپ ەدى، روتميستر ونىڭ كومەيىنە تىعىلىپ تۇرعان تىلەكتى ۇقتى دا، سولداتتارعا يەك قاعىپ، بەلگى بەردى.
تامۇق باستالدى.
— «كوكە، شيەگە توياتىن بولدىم»، — دەدى تۇرار مەكەنى بەيمالىم اكەسىمەن ويشا سويلەسىپ.
* * *
قابىلبەك ءوزىنىڭ ۇستازىنىڭ قارتايعانىن بايقادى. ساقال-شاشى باقباقتىڭ باسىنداي ۇلپىلدەپ، بۇرىنعىدان بەتەر اپپاق قۇداي بولىپ كەتىپتى. قابىلبەكتى كورگەننەن سۇرىنە-قابىنا قارسى ءجۇرىپ، شاكىرتىن باۋىرىنا باسىپ قۇشاقتادى دا، وعان اينەكتىڭ ار جاعىنان جاساۋراعان كوزىن قاداپ:
— سويقاننىڭ ىشىندە سەن دە بولدىڭ با، قابىلبەك؟ — دەدى.
— جوق، يۆان ۆلاديميروۆيچ، كوتەرىلىس باستالاردىڭ الدىندا مەنى پوشتا باستىق دولگوپياتوۆ پىشپەك پەن ۆەرنىيعا جۇمساپ جىبەرگەن. ۆەرنىيدان قايتىپ پىشپەككە كەلگەندە، «جول ءقاۋىپتى، بۇلىك شىعىپ جاتىر»، — دەپ ءبىزدى جۇرگىزبەي قويدى. سودان تەك كەشە عانا ورالدىم. مەركەگە جاقىنداعاندا كورگەن سۇمدىعىمدى، يۆان ۆلاديميروۆيچ، اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. باعان باس سايىن اسىلعان، اتىلعان ادام؛ جول بويى قان ساسيدى. تۇنىمەن شوشىپ، ۇيىقتاي الماي شىقتىم. بۇل نە سۇمدىق يۆان ۆلاديميروۆيچ؟!
— تاريحتا تالاي گەنوسيد بولعان، باۋىرىم. بۇل سونىڭ جاڭا ءتۇرى. جيىرماسىنشى عاسىردا جەتىلگەن ءتۇرى. ءبىراق ادام قانى — سۋ ەمەس. ول تەگىن كەتپەس. پاتشانىڭ تاعى سىقىرلاي باستادى. سوعىستاعى جاعداي اناۋ. ميلليونداعان ادام قىرىلىپ جاتىر. ءبىر جاقسىلىقتىڭ تولعاعى جەتكەن سياقتى. ال مىنا مەركەدەگى كوتەرىلىس سول جاقسىلىقتى جاقىنداتا تۇسەدى. سەن كورگەن مارقۇمدار سول جاقسىلىق ءۇشىن قۇربان بولعاندار. جاسىما، باۋىرىم. ءساتىن بەرسە — توڭكەرىس جاقىن.
— يۆان ۆلاديميروۆيچ، مەنىڭ سىزگە اسىعىپ كەلگەن سەبەبىم باسقا: جاڭا مەن كونۆويمەن پريستاۆ كەڭسەسىنە كىرگىزىلگەن تۇراردى كوردىم. ونى دا جازالايتىن ءقاۋىپ بار. ءسىرا، سۇراققا الىپ جاتىر. قالاي قۇتقارامىز؟ نە امال بار، اعاتاي؟ شىنىمەن ايىرىلىپ قالامىز با تۇراردان؟!
قابىلبەكتىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلگەنىن كورىپ، ۇستاز ونى ارقاسىنان قاعىپ، جۇباتقان بولدى.
— كەلگەن بەتتە نەگە ايتپايسىڭ؟ اپىراي، اسىعايىق تا! ەگەر بۇگىن تۇنگە دەيىن امان بولاتىن بولسا، ءسىرا قۇتقارۋدىڭ ءساتى تۇسەر. تۇرمە قاراۋىلدارىنىڭ ىشىندە مەنىڭ تانىستارىم بار. راس، ولار بۇگىن تۇندە قاراۋىلدا تۇرا ما، تۇرماي ما، بىلمەيمىن. ءۇمىت ەتەيىك. ال سەن تەز جىگىتتەردى جينا. سەزىكتەنىپ قالماسىن، ابايلاڭدار. شوعىرلانباڭدار. تۇردالى توقبايەۆ، ماقسۇت جىلىسبايەۆ، سادۋاقاس جامانسارتوۆ، تورەبەك يسابەكوۆ... وسىلار سەنىمدى. تەز جالعاس. پيتەردەن ماعان ەشتەڭە تۇسكەن جوق پا؟
— ەشتەڭە كورە المادىم، يۆان ۆلاديميروۆيچ.
— ءيا، ءقازىر پوشتانىڭ كەتۋى دە قيىندادى عوي. جارايدى، تەز جونەل. مەن دە كەتەمىن ءقازىر.
قارت ۇستاز قابىلبەك ۇيدەن شىعىپ كەتكەنشە، تەرەزە جاققا بارىپ، كوشە جاقتى باقىلاپ تۇردى.
«بۇل دا قارماققا ءىلىنىپ قالماعاي!» — دەپ تىلەدى ىشىنەن. قابىلبەك تە تۇرار سياقتى مۇنىڭ قولىندا وقىپ ءجۇرىپ-اق كەڭceگe ورنالاسقان. مەركە پوشتا باستىعىنىڭ كومەكشىسى. تالاي جىلدان بەرى يۆان ۆلاديميروۆيچ «كوۆال» دەگەن فاميليامەن پەتەربۋرگتەن جاسىرىن كىتاپتار الادى. ەگەر پوشتادا قابىلبەك سارمولدايەۆ ىستەمەسە، ورتالىقپەن بايلانىسۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مەركەدەگى سوسيال-دەموكراتتاردىڭ شاعىن ۇيىرمەسىندە وسى قابىلبەك تە بار. وزگە شاكىرتتەردەن تۇردالى، ماقسۇت، سادۋاقاس... تورەبەك. بۇلاردىڭ ىشىندە تۇردالى مەن تورەبەك قىرعىز بالالارى، ماقسۇت پەن سادۋاقاس وسى مەركەلىكتەر. تورەبەكتى الدىڭعى كۇنى كورگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، كوتەرىلىسكە تۇراردىڭ اكەسى رىسقۇل دا قاتىسقان دەيدى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىندە ونى كورگەندەر بار دەيدى.
يۆان ۆلاديميروۆيچ مۇنتازداي كيىنىپ، قولىنا تاياعىن ۇستاپ، مەركەنىڭ ورتالىعىنا قاراي اياندادى. سەلونىڭ ادامدارى ۇيلەرىنەن شىقپاي، بۇعىپ وتىرعان سياقتى. جىم-جىرت. تەك ورتالىققا جاقىنداعاندا قالىڭ توپ كورىندى.
— تاراڭدار! تاراڭدار! — دەپ ايقايلاعان داۋىستى ەستىپ، قارت ءمۇعالىم اسىعا ءتۇستى. جۇرتتى كيمەلەپ، ارەڭ دەگەندە العا ۇمتىلا بەرگەندە، پريستاۆ كەڭسەسىنەن شىعىپ كەلە جاتقان تۇتقىندى كوردى. سول ەكەنىن بىلسە دە، تانىماي قالدى. تۇتقىننىڭ بەت-اۋزىن قان جاۋىپ كەتىپتى. جان-جاعى قاپتاعان مىلتىقتى ايداۋىل بولسا دا، تۇتقىننىڭ اياق-قولىنا كىسەن سالىنىپتى.
— «ءيا، — دەدى قارت ۇستاز ىشىنەن. — گەرسەن ايتقان گەروي وسى. «اياق-قولى كىسەندەۋلى بولسا دا، باسىن بيىك كوتەرىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ادامدا اسقان تاكاپپار سەزىم بولسا كەرەك. مىنانى ابدەن قيناعان عوي. قانشا قالجىراسا دا، اياعىن نىق باسۋعا تىرىسادى. باسىن جوعارى ۇستاۋىن قاراشى! مەنىڭ شاكىرتىم، باۋىرىم تۇرار!».
كىسەننىڭ ءۇنى قاتتىراق شىعىپ، قانعا بوككەن حالىقتىڭ قۇلاعىنا جەتسىن دەگەندەي اياعىن جەرگە نىق-نىق شەكىپ باسادى. الگىندە سۇراق ۇستىندە وعان روتميستر ايتتى: — «كاتورجنيك اكەڭ قاشىپ كەتىپتى. جاندارمەريا بۇكىل رەسەيلىك روزىسك جاريالادى. اكەڭ سىندىرعان كىسەندى ەندى سەن تاتاسىڭ!» — دەدى. قۋانعانىن بىلدىرمەستەن سوندا تۇرار قولىنداعى كىسەندى ءسۇيدى. ول اكەسىن سۇيگەنى ەدى. ويتكەنى ون جىل بويى اكەسىن بۇعاۋلاعان كىسەن قانشا سۋىق بولسا دا، ونىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىر بولىگىندەي بولىپ كەتتى توي. ونى روتميستر تۇسىنبەستەن:
— ءا، بالەم، كوپتەن ساعىنعان دوسىڭدى ءسۇيىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، اركاشا، — دەدى تۇرار ءتىلى سويلەۋگە ارەڭ كەلىپ، كۇرمەلىپ.
ول قاپتاعان توپتى قاق جارىپ كەلە جاتىپ، قالت توقتاي جازداپ، قايتادان ءجۇرىپ كەتتى. قارت ۇستازىن كورىپ قالىپ ەدى، ءبىراق وعان ايداۋىلداردىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەلمەدى. ۇستازى بولار-بولماس باس يگەنىن بايقادى.
يۆان ۆلاديميروۆيچ ايداۋىلداردىڭ ىشىنەن ۇيىرمە مۇشەسى چەح يرجي ۆولچەكتى كورىپ قالدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق، تايسا، ەلگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز بالە كورسەڭ،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان.
(رىسقۇل ءانى)
«ويان، تۇرار!»
مەنىڭ الاساپىران ءومىرىمنىڭ تۇتقاسى، مەنى ادام ەتىپ caقتاپ جۇرگەن ارمانىمنىڭ الىستاعى شىراعدانى — ۇلىم تۇرار! مەن الماتى تۇرمەسىنىڭ قاقپاسىنان اتتاپ، سەنەن ايىرىلىپ قالعالى بەرى ون جىلدان اسىپ بارادى ەكەن. وسى ون جىلدا قانشا اي، قانشا كۇن، قانشا ساعات بار — مەنىڭ ءومىرىمنىڭ بارلىعى سەنى ويلاۋمەن، سەنى اڭساۋمەن ءوتىپ كەتتى. جوق، باۋىرىم تۇرار! بۇل ون جىل عانا ەمەس شىعار. كۇنى — ايعا، ايى — جىلعا بەرگىسىز تۇتac ءبىر ءداۋىر. ءدىندارلار كۇندە قۇدايعا بەس مەزگىل قۇلشىلىق ەتىپ، ناماز وقيدى. ال مەنىڭ ءتاڭىرىم، تابىناتىن، سىيىناتىن قۇدىرەتىم — سەن بولدىڭ.
ون جىل بويى مەنى جەگىدەي جەپ، كۇندىز-تۇنى مازالاعان ءبىر ۋايىم: سەنى ءبىر كورۋ ەدى. سول ماقساتپەن تالاي رەت كاتورگادان قاشۋعا ارەكەت جاسادىم. جاندارم مەنى ۇستاپ العان سايىن ءولىمشى ەتىپ ۇرىپ-سوعىپ، تالاي رەت زىندانعا تاستادى. ءبىراق يتجاندى ەكەنمىن، اتاسىنا نالەت! تالايلار مۇنداي توزاقى ازاپقا شىداي الماي ءجانتاسىلىم ەتتى. مەنىڭ جانىمنىڭ سىرىلىگى — سەنىڭ قۇدىرەتىڭ شىعار، تۇرار. ەگەر سەندەي ۇلىم بولماسا، ول جەر باسىپ تipi جۇرمەسە، مەن، ءسىرا، مۇنشا سوققىعا شىداي الماي سۇيەگىم تايگانىڭ سۋىق، توپىراعىن تىڭايتىپ، ءبىر قاراعايدىڭ تۇبىندە الدەقاشان جاتار ەدىم. بەتپاقتىڭ دالاسىندا اي قاراڭعىدا اداسقان ادامنىڭ الىستان جىلت ەتكەن وتقا قاراي ۇمتىلعانى سياقتى، مەنىڭ جانىم ىلعي دا ساعان قاراي تالپىنۋمەن تالاي جىل ارتتا قالدى. سەنى ماعان بەرگەن تاعدىرعا مىڭ دا ءبىر راقمەت! تاعدىر دەگەن توبەتتىڭ ماعان كورسەتپەگەنى جوق. ءبىراق سەنى مەنىڭ ۇلىم ەتىپ جاراتقانى ءۇشىن سول توبەتكە ءبارىن كەشتىم، اتاسىنا نالەت!
ون جىل بويعى ارمان مەن تىلەكتەن ادامعا اللا تاعالا قانات بىتىرەر ەدى. ماعان دا سول قانات بىتكەن-اق شىعار. تالاي رەت ۇشۋعا تالپىندىم، ءبىراق جەردەن كوتەرىلە المادىم. شىمشىقتىڭ ءوز قاناتى ءوز سالماعىن عانا كوتەرۋگە ءالى جەتەدى. ەگەردە سول شىمشىقتىڭ اياعىنا تاس بايقاپ قويساڭ، ۇشا الماس ەدى. مەنىڭ سالماعىمدى اۋىرلاتىپ جىبەرگەن باياعى قۋ كىسەن عوي. ايتپەسە... ۇشار ەدىم-اۋ، تۇرار باۋىرىم!
اقىرىمەن كىسەندى بولات ەگەۋمەن قىرقىپ، بەسىنشى رەت كاتورگادان قاشتىم. ءبىز ۇشەۋ ەدىك. ءبىر-بىرىمىزدىڭ كىسەنىمىزدى ەگەپ، سىندىرىپ، قارعىس تاڭباسى التىنىمەن اپتالعان، استى التىن، ءۇستى ۇسكىرىك بودويبودان قاشىپ شىقتىق. قايران بودويبو... مەن سانسىز ازاپ پەن ارمانعا بوككەن توزاق مەكەنىم. قانشا قاھار سوققان قاتىباس بولساڭ دا مەن ساعان ريزا. التىن ارالاس توپىراعىڭ مەنى تارتىپ كەتپەگەنىنە ريزامىن. ون جىل بويى سەنىڭ قۇرساعىڭنان مەن قازىپ شىعارعان التىننان ساراي سوقسا دا بولار ەدى. ءبىراق ءقازىر قالتامدا ءبىر ءتۇيىر دە التىن جوق. سەنىڭ التىنىڭا بولا توگىلگەن قاننىڭ ءبارىن جيناسا تەڭىز بولار ەدى. ءبىراق مەن ويلايمىن، ادام قانى جەرگە تەكتەن-تەك ءسىڭىپ كەتە بەرمەس. ا دام قانى ەكەنى راس بولسا، توپىراقتان تۋلاپ كوتەرىلەر دە، قىزىل جالاۋ بولىپ الاۋلاپ كەتەر.
«ۆو گلۋبينە سيبيرسكيح رۋد
حرانيتە گوردوە تەرپەنە»، —
دەپ پايعامبار پۋشكين تەككە ايتپاعان شىعار. سول ۇزاق سابىردىڭ شەگى جاقىنداعان شىعار. مەنىڭ كىسەنىمدى سىندىرعان ورىس الەكساندر سونى ايتادى. ول دا الماتى تۇرمەسىندەگى الەكساندر سياقتى لەنيننىڭ ۇمبەتى. ەسىڭدە مە، تۇرار، مەن ونى ەسكەندىر دەۋشى ەدىم عوي. قايدا ەكەن ازامات؟ ءتىرى مە ەكەن؟ ءتىرى بولسا، قىزىل جالاۋ كوتەرەتىندەردىڭ ءبىرى سول بولار. قوس الەكساندردان مەن جاقسىلىقتى كوپ كوردىم. ولاردىڭ جاقسىلىعىن قالاي وتەسەم ەكەن دەپ تە ويلايمىن. قامقا كيگىزبەسپىن، كۇرەڭدى مىنگىزبەسپىن، ءبىراق ءبىر ارمان: وسى جارىق جالعاندا مەن سەنەن نەمەرە سۇيسەم، تۇرار، تاعدىر وسى تىلەگىمدى بەرسە، مەن ونىڭ اتىن ەسكەندىر قويارمىن دەۋشى ەدىم. ەكى دوسىما — قوس الەكساندرعا مەنىڭ ەسكەرتكىشىم سول بولار دەۋشى ەدىم. قايدان بىلەيىن...
تالابىم و باسىندا-اق تايدى جەيتىن بورىدەي-اق ەدىم، بالام. مەنى ولتىرمەي ساقتاعان سول تالاپتىڭ شارپۋى شىعار. قۇلاننىڭ جايىلۋى ءبىر، جۋساۋى بولەك، قىراننىڭ ۇشۋى ءبىر، الۋى بولەك. ال تاعدىر ءبىزدىڭ جايىلۋىمىزدى دا، ۇشۋىمىزدى دا بولەكتەپ جىبەردى. ءبىراق باياعى بورىلىككە باسىپ، ەلگە قاراي ەتەگىم جاسقا تولىپ، اياعىمدى تac، ماڭدايىمدى قارسى بۇتاق ءتىلىپ، تايگانىڭ تap سوقپاعىمەن وڭتۇستىكتى بەتكە الىپ، سەنىڭ ەلەسىڭدى شىراعدان قىلىپ جاعىپ، كەۋدەمدى العا سۇيرەلەپ جونەي بەردىم. سەرىكتەرىم — الەكساندر مەن مامىتبەك قىرعىز بولدى.
ەسىڭدە مە، تۇرار، مەنى الماتىدان كاتورگاعا ايداپ شىققاندا اربادا ءبىر قىرعىز وتىر ەدى عوي. مامىتبەك سول. بۇرىنعىداي تاعى دا قاندى قاقپانعا تۇسەر ەدىك، بۇل جولى الەكساندر اقىل تاپتى. بايكال تەڭىزىن بۇرىنعىداي جاياۋ اينالماي، ءبىز سول داريانى قالتىلداق قايىقپەن ءجۇزىپ وتۋگە تاۋەكەل قىلدىق. قۋعىنشى ءبىزدى تايگانىڭ جولدارىنان توريتىنى اقيقات. ال ءبىز ولار نازار سالا بەرمەيتىن تەڭىزدى جارىپ وتۋگە بەل بايلادىق. كەمە بولماسا، قۋ قايىقپەن بۇل داريانى كەشىپ ءوتۋ اقىلعا كەلمەيتىن سۇمدىق!
ايحاي، دۇنيە-اي! قاراسۇر قورعاسىنداي سول بايكالدىڭ شەكسىز تەڭىزىندە ءبىز ءبىر شوپشەك سياقتى، بايتاق دۇنيەدەگى ءۇش شىركەي سياقتى ەدىك قوي. ايحاي، سوندا الەكساندردىڭ «بارگۋزين» دەيتىن اۋەندى اڭىراتقانى-اي. مامىتبەكتىڭ «الاتاۋدى» ايتىپ ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتقانى-اي، اۋەن قۇدىرەتىن مەن تاۋەكەل قايىعىنىڭ ۇستىندە، بايكالدىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىق زۇمىرەت سۋىن كەشكەندە سەزدىم، تۇرار. مەن ساعان امان جەتسەم، سول ورىس پەن قىرعىزدىڭ ءارۋاقتى اۋەندەرىن ايتىپ بەرەر مە ەدىم. بودويبودا قالعان باشقۇرت باۋىرىم دىلمۇحامەدتىڭ «سالاۋاتىن» دا ايتىپ بەرەر ەدىم.
قايتار ەدىم جولىم جوق،
سۋلار بۋعان جولىمدى
جۇلدىزداردان كوپىر سالار ەم،
بۇعاۋلادى جازمىش قولىمدى، —
دەگەن ەكەن بالتىق دارياسىنىڭ ارالىندا قالعان ەر سالاۋات. مەنىڭ دە جولىمدى سۋلار بۋعان ەدى، مەنىڭ دە قولىمدى تاعدىر بۇعاۋلاعان ەدى. سونىڭ بارىنە قارسى اقسيىپ، اۋزىمدى ساقىلداتىپ، بۇعاۋدى ءۇزىپ، تەڭىزگە ءۇش قۇلاش قۋ قايىقتى سالىپ، «ا، تۇرارلاپ!» توتەسىنەن تارتتىم، اتاسىنا نالەت!
تەڭىزدە تولقىن تۋلاپ، قايىعىمىزدى اۋدارىپ جىبەرە جازداعانىن، اشىعىپ شيكى شاباق جەگەنىمىزدى، تەڭىزدىڭ بەرگى بەتىنە شىققان سوڭ جان بالاسىنا كورىنۋگە قورقىپ، بۇقپالاپ، بۇتا تاسالاپ جۇرگەنىمىزدى — ءبارىن-بارىن تىزە بەرىپ، قايتەيىن، شىراعىم. بۇرىنعىلاردىڭ قيسساسىنداي شەكسىز ءبىر حيكايا.
بودويبودان قاشىپ شىعۋىمىز دا توعىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلدىڭ جازى ەدى، ءبىز سودان قازاق جەرىنىڭ شەتىنە، قۇلىندى جازىعىنا جەتكەندە قىس ءتۇستى. بارناۋل دەگەن جەردە الەكساندر قوشتاسىپ، پەتەربورعا قاراي جول تارتتى. قوشتاساردا قۇشاقتاسىپ تۇرىپ ايتقانى:
— پاتشا سەندەردى كاتورگاعا ايداپ، مۇقاتقانمەن، ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار، ەندى سەندەر شىڭدالۋ مەكتەبىنەن وتكەن ريەۆوليۋسيونەر بولدىڭدار. ەلدەرىڭە بارىپ حالىقتى كوتەرىڭدەر. پاتشانىڭ تاعى قاۋساپ تۇر. حالىق قاھارلانسا قۇلاماقشى. مەن دە سول كۇرەسكە ارالاسۋ ءۇشىن اسىعىپ بارامىن، — دەپ اقىرعى اقىلىن ايتتى.
«ريەۆوليۋسيونەر» بولۋ بىزگە قايدا، ءبىراق ون جىل كاتورگا كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشقانى راس. جالعىز-جارىم سايماسايلاردىڭ كوزىن جويۋمەن ءىس بىتپەيدى ەكەن. ۇلى شايقاستا رىسقۇلدار دا جالعىز-جارىم بولعانى جارامايدى ەكەن. مەن كاتورگادا جۇرگەندە مىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلعى شايقاستىڭ ءوزىم سياقتى كوپ قۇرباندارىمەن كەزدەستىم. سولاردان كوپ نارسە ۇيرەندىم.
مامىتبەك قىرعىز ەكەۋمىز قۇلىندىنى كەسىپ ءوتىپ، مارالدى دەگەن جەردى جەبەلەدىك. ەرتىس دارياسىنىڭ ارعى بەتىنە شىققاندا كوزىمە الاتاۋ ەلەس بەرگەندەي بولدى. جىلقى باعىپ جۇرگەن ءبىر تۋعاننان: «شىراعىم، الاتاۋ الىس پا؟» — دەپ سۇراپ ەدىم، سوستيىپ، ءبىزدىڭ ءۇستى-باسىمىزعا تاڭدانا قاراپ:
— قايداعى الاتاۋ؟ قايدان جۇرگەن ادامسىڭدار؟ — دەپ تەرگەۋدىڭ استىنا الدى. جانىڭ شۇبەرەككە ءتۇيۋلى ءمۇساپىر كەزدە، كىم كورىنگەنگە جالىنىشتى بولادى ەكەنسىڭ، الگى جىلقىشىعا: «ءبىز پاقىردى ايا، قاشقىن ەكەنىمىزدى ەشكىمگە ايتىپ قويما» دەپ جالبارىنعانداي تۇرپاتىمىز. ەگەر دە بۇل تاسىراڭداعان ءبىر ەسەر بولسا، ءقازىر بارىپ ۇلىعىنا ايتسا — ءبىتتى عوي! قانشاما ەڭبەك زايا، ءۇمىتتىڭ جىلتىراعان جارىعى ءسونىپ كاتورگاعا قايتا كەتە بارامىز عوي.
جىلقىشى ءبىزدىڭ ءحالدى ايتپاي-اق ءتۇسىندى بىلەم، ءتۇسىن جىلىتتى:
— الاتاۋ الىس ءالى، — دەدى ول. — جولاۋشى كورىنەسىزدەر. مەنىڭ قوسىما ءتۇسىپ، قوناق بولىڭىزدار.
راحىم جىلقىشى ءبىزدى سوندا جىلقى سورپاسىنا ءبىر تويدىردى-اۋ. ەلدەن كەتكەلى جىلقى سوعىمىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورمەگەن بايعۇس باستار — مامىتبەك ەكەۋمىز اعىل-تەگىل تەرلەپ: «ە، جارىقتىق جىلقى ەتى، سەنىڭ دە ءدامىڭدى تاتار كۇن بار ەكەن-اۋ، قايران قازاق-قىرعىزدىڭ ءقادىرلى اسى-اي»، — دەپ جىلاپ وتىردىق. ون جىل كاتورگادا ءبىزدى ءبۇيتىپ داستارقانعا شاقىرىپ، ءدام تاتتىرىپ، ادام ساناتىنا قوسقان جاندى تۇڭعىش رەت كورگەن سوڭ، ريزا كوڭىل اعىنان جارىلىپ، راحىمعا بار سىرىمىزدى باستان-اياق ايتىپ بەردىك.
— ە، ەسىل ەرلەر، ەلدەرىڭە دە جەتەرسىڭدەر، — دەدى راحىم ءبىزدى شىن اياپ كەتىپ. — ەل دەگەندە — ەل ءقازىر تولقۋلى. پاتشا جارلىعىن ەستىگەن شىعارسىڭدار. سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا قازاق، قىرعىزدان دا سولدات الماق بولىپ جاتىر. مەنىڭ جانىمداعى سەرىگىم دە تىزىمگە ىلىنگەن ەكەن، ول ءقازىر تورعاي اسىپ، امانكەلدى دەگەن باتىردىڭ قولىنا قوسىلعان كورىنەدى. ءپىرمان باي مالىن باعاتىن كىسى قالماعان سوڭ، مەنى اسكەردەن ازەر الىپ قالىپ وتىر. ەل اراسى دۇرلىكتى. پاتشاعا قارسى ءار-ار جەردە كوتەرىلىپ جاتقاندار كوپ. سوعان قارسى مىلتىق اسىنعان اسكەر كوبەيدى. جولدا ساق جۇرمەسەڭىزدەر، قولعا تۇسەسىزدەر. كۇدىكتىنى دەرەۋ ۇستايدى.
راحىم وسىنى ايتىپ، بىزگە ءپىرمان بايدىڭ قالىڭ جىلقىسىنان ەكى ات ۇستاپ، استىمىزعا مىنگىزدى. دوربامىزعا پىسىلەي دە، شيكىلەي دە ەت سالىپ بەردى. بايدىڭ مالى سۇراۋسىز ەمەس، ءوزىم دە جىلقىشى بولىپ كورگەنمىن.
— مىنا ەكى اتتى ىزدەسە قايتەسىڭ، باۋىرىم ؟ — دەدىم.
— ەكى قىلقۇيرىققا، بىرىنشىدەن، بايدىڭ ەشنارسەسى كەتپەس. يت-قۇس ءتيدى دەرمىن. ال زامان رەپەتى مىنانداي بولىپ تۇرعاندا، بايدىڭ مالى ەرتەڭ كىمنىڭ قولىندا كەتەرى دە بەلگىسىز. انەۋكۇنى كوتەرىلىسشىلەر ءبىر ءۇيىرىن ايداپ اكەتتى. سولداتقا ات كەرەك دەپ وياز اياق ارتارىن تاعى الدى. سەندەرگە بەرگەن مالدىڭ ساۋابى بار. ايتپەسە، سوناۋ قيانداعى الاتاۋعا جاياۋ ءجۇرىپ، التى اي جازعا جەتە المايسىڭدار.
ەرتىستىڭ ارىسى راحىم دەگەن جىگىتتەن ءبىز وسىنداي جاقسىلىق كوردىك، تۇرار. ءوزىمنىڭ قالىڭ دۋلاتىمنىڭ كوبىنەن كورە الماعان جاقسىلىق بۇل. تەگىندە، تۇرار، ادامدار رۋعا، ۇلتىنا قاراپ بولىنبەسە دەيمىن. قايدا دا كەدەيىن — كەدەيى، بايىن — بايى الىستان تانيدى. ادامزات وسىلاي تۋىسادى ەكەن، اتاسىنا نالەت! ءوزىمنىڭ رۋلاستارىم — داۋىلباي مەن سايماسايدان، تاۋباي مەن ماقاشتان، ءتىپتى ءداۋ وماردان كورمەگەن جاقسىلىقتى مەن تالعارداعى قارا يۆاننان، مەركەدەگى اقكوزدەن، بودويبوداعى ساحا-جاقۇتتان، تۇرمەلەردەگى ەسكەندىرلەردەن، مىنا ەرتىس بويىنداعى راحىمنان، جانىمداعى جولداسىم مامىتبەك قىرعىزدان كوپ كوردىم.
وسى ءسوزىم ساعان جەتەر كۇن بولسا، تۇرار باۋىرىم ساعان ايتار اكەلىك وسيەتىم، رۋشىل بولما! رۋىنا تارتقان — ۇرلىقپەن تەڭ. تابىڭا تapت.
بالقاشتىڭ ارعى بەتىندە، ساياق شولىندە مەن مامىتبەك باۋىرىمنان ايىرىلدىم. ىشىنەن قان ءوتىپ، جۇرە سىيماي، قايتىپ باس كوتەرە الماي ەسىل ەر، ەلىمە جەتە المادىم-اۋ دەپ ەڭىرەپ جاتىپ جان تاپسىردى. جان جولداسىمدى تاقىر جەردىڭ توپىراعىنا تاپسىرىپ، بالقاشتى اينالىپ، شۋعا دا ءىلىندىم-اۋ، ايتەۋىر.
* * *
دالانىڭ تۇسىندەي كەرقۇلا aت مىنگەن قاشقىن سوندا شۋدى بويلاپ، تۇستىككە قاراي كوپ ءجۇردى. شىلدەدەن كەيىن وزەن ەداۋىر تارتىلىپ قالسا دا، بوتانا سۋى ءالى دە الۋەتتى. كەرقۇلا اتتى جولاۋشى وزەننىڭ جايداقتاۋ جەرىن تاڭداپ، بوتانا سۋدى جالداپ ءوتىپ، باتىس جاعاعا شىقتى. سونادايدان كورىنگەن اۋىلعا تۋرا تارتۋعا باتا الماي، جان-جاقتى شولىپ مول تۇردى. ارت جاعىندا سەكسەۋىلدى قۇم قالدى. وزەن بويىنىڭ اجىرىعىنا جەتكەن اش ات جەرگە تۇمسىعىن تىعىپ، وزەۋرەپ جاتىر. جولاۋشى اتتى اياپ، اۋىزدىعىن الىپ، ءوزى وزەننىڭ لايساڭ سۋىنا جۋىنىپ-شايىنىپ، ءبىرشاما دامىلدادى. ءبىر ءسات شالقاسىنان ءتۇسىپ، كوزىن جۇمىپ جاتىپ ەدى، كەر قۇلانىڭ اۋىزدىعى شىلدىر-شىلدىر قاعىپ، ونىڭ ەسىنە الدەنەنى تۇسىرگىسى كەلگەندەي تىنىم تاپپادى.
اۋىزدىق شىلدىرىنان باسقا تاعى ءبىر ءۇن جولاۋشىنىڭ قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس تالىپ جەتكەندەي. ءبىر كەزدە ول ورنىنان اتىپ تۇردى. اۋىل جاققا قارادى. ءيا، اۋىل شەتىندەگى ۇيدەن ءتۇتىن شىعادى. «تەمىر دۇكەن» دەدى وزىنە-وزى. كەر قۇلانى تەز اۋىزدىقتاپ، ۇستىنە قارعىپ ءمىندى دە، الگى ءتۇتىن شىققان ۇيگە قاراي شوقىتا جونەلدى.
تەمىر ۇستا قىزىل شىرايلى، قياق مۇرتتى، نارداي جىگىت ەكەن. سامايىنان كۇيە ارالاس تەر تامشىلايدى. ۇستىندەگى كيىم باسى وزگەشەلەۋ بەيتانىس ادامدى كورىپ، ۇستا ءداۋ بالعاسىن توسكە سۇيەپ قويدى دا، سىرتقا شىقتى. بەيتانىستىڭ ءتۇرى قازاققا كەلەدى، ءبىراق باسىنداعى الدەقانداي اڭنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن شوشاقايلاۋ، قۇلاقسىز بوركى، ۇستىندەگى قاتقىل سۇر كەنەپتەن سىرىلعان بەشپەنت شالبارى، اياعىنداعى «ءرابوتشي» باتەڭكەسى — بۇل وڭىردە تەك مايداننان قايتقان سولداتتار كيەتىن كيىمگە ۇقسايدى.
جولاۋشى سالەم بەردى.
— جول بولسىن، — دەدى ۇستا.
— الەي بولسىن: مەركە جاققا بارا جاتقان جولاۋشى ەدىم. بالحاش بويىنداعى سارىۇيسىندەردەن كەلەمىن. سوندا ءبىر قۇدالارىم بار ەدى.
— ە، وسىنداي الاساپىران زاماندا دا كىسى قۇدا قىدىرىپ، جايباراقات جۇرەر مە ەدى؟
— زامانعا نە بولىپ قالدى، اۋىل تىنىش سياقتى عوي؟
— ءاي، جولاۋشىم، سەنىڭ ءبىر شالاڭ بار-اۋ. مۇندا كەلگەن ناۋبەت بالقاش جاعىنا قالاي جەتپەي قالدى ەكەن؟ كانە، شىنىڭدى ايت؟ نە ەل بولاسىڭ ؟
— دۋلات-شىمىرمىن، ويباي.
— ە، شىمىر بولساڭ — تۋىسقان شىقتىڭ عوي. مەن دە شىمىر. ونىڭ ىشىندە كۇنتە بولامىز.
— مەن شىلمەمبەت-شىمىرمىن.
— وي، بارەكەلدى، وندا اتتان ءتۇس، — دەپ ۇستا اقجارقىن پەيىل تانىتتى.
ارلى-بەرلى اڭگىمەدەن كەيىن جولاۋشى ۇستاعا ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى. ودان بۇرىن كەرقۇلاعا بوكتەرۋلى تۇرعان قاپشىقتى ءتۇسىردى. ىشىنەن زىلدەي قارا كىسەندى سۋىرىپ شىعاردى.
— مىنە، وسىدان شىقسا — قىلىش، شىقپاسا — قانجار سوعىپ بەر، قالقام، — دەدى.
ۇستا جىگىت ونىڭ سىرىن ايتپاي تۇسىنگەندەي، ارتىق ساۋال قويىپ، جۇيكەنى جۇدەتكەن جوق.
— قىلىش سوعۋدى دا ۇيرەندىك، تۋىسقان، — دەدى قارا كىسەندى سەكسەۋىلدىڭ قىپ-قىزىل شوعىنا لاقتىرىپ جىبەرىپ. — وسىنداعى جىگىتتەر سولداتقا بارمايمىز دەپ نايزا، قىلىش سوقتىرىپ، مەركەدەگى اقكوزگە اعىلىپ كەتىپ جاتىر.
— قاي اقكوز؟ — دەدى جولاۋشى ايقايلاپ جىبەرە جازداپ.
— مەركەدەگى بوتاي اقكوز. سول مىڭداعان قول جيناپ، پاتشاعا قارسى سوعىس اشقالى جاتىر. مۇنى بۇكىل قازاق بىلگەندە، سەن نەگە بىلمەيسىڭ، تۋىسقان؟
— قايران اقكوز! — دەدى جولاۋشى جاۋاپ ورنىنا. — ە، قۇداي مەنى ونىڭ وڭ قولى بولۋعا جازعاي.
* * *
انە، سونداعى جولاۋشى مەن ەدىم، تۇرار. اقكوز قولى قارا جولدىڭ بويىندا اۋليە-اتادان شىققان اسكەرگە شابۋىلعا كىرىسكەندە، شايقاس شەگىنە مەن دە جەتىپ ەدىم. مىڭ قولدىڭ ىشىنەن بوزالا تاڭدا اقكوزدى ىزدەدىم. كەشىكپەي قول سەتىنەپ، كوتەرىلىسشىلەر زەڭبىرەكتىڭ وعىنان تايقىعاندا، قارا ساننان وق ءتيىپ، مەن تاعى دا جالعىز قالدىم. اقكوزدى كورە المادىم. جازالاۋشى وترياد قۇتىرعان يتتەي، قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن قىرىپ جاتقانىن كورىپ، aت ۇستىندە ارەڭ ءىلىنىپ، شىقپاعان جاندى سۇيرەلەپ، تومەنگى تالاسقا قاراي كەتە باردىم...
اقكوزدىڭ سوعىسىندا سەنىڭ جۇرگەنىڭدى كەيىن بارىپ ءبىر قاشقىننان ەسىتتىم. كورە الماسام دا، ءتىرى ەكەنىڭدى ءبىلدىم، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولىپ، جاۋمەن الىسقانىڭدى ءبىلدىم. ءبىلدىم دە شۇكىرشىلىك ەتتىم. قايتىپ اتقا ءمىنىپ، سەنى ىزدەپ شىعۋعا جارا قاتتى. تومەنگى تالاستا سەنىڭ ءتۇپ ناعاشىلارىڭ بار عوي. ويىق-ىستى دەگەن ەلدە، سولاردى پانالاماق بولىپ جىلىستادىم. ەندى تاعى دا وكىمەتتىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سىبىرگە قايتا كەتكەنشە نە دە بولسا اۋلاقتاعى اعايىندى پانالاپ ءبىر كورمەكشى ەدىم. ءبىراق قارا ساننان قان كوپ كەتتى. باتىر ءبىر وقتىق دەگەن وسى ەكەن، ءومىر-باقي نەبىر ارپالىستان امان شىققان جان ەندى، مىنە، ءبىر تال قىلعا ءىلىنىپ تۇرعانداي حال. تىرناقتاي عانا جارادان تىرنەكتەپ شىققان قانمەن بىرگە مەنەن دە ءال-قۋات كەتە بەردى... بۇتا ءتۇبىن پانالاپ، جاپىراق جامىلىپ ۇيىقتاپ، كيىكتىڭ تارامىسىنان تۇزاق قۇرىپ، بۇلدىرىق ۇستاعان كۇندەرىم — سوعان دا زار بولىپ بارامىن. ءومىر بويى تاۋەكەل دارياسىنان بەت جۋعان قايران دۇنيە... مەن قالجىرادىم، ەندى مەندە دارمەن قالمادى. اكەنىڭ الاساپىران ءامىرى دامىل تىلەيدى. دۇنيە مەن ءۇشىن بۇراڭداعان ءبىر قيسىق جول بولدى. قانشا تالپىنسام دا باسىما ب ا ق قونبادى، داۋلەت قۇرالمادى. سوندا دا جارىق ساۋلەدەن كۇدەر ۇزبەدىم. ءالى دە سول ءۇمىت دۇنيەسى. كىم بىلەدى... امان بول، باۋىرىم، تۇرار! اكەڭ رىسقۇل...»
I
مەركە پريستاۆى كەڭسەسىنىڭ ماڭدايشاسىندا ەكى باستى سامۇرىق قۇستىڭ ورنىنا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جارناماسى قاعىلدى دا، ونىڭ مەركەدەگى باستىعى بولىپ اتامىرزا ايباروۆ تاعايىندالدى.
اتامىرزا — ەكى كوزى شاراسىنان شىعا باقا كوزدەنىپ تۇراتىن، باسى اتاننىڭ باسىنداي قاۋقيعان، ءىرى دەنەلى ەڭگەزەردەي ەركەك بولىپ، جيىرما بەسكە جەتەر-جەتپەس قامپيىپ قارنى شىعىپ، الپاۋىت ساۋداگەر اكەسى ايباردىڭ جۋاندىعىن قايتالاپ كەلە جاتتى.
اتامىرزا ءا دەگەندە بىتىرگەن شارۋاسى — مەركەگە بارلىق بولىستاردى، ستارشىنداردى، بيلەردى، اتامانداردى شاقىرىپ الدى. «پاتشا قۇلادى» دەگەننەن كەيىن «ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى؟» — دەپ كۇپتى بولىپ جۇرگەن اكىمدەر اۋلەتى بۇل جيىنعا «ا، قۇدايلاپ»، ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ ورتاسىندا قامالىپ كەلگەن.
سولاردىڭ ءبىرى — باياعى بەكتەن ەدى. مەركەلىك وكىمەتتىڭ باستىعى اتامىرزا شاقىرتىپ جاتىر دەگەن حابار جەتكەن سوڭ بەكتەن اۋەلى اقسارىباس قۇدايى اتاپ، ءبىر قوي سويدىرىپ، اۋىلدىڭ اش-جالاڭاشىن تۇڭعىش رەت سورپا-سۋعا ءبىر تويدىردى. ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىن ۇلەستىرىپ بەردى. سوندا قايىر-ساداقا العاندار وعان:
— جولىڭ شىدىر بولسىن، جولداسىڭ قىزىر بولسىن، بەكتەن مىرزا! باسىڭنان — ب ا ق، استىڭنان — تاق كەتپەسىن! — دەپ شۋىلداسىپ جاتتى.
— باعىڭ زور ەكەن، بەكتەن مىرزا، نيكولاي پاتشا تاعىنان قۇلاعانمەن، تاققا جارتى پاتشا بولىپ اتامىرزا قۇداڭ وتىردى. اتامىرزانىڭ وسكەنى — سەنىڭ وسكەنىڭ. ءبىر كىسى تاققا مىنسە، قىرىق كىسى اتقا مىنەر دەگەن. مەركەنىڭ پاتشاسى اتامىرزا مىرزاعا مىنا ءبىز سياقتى بۇقارادان سالەم ايتا بار: بىزگە نازارىن سالىپ، راقىمىن توكسىن.
ءيا، مۇنى بەكتەن قالاي ۇمىتادى؟ اتامىرزا بەل قۇداسى، كەشەگى قوقان مەن سامارقان، تاشكەن مەن اۋليە-اتا، پىشپەك پەن جاركەنت اۋماعىنا اتاعى شىققان اتاقتى باي ساۋداگەر ايبارمەن قۇدا بولعانى قانداي اقىن، قانداي كورەگەندىك بولعان. «ءوز اقىلىم — اقىل-اق، كىسى اقىلى — شوقىراق» — راس، بەكتەننىڭ قۇدا بالاسى، اتامىرزانىڭ اعاسى اتامۇرات اقىلعا شولاقتاۋ، ءجاي اۋمەسەردىڭ ءبىرى بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەلگە باس بولا المادى. ونىڭ ەسەسىنە اتامىرزا قۇداسىن قۇداي قولداپ تۇر. اتامىرزا بەكتەندى ولتىرمەيدى. پاتشا قۇلادى دەگەندە ءتۇنى بويى الباستى باسىپ، قىلقىنىپ ۇيىقتاماي شىعىپ ەدى، ىرىسى بەس ەلى ەكەن، بەل قۇداسى مەركەنى بيلەپ، بۇلتاڭداپ شىعا كەلدى. «كۇيەۋ — ءجۇز جىلدىق، قۇدا — مىڭ جىلدىق».
اقسارىباس ايتىپ، قۇدايى بەرىپ، اش-جالاڭاشتى اۋزىنا قاراتتىم با، — دەپ ءوزىنىڭ بۇل اقىلىنا دا ءدان ريزا بولىپ، ەندى اتقا قونا بەرگەندە، ءۇي سىرتىندا، كولەڭكەدە سورپا ءىشىپ وتىرعان جاپارقۇل دۋانا اق شەلدى كوزىن اسپانداتا قاراپ، ءجۇنى اعارىپ كەتكەن جالاڭاش ومىراۋىنا سورپانى اعىزا-ماعىزا باسىنا توڭكەرە سالدى دا:
— ءاي، بەكتەن! الگى قۇداڭا ايت: ماڭىراقتىڭ قۇنىن ءوندىرىپ بەرسىن! ايت سونى، ايتپەسە ول نەكالاي پاتشادان اۋليە ەمەس، ماڭىراق قىرعىنى قۇرباندارىنىڭ ارۋاعى ونى دا قۇتقارمايدى. ايت، ءبىلدىڭ بە! بۇكىل ءبىر اۋىلدان ءتىرى قالىپ، ولمەي جۇرگەن جالعىز مىنا — مەن قاقباس. قۇداي مەنى ساعان وسى ءسوزدى ايتسىن، ماڭىراقتىڭ اماناتىن ايتسىن دەپ ءتىرى قالدىرعان. ماڭىراق قانى سەنىڭ موينىندا، ءبىلىپ قوي، بەكتەن! — دەپ اۋزىنان كوبىك كورىنىپ، تۇلابويى قالشىلداپ بارىپ، كوزى الارىپ، ءبۇرىسىپ، تىرىسىپ قۇلاپ ءتۇستى. قۇلاپ جاتىپ تا الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي، بويى ءبىر جيىرىلىپ، ءبىر سوزىلىپ، قولىن بەكتەنگە قاراي ەربەڭدەتە بەرىپ ەدى، بەكتەن شىداي الماي:
— بۇ سورلى قايدان ءجۇر ەدى، — دەپ اتىن تەبىنىپ كەپ قالدى. الگى جۇرت ايتقان ماراپات-ماقتاۋ، يگى تىلەكتەردەن، العىستاردان كەيىن ءتاتتى قۋانىشتىڭ راقاتىنا ءبىر ءتۇيىر توتيايىن ءتۇسىپ كەتكەندەي، كوڭىلى كولدەي تارتىلىپ، تاقىر شەكەسى قۇرىستى دا قالدى. قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرىنە ءتىل قاتپاستان، مەركەگە جەتكەنشە تىجىرىنىپ، تىرىسقاعى تارقامادى.
ال جەر-جەردەن كەلىپ جەتكەن باسقا بولىستارمەن باس قوسقاندا بەكتەننىڭ الگى قىرىس-تىرىسى تەز تارقاپ كەتتى. ويتكەنى باسقا بولىستار بۇگەجەكتەپ قالعان ەكەن. ءتىپتى مۇنىڭ اتامىرزامەن قۇداندالى ەكەنىن بىلەتىندەر بەكتەنگە جالپاڭداپ امانداسىپ، بۇرىنعىدان گورى سالەمى تۇزەلىپ، جاقىنداسۋعا تىرىسىپ، جارامساقتانىپ قالىپتى. سوعان قاراپ بەكتەن ءوز شوقتىعى بيىكتەگەنىن سەزدى دە، الگى اۋىلدان اتتانارداعى كەلەڭسىز كورىنىستى ۇمىتىپ ۇلگىردى.
ءبىراق سول جامان تۇستەي وقىس جايت ءبىرازدان سوڭ قايتادان كورىنىس بەردى...
اتامىرزا جيىلعاندارعا قازىرگى كەزەڭگە سيپاتتاما بەرگەن بولىپ، ساياساتتان ءبىراز بىلگەنىن ايتۋدان باستادى دا، شۇعىل ماسەلەلەرگە كوشتى. مەركەدە ءقازىر ءبىر-اق ۇكىمەت بار. ول ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ مەركە كوميتەتى. بۇل ۇكىمەت وسى وتىرعان ەل اعالارىنىڭ ارقاسىندا سولاردىڭ رياسىز كومەگىمەن جەمىستى جۇمىس جۇرگىزۋگە ءازىر.
— ءبىراق، — دەدى اتامىرزا داۋىسىن كوتەرىپ، — ەل اراسىندا بۇلىكشىلەر دە بار. «قازاق-قىرعىز جاستارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق وداعى» دەگەن شىعىپ تۇر. بۇل زاڭسىز توبىر. ريەۆوليۋسيا بولدى — ءبىتتى. پاتشا ورنىنان ءتۇستى. ريەۆوليۋسيا ناتيجەسىندە ۋاقىتشا ۇكىمەت ورنادى. ەندى نە كەرەك؟ نەعىلعان «ريەۆوليۋسيالىق وداق؟» مىنە، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەڭ كىندىك مىندەتىمىز وسى وداق دەپ اتالاتىن توبىرعا قارسى كۇرەس. بۇل توبىردى ۇيىمداستىرىپ، باسقارىپ جۇرگەن بىلتىرعى قاندى كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى — تۇرار. كەيبىر وقىعان جاستار سونىڭ ىقپالىندا اداسىپ ءجۇر. ايتالىق، قابىلبەك سارمولدا ۇلى، ماقسۇت جىلىسباي ۇلى، قىلىش قوجابەرگەن ۇلى، نۇرشاننىڭ ەكى بالاسى؛ قىرعىزداردان تۇردالى توقبايەۆ، تورەبەك يسابەكوۆ دەگەندەر. وسىلار ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى ۋاعىز تاراتىپ، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ مالىن تارتىپ الىپ، كەدەيلەرگە ۇلەستىرۋ جونىندە ارەكەت جاساپ ءجۇر. ءبارىمىز كۇش بىرىكتىرىپ اۋەلى وسى زياندى توپتى تۇپ-تامىرىمەن جويىپ جىبەرۋىمىز كەرەك. بولىستارعا، ستارشىندارعا كوميتەت اتىنان ايتىلاتىن ءبىرىنشى تاپسىرما: ءوز بولىستارىڭىزدىڭ اۋماعىنان وسى وداقتىڭ ادامدارىن كورسەڭدەر، دەرەۋ تۇتقىنعا الىڭىزدار. بۇل ءبىر.
— ەكىنشى ءبىر شارۋا، — دەدى اتامىرزا تەرشىگەن ماي جەلكەسىن، اۋزى-مۇرنىن جايالىقتاي اق ورامالمەن ىسقىلاپ ءسۇرتىپ الىپ. — وزدەرىڭىزگە ءمالىم، بىلتىر جازدا ءبىزدىڭ ەلدە بۇلىك بولدى. اقكوز بەن تۇرار باستاپ، تىنىش ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپ، كوپ ىلاڭ جاسادى. ادال قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ادامدارىمىز شىعىن بولدى. بەيبىت سەلەندەردىڭ، داۋلەتتى ازاماتتاردىڭ مال-مۇلكى تالان-تاراجعا ءتۇستى. مىنە، ەندى سول ورنى تولماس شىعىندى ءبىرشاما بولسا دا وتەيتىن مەزگىل جەتتى. مىنە، مەنىڭ الدىمدا كەزىندە مالى-جانى شىعىن بولعان ازاماتتاردان ارىز جاتىر. مىسالى، كۋزمين مىرزا ەلۋ سيىر، بەس ءجۇز قوي، تارحانوۆ مىرزا ون سيىر، ءجۇز قوي، قوراعاتىدان سادىر مىرزا بەس ءجۇز جىلقى، مىڭ قوي... نە كەرەك، مەركە ۋچاسكەسى بويىنشا ەكى مىڭ جىلقى، بەس ءجۇز سيىر، بەس مىڭ قوي بۇلىكشىلەردىڭ قولىندا كەتكەن. ءبىز، مىنا جاڭا ۇكىمەت، سول بەيباستاقتىقتىڭ سالدارىن جويىپ، وسى مالدى يەلەرىنە ءوندىرىپ بەرۋىمىز كەرەك. ءاربىر بولىس، ءاربىر اۋىل بويىنشا وندىرىلەتىن مالدىڭ ءتىزىمى بار بىزدە. ءار بولىس، ءاp ستارشىنعا تاپسىرىلادى بۇل قاعاز. مىنە، وسى مالدى بۇلىككە قاتىسقان، ياكي سولارعا جاقىندىعى بار ادامداردان ءوندىرىپ، يەلەرىنە قايتارىپ بەرۋىمىز كەرەك. ەل بۇلىنبەسىن، نارازىلىق ورشىمەسىن دەسەك، مىنە، ەڭ جاۋاپتى مىندەت دەپ وسىنى ۇعىڭىزدار.
مىنە، بەكتەننىڭ موينى سالبىراعان جەر وسى بولدى. باعاناعى ماڭىراقتىڭ تەنتىرەگەن دۋانا شالى جاپارقۇلدىڭ اماناتى مۇلدە باسقا. ول ايتادى: ماڭىراق دەگەن اۋىل جەر بەتىنەن مۇلدە جويىلىپ كەتتى. وندا مال عانا ەمەس، ادام قىرىلدى، ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن بالا وپات بولدى. سونىڭ قۇنىن جوقتا، بەكتەن! — دەدى-اۋ. ال مىنا قۇداسىنىڭ ايتىپ تۇرعانى مىناۋ.
— مەنەن ءبىر ساۋال، — دەپ ورنىنان كوتەرىلىپ كەتكەنىن بەكتەن ءوزى دە بايقاماي قالدى. قايتكەنمەن دە ماڭىراق قىرعىنىنا ءوزىن ەرىكسىز كىنالى سانايتىن بولىس سول مىڭ باتپان كىنانى ءسال دە بولسا جەڭىلدەتپەك نيەتتەن ادا دا ەمەس. ولگەندەردى كىم بىلەدى، ءتىرى كۋالەردىڭ ءوزى ءار-ار جەردە مۇنىڭ كوزىنە شۇقىپ قالىپ ءجۇر عوي. ىسكە اسار-اسپاس، ۇكىمەت الدىندا بەكتەن سويدەپتى، ماڭىراقتى جاقتاپ ءسوز سويلەپتى دەگەن داقپىرت تاراپ كەتسە، سونىڭ ءوزى مۇنى الەۋمەت الدىندا اقتاپ شىققانداي بولار ەدى. حالىق شىركىن اڭقىلداق، ادال:
— ە، ءقايتسىن، بەكتەندە نە جازىق بار؟ ەل ءۇشىن جانىن وتقا شىجعىرىپ جۇرگەن ازامات ەر عوي، — دەپ شىعا كەلەرىن بۇل اسپارا بولىسى بىلمەيدى ەمەس.
— ءيا، بەكە، نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز! — دەپ اتامىرزا كادىمگىدەي ءىلتيپات تانىتتى. مۇنىسىنا بەكتەننىڭ ءىشى جىلىپ قالدى دا باسقا بولىستار: «ياپىر-اي، مىناۋ جاقىندىعىن جاساپ، باستىقپەن ءبىرىنشى بولىپ ءسوز باستادى-اۋ»، — دەپ ىشتەرىنە شوق تۇسكەندەي حالدە قالدى.
— اتامىرزا شىراعىم، اۋەلى وسى وتىرعان مىرزالاردىڭ اتىنان، بۇكىل حالقىڭنىڭ اتىنان وزىڭە قۇتتى بولسىن ايتپاقپىن. مەركە اتىرابى ءوزى-وز بولعالى، كويلەگى بوز بولعالى ءوز قولى ءوز اۋزىنا ەندى جەتتى بىلەم. قوقان زامانىندا بيلىك ءبىزدىڭ ءميللاتقا تيگەن جوق، كەشەگى پاتشا زامانىندا بيلىك ءبىزدىڭ ءميللاتقا تيگەن جوق. ينشاللا، ارۋاقتى اتانىڭ بالاسى ەدىڭ، ارۋاق-قۇداي قولداپ، مىنە، بۇگىن كۇللى مەركەنى باسقارىپ، ءتامام جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ وتىرسىڭ، اللا-قۇداي الدىڭنان جارىلقاپ، مارتەبەڭ بيىكتەي بەرسىن! ەل باعىنا تۋعان ەر، وركەنىڭ ءوسسىن! كونە، مىرزالار، ءاۋمين! — دەپ بەكتەن وتىرعان قاۋىمعا قاراپ قول جايىپ ەدى، لەزدە التىن ساقينالى قولدار، تۇكتى قولدار، وقا-زەرلى قولدار، مىرتىق قولدار، سوياۋ قولدار، ءومىرى كۇستەنبەگەن سىلاڭ قولدار، قان توككەن قاندى قولدار، الۋەتتى قولدار ساباۋداي كوتەرىلىپ، كۇللىسى بولىپ: «ءاۋمين!» — دەپ ءبىرى بۇرىن، ءبىرى كەيىن جاپىرىلىپ تومەن ءتۇستى.
سالدەن كەيىن بارىپ كەيبىر ەستىلەرى: «ەي، بۇل بەكتەن بۇكىل ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان سويلەيتىن سونداي كىم ەدى، يت تاز!» دەپ ىشتەي كىجىنىپ، قانعا تويعان قاندالاداي دولىرا بەردى.
— ەندى ساۋالىمدى ايتايىن، — دەدى بەكتەن يگى جاقسىنىڭ ءبارىن ىقىلاسىنا باعىندىرعانىنا ريزا بولىپ. — اتامىرزا شىراعىم، سوندا الگى وندىرىلەتىن مالدىڭ اسپاراعا ءتيىستىسى قانشا ەكەن؟ مۇمكىن بولسا...
الگىبىر ماراپاتىن ىشتەي سۇيسىنە تىڭداسا دا، اتامىرزا بەكتەننىڭ بۇل سۇراعىنا ءتانتى ەمەس. الگىندە ايتتى عوي، قاعاز تاراتىلادى ءار بولىسقا دەپ. ۇكىمەت باسشىسىن سىيلايدى ەكەنسىڭ ءبىر ايتىلعان جايدى ەكىنشىلەي قايتالاتپا. ءارى دەسە مىنا وتىرعان بولىستاردىڭ ىشىندە ەزىن جاقتايتىندارى بار، ىشىنەن جەك كورەتىندەرى، كورە المايتىندارى بار، دۇشپان كوزى قىلىپ، بەكتەندى «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەپ ءوز جونىنە قويعىسى كەلدى.
— بەكە، بىلتىرعى بۇلىكتىڭ كوبى اسپارادان شىققان. قوراعاتى، اسپارا، كوشەنەي... سونىڭ ىشىندە اسپارانىڭ ىلاڭى كوپ. ەندەشە سىزگە تۇسەتىن سالماق تا اۋىر بولاد تا.
كوڭ قۋراسا قالپىنا كەلەدى، بەكتەن لەزدە ءپاس بولىپ قالدى دا، باسقا بولىستار: «اب-بالەم، وزىڭە سول كەرەك، شوق-شوق!» — دەستى. ءبىراق بەكتەن الگى ءبىر شىققان بيىگىنەن وڭاي قۇلاتىسى كەلمەي، ءارى دەسە «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە كەتەرىن» ەستەن شىعارماي، ماڭىراق الدىنداعى ايىپ-كىناسىن جۋىپ قالماق ويمەن:
— اتامىرزا شىراعىم، مال وندىرگەنىڭ دۇرىس-اق. ال ءبىراق سول بىلتىرعى قىرعىندا جازىقسىز وپات بولىپ كەتكەندەر دە بار توي. ماسەلەن، ماڭىراق...
ودان ارىگە اتامىرزا اۋىز اشتىرماي تاستادى.
— بولدى! — دەپ ۇستەلدى ءداۋ ماي جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى. — قويقاپتاعىنى قوزعاپ قايتەسىز. قاتقان بوقتى شۇقىلاي بەرسەڭ ساسىعى شىعادى، ماڭىراق ماسەلەسى كوتەرىلگەن جەردە ءسىز شەت قالا المايسىز، بەكە!
تۋعان قۇداسىن مۇنشا تۇقىرتىپ تاستاۋدا اتامىرزادا دا ەسەپ بار. «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن اسىل قاعيدانى ول ءدال وسى جەردە ءوز پايداسىنا اسىرىپ قالماق. وسى ماقساتىنا اتامىرزا ءبىرشاما جەتتى دە. وزگە بولىستاردىڭ قىبى قانىپ: «ءاي، بارەكەلدە، مىناۋ ءبىر ءادىل، ادالىنان تۋعان ازامات ەكەن. ءوز جاقىنىن دا ايامادى عوي!» — دەسىپ سىبىر-سىبىر، كۇبىر-كۇبىر اياعى گۋىلگە اينالىپ كەتتى.
— بارەكەلدى، اتامىرزا!
— ميللاتىمىزدەن دارا شىققان دانىشپان! — دەسىپ، قارالعان ەكى ماسەلە بويىنشا قاۋلى قابىلداسىپ، بولىستار جيىنى وسىمەن ءتامام بولىپ، ەل-ەلگە تارقاستى.
* * *
گۇرس ەتە قالعان مىلتىق داۋىسى شاتقالدىڭ ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ، تاۋ تەڭسەلگەندەي بولدى. تۇرار اتتىڭ باسىن تارتا بەرىپ، قاتارىندا كەلە جاتقان قابىلبەككە:
— توقتا! — دەدى.
قابىلبەك ونسىز دا تىزگىن تارتقان.
— اڭشى بولار، — دەدى قابىلبەك قاھارلى ءۇن شىققان جاققا قۇلاق ءتۇرىپ.
— ەل كوشىپ جاتقان سايدا اڭ جۇرە مە؟ — تۇرار ءشۇبالانىپ ءسال تۇردى دا:
— نە دە بولسا، بارىپ كورەيىك، — دەپ اتتىڭ باسىن ورگە قاراي بۇرا بەردى.
— جولدان بۇرىس قوي، تۇرار. ەرتە كۇندى كەش قىلماي بەكتەننىڭ اۋىلىنا جەتەيىك تە، — قابىلبەك وسىلايشا ءۋاج ايتىپ ەدى، تۇرار كونە قويمادى.
— بەكتەن ءبىزدى ساعىنىپ قالسا دا، كۇتە تۇرادى. ءجۇر!
قوس سالت اتتى شوقىعا ءتۇسىپ كولدەنەڭ بەلدىڭ قىرقاسىنا شىعا كەلگەندە، الدارىنان اسپارا وزەنىنىڭ اڭعارى ارسا-ارسا بولىپ، لەبىمەن تارتىپ جىبەرەردەي سۋىق كورىندى. اڭعاردىڭ تۇبىندە كۇمىس جالاتقان جىلانداي جالتىلداپ، يرەلەندەپ شاپشىپ جاتقان وزەن. سول وزەندى بويلاي كوتەرىلگەن جالعىز اياق جولدىڭ ۇستىنەن قاراڭ-قۇراڭ مىنا بيىكتەن قۇرت-قۇمىرسقاداي جىبىرلاپ قانا بايقالادى.
قىرقادان قيالاپ تومەن ءتۇسۋ اتقا قيىن. قۇيىسقاندى ەردىڭ ءوزى اتتىڭ موينىنا لىقسىپ كەتە بەردى.
«قازاق جاستارى ريەۆوليۋسيالىق وداعىنىڭ» مۇشەلەرى بۇگىن مەركەنىڭ بولىس-بولىسىنا ەكەۋ-ەكەۋدەن ءبولىنىپ اتتانعان. ماقسات — اتامىرزانىڭ «دەكرەتىنە» قارسى ۇگىت. حالىقتان مال ءوندىرىپ الۋ تۋرالى شەشىمىن اشكەرەلەپ، ەلدى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى كۇرەسكە شاقىرۋ. تۇرار مەن قابىلبەك بۇل ماسەلەنىڭ ەڭ ءتۇيىندى جەرى — اسپارا بولىسىنا بەت الىپ ەدى. جولدان بۇرىلىپ، تاۋ قيالاپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بەتتەرى مىناۋ.
وسى شاتقالمەن وزەن بويىن ورلەپ، ويداعى ەل سۋسامىر اسىپ جاتقان شاق. جار جاعالاعان جالعىز اياق جول — قيامەتتىڭ قىل كوپىرىندەي. سۋسىما قورىم تاستى جولدان تۇياعى تايعان مال قۇزعا قۇلاپ، تومەندە شاپشىپ جاتقان اساۋ وزەنگە بارىپ ءبىر-اق دامىلدايدى. ول سۋدان ەشكىمنىڭ سۇيەگى تابىلىپ كورگەن ەمەس.
سول قيىنشىلىققا قاراماي بيىل ويداعى ەلدىڭ بايلارى عانا ەمەس، جوندەم شارۋالارى دا ازىن-اۋلاق تۇياقتارىن سۋسامىر اسىرۋعا اسىققان. اتامىرزا جۇرتتىڭ مالىن جيناپ الادى ەكەن دەگەن حابار تاراسىمەن، نە دە بولسا، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ كەتەيىك دەپ ساسقان ەل.
تاۋ قىرقاسىن قيالاعان قوس سالت اتتى سول سوقپاقتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
* * *
توبىلعى گۇلدەگەن توتى داۋرەن. قىرىق جىل قۋاڭ بولسا دا تاۋدىڭ ءنىلى تايمايدى. ويداعى توزاڭ تۇتقان كەرمەك جۋساننان كەيىن تاۋ بەتكەيىندەگى ءدۇريا شالعىنعا مال قۇنىعا باس قويىپ، قوماعاي قارا مال ساسىردىڭ جاپىراعىن تىلىمەن وراپ الىپ سىدىرا سىپىرادى. جىلقى بالاسى سىپايىلىق ساقتاپ، كيىك وتى مەن تەڭگە جاپىراق سياقتى ءشوپ اسىلدارىن عانا تاڭداپ شالادى. ەشكى جارىقتىق ادامداردىڭ «شاي-شايىنە» كونبەي توبىلعىنىڭ قابىعىن، دولانا مەن ايۋبادام قابىعىن كەمىرەدى.
بەتكەي قۋسىرىلىپ، مال دا، ادامدار دا قازداي ءتىزىلىپ، ءبىر تابان جولعا تۇسكەندە، گۇلرايحان دۇنيەنىڭ ءتۇسى وزگەرىپ، مۇك پەن قىزىل قىنا باسقان تارعىل تاستار الەمى باستالدى.
تاستۇمسىق بۇلىم اينالىپ، ەڭ ءبىر قىلعا تۇستان وتەر جەردە الدىدان ءيتتىڭ ۇيشىگى سياقتى جىبىرلاعان جاشىكتەر كورىندى. جايلاۋ جولىنىڭ جىمىن جاقسى بىلەتىن جول باستاۋشى دۇرمەن جىلقىشى بەلى بەكەم كەلتە تورى اتتىڭ باسىن تارتىپ، تاڭ قالىپ تۇرىپ قالدى.
الدى بوگەلگەن كوش ىركىلىپ، نە كەيىن شەگىنە الماي، نە قيانعا شىعا الماي، نە قۇزعا تۇسە الماي، تار قىلعادا قىسىلىپ، مال بولسا، ءبىر ۇرەي بيلەپ، سيىر موڭىرەپ، سولىقتاعان قوي ماڭىراپ، كەبەنەك كەلگىر شىدامسىز ەشكى قيانعا ورمەلەيمىن دەپ سۋسىما تاستان دومالاپ ءتۇسىپ، قۇزعا قۇلاپ بارا جاتىپ جان داۋىسى شىعا باقىردى.
— و، نە بوپ قالدى، نەعىپ تۇرمىز؟! — دەپ ارتتاعىلار ايقايلادى.
— مىنا بىرەۋ... — دەپ جولباسى دۇرمەن جىلقىشى كۇمىلجىپ، ول «مىنا بىرەۋدىڭ» نە ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنە الماي، اتتان ءتۇستى. الدىندا قاز-قاتار ءتىزۋلى تۇرعان جاشىكتەردىڭ شەتكىسىن اياعىمەن تەۋىپ كوردى. ارى-بەرى شۇقىلاپ بولىپ:
— وي، اكەڭنىڭ! — دەپ راحاتتانا ءبىر سىباپ الدى دا، الگى جاشىكتى تەۋىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، سالدىر-گۇلدىر تومەن قاراي، تاستان تاسقا سەكىرىپ، جول-جونەكەي بىت-شىتى شىعىپ، جاشىكتىڭ جاڭقالارى جان-جاققا شاشىرادى.
— ەرىككەن ەنەڭدى ۇرايىنداردىڭ ىستەپ جۇرگەنىن قاراشى! قۇدايدىڭ كەڭ دالاسى جەتپەگەندەي تار جولعا اكەلىپ ومارتا قويعان قانداي جىن! — دۇرمەن جىلقىشى ەندى بال ارا ومارتالارىن شەتىنەن تەۋىپ، قۇزعا قۇلاتا بەردى، قۇلاتا بەردى.
— ءاي، دۇلەي، ابايلا، ورىس بايىنىكى بولىپ جۇرمەسىن، بالەسىنە قالىپ جۇرمەيىك، — دەپ ارتتان بىرەۋ توقتاۋ ايتتى.
ايتسا — ايتقانداي، جاقپار تاستىڭ تاساسىنان ساۋ ەتىپ ءۇش-تورت اتتى شىعا كەلدى. سوندا ەڭ الدىندا كەلە جاتقان كۋزمين بايدى بىرەۋ تانىپ، بىرەۋ تانىمادى.
— ەي، اقىماق! — دەپ كۋزمين دۇرمەنگە ايقاي سالدى. — Heگe تيىسەسىڭ ومارتاعا؟!
— ە، جولدى نەگە جاباسىڭ؟ باسقا جەر تاپپادىڭ با؟ — دەپ دۇرمەن ەجىرەيە تۇسكەندە اشۋدان جالاق ەرنى شىتىناپ، قان شىعىپ كەتتى.
— ويباي، كوزمىن عوي اناۋ! ونىمەن شاتاسپايىق. بىلتىر ماڭىراقتى ورتەتىپ جىبەرگەن كوزمىن عوي. ول ايامايدى. قايتايىق! — دەپ ارتتاعىلار شۋ-شۋ ەتەدى.
«ءوزى كوزمىن بولسا، ءوزى ماڭىراقتى ورتەپ جىبەرسە، ودان اياناتىن نە بار؟! نەگە قورقادى مىنا سورلىلار؟! — دەپ دۇرمەن ارتتاعىلارعا اشۋلاندى. — مەنىڭ اكەم شاكىنىڭ قانى دا وسى كوزمىن سياقتىلاردىڭ موينىندا».
دۇرمەن قايتا قۋانعان سىڭايلى. مىنا تاس قيا، تار جولدا قۇداي ايداپ ءوزى كەزدەسكەن كوزمىندى قۇزعا قۇلاتا سالماق بولىپ، اتىنا ءمىنىپ العا ۇمتىلدى.
— قايت ويباي! ۇرىنبا سويقاندىعا! — دەپ ارتتان اعايىن ايقايلادى.
دۇرمەن دۇلەي اعايىننىڭ ايتقانىنا كونبەي، ومارتا جاشىكتەردىڭ ارا-اراسىمەن جىلجي بەردى. سايىسكەر جىگىت كوزمىننىڭ جاعاسىنا قولىم ءبىر ىلىكسە ەكەن دەپ ەنتەلەي تۇسەدى. وسى پيعىلىن بەت-الپەتىنەن تانىعان كۋزمين اۋىر اسكەري ۆينتوۆكانى تاقىمىنان سۋىرىپ، ەردىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالىپ قويدى دا سوقپاقتا سوڭ تۇرعان اتامىرزاعا بۇرىلىپ:
— كوميسسار، مىنانى مەن اتامىن. ءبىلىپ قوي، ول ءوزى شابۋىل جاسادى. مەنىكى قورعانۋ امالى. ونىڭ ولىمىنە مەن جاۋاپتى ەمەسپىن، — دەدى.
مەركە ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ كوميسسارى اتامىرزا ايباروۆ پەن اتامان كۋزمين تاۋ شاتقالدان ويدا جوقتا شىعا كەلگەندەرىنىڭ سىرى بار-دى. ەل مالىن تاۋعا الىپ قاشىپ جاتقانىنان ولار دا حاباردار بولعان سوڭ جاندارىنا سولدات الىپ، قىلتا اسۋدا توسىپ جاتقان. مالدى ۇي-ۇيدەن جيناپ اۋرە بولعانشا، جينالعان جەرىنەن ءبىر-اق قايتارىپ الماق ويلارى.
— ات! — دەدى اتامىرزا سىبىرلاپ قانا.
— جوق، سەن ايقايلاپ ايت! ەستىسىن انا كيرگيزدار. ماعان كوميسسار بۇيىرعانىن!
— ات! — دەدى اتامىرزا سول بۇرىنعى ۇنمەن.
بۇل كەزدە دۇرمەن كۋزمينگە تاياپ بەتپە-بەت ءتونىپ قالعان. قول سوزۋعا ىڭعايلانىپ، قاسقىر ىلەر بۇركىتتەي شۇيىلە تۇسكەندە، كۋزمين اتتىڭ قوس قۇلاعىنىڭ اراسىنان مىلتىقتى بۇرق ەتكىزدى. تاۋ-تاس شايقالىپ كەتكەنمەن، ودان شەتىنەپ شىعىپ، كەتىلىپ تۇسكەن ءبىر-اق ادام بولدى. دۇرمەننەن باسقا ەشكىم قۇزعا قۇلاعان جوق.
مىلتىقتىڭ وكىرگەن داۋىسى شىڭداردى شايقالتىپ، تاستاردى تىتىرەنتىپ، تاۋلاردىڭ قابىرعاسى سوگىلە جازدادى. ءبىراق تاۋدان ءبولىنىپ تۇسكەن دۇرمەن عانا بولدى. شەشەك اتقان تاسجارعاندار مەن قياعا بىتكەن بوز قىلشا تاساسىنان قىزىل سۋىرلار بۇقپالاپ قاراپ، بالالى ەلىك تاستان تاسقا سەكىرىپ، قاتەرلى قۇزدان اۋلاقتاپ، ايتەۋىر اسپانعا قاراي ورمەلەپ بارادى. قاناتى كەلتە كەكىلىك جەر باۋىرلاپ قانا ۇشىپ، جابايى شيە بۇتاسىنىڭ تاساسىمەن جورعالاي قاشىپ، و دا بيىكتى بەتكە الادى. تاۋ ماقلۇعى ادامداردان قاشقاندا ەشقاشان تومەن قاراي بەتتەمەيدى، تەك بيىكتى جەبەلەيدى. ءقاۋىپتى شاقتا ولاردىڭ قورعانى — بيىكتىك. بيىكتە تىربىق ارشا وسەدى. بۇتالارى جەر باۋىرلاپ، تۋىرلىقتاي تۇتاسىپ جاتاتىن سول قاسيەتتى ارشا، تاۋ ماقلۇعىنا كەيبىر زاۋ قاراعايلاردان گورى كوبىرەك پانا.
جابايى جان-جانۋار جاسىل ارشادان اراشا ىزدەر اۋ، ال ادامدار پانالايتىن جەر تاپپاي، ىسىر اتتىڭ قىل كوپىرىندە قالعانداي ءبىر حال كەشكەن زامان. كوپە-كورنەۋ، كوز الدارىندا دۇرمەننىڭ اتىلعانىن كورىپ، بوسقىن بوتباي، قورالاس، قاراقويلى، اققويلى ەلى ۇلارداي شۋلادى دا قالدى. كەرى شەگىنىپ قاشايىن دەسە تار جولدا تۇتاسقان مالدى كەيىن قايىرۋ ءبىر قيامەت. اسىرەسە قوي بالاسى جارىقتىق يكەمگە كەلمەيدى. بۇيىرلەپ قياعا شىعۋعا دا شارا جوق، قيعاشتاپ قۇزعا تۇسۋگە دە ايلا قالماعان. قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ۇلىعان جۇرت ءبىر الىپ ارىسىنان جازىقسىز ايىرىلىپ، جاۋدىڭ جاعاسىنان ۇستاپ ولەيىن دەسە وعان قولى جەتپەي، قاڭسىلاپ قاشايىن دەسە — جولى جابىق، سورى قايناپ، سورپاسى اششى بولىپ تۇرعان كەزدە، توبەدەن ەكى سالت اتتى ءتونىپ تۇرا قالدى.
تومەندەگىلەر الاقانداعىداي اپ-انىق كورىندى. بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعان ەكى توپ. ءبىر جاعىندا ازىناعان قوش، ءبىر جاعىندا تورت-بەس قارالى اتتى ادامدار. ورتالارىن الدەقانداي جاشىكتەر بولگەن. جانە تىزگىنى بوس، ەر-توقىمى قيسايىپ، باۋىرىنا تۇسكەن ءبىر ات سۇلەسوق تۇر.
— مىلتىق اتقان قايسىڭ؟ — دەپ ايقايلاعان تۇراردىڭ داۋىسى شاتقال جاڭعىرىعىمەن ءبىر كەرەمەتتىڭ ۇنىندەي قۇدىرەتتى ەستىلدى.
— ويباي ءولتىردى! ارىسىمىزدى جايراتتى!
— دۇرمەندى اتىپ تاستادى مىنا كوزمىن! — دەپ قىلتاداعى قوش شۋلاپ قويا بەردى.
— جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتقان بەيبىت ەلمىز. الدىمىزدان شىعا كەلىپ، جولباسشىمىزدى مىنا اتاڭا نالەت اتتى دا تاستادى.
— كىمگە بارىپ ايتامىز زارىمىزدى؟! اتامىرزا ۇلىقتىڭ تۇرىسى اناۋ. اتپا! — دەپ اراشالاۋعا دا جارامادى.
تۇرار بىلعارى كۋرتكانىڭ قالتاسىنان اۋىر كولتتى سۋىرىپ الىپ جوعارى كوتەردى. جانىنداعى قابىلبەك تە ريەۆولۆەرىن شىعارا بەردى.
— ءوزى اتامىرزا بولسا، ول «اتپا» دەپ ايتار ما ەدى! «ات!» — دەيدى عوي ول!
— راس ايتاسىڭ، رىسقۇلوۆ. «ات!» دەگەن وسى، — دەپ كۋزمين قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ، تومەننەن جوعارى قارادى. كۇننىڭ كوزىنەن ەمەس، توبەدەن ءتونىپ تۇرعان تاجالدان جاسقانىپ قالعان ءتۇرى بار. ادام قانى — سۋ ەمەس، الگىدە عانا ودىراڭ كەۋدە وزبىرلىقپەن ءبىر ەر ازاماتتىڭ جاس قانىن موينىنا جۇكتەپ العان كۋزمين قانشا قانىشەر بولسا دا، ءزىل-باتپان كۇناعا باتقانىن سەزىپ، تۇلا بويىن الدەقالاي ۇرەي بيلەپ العان-دى. وسىنىڭ زاۋالى بارى كارى ساناسىنا جەتكەندەي بولعان. «اتقانىم بەكەر بولدى» دەپ وپىنىپ قالعان. سول كۇدىگى كوپ ۇزاماي اسپاننان تۇسكەن زاۋال بۇيرىقتاي مىنا ەكى بولشيەۆيكتىڭ جار باسىنان ءتونىپ تۇرعانى كۋزميننىڭ ەڭسەسىن مۇلدە باسىپ تاستادى. مىلتىق كەزەنىپ اتىپ سالسا دا امالى بار ەدى، ءبىراق العاشقى دۇرمەن ءولىمىنىڭ سۋرەتى ونىڭ كوزىن شورلاپ، ساناسىن شەلدەپ تاستاعانداي ەدى. قۇزدان سلاعاي دۇرمەن شاپانىنىڭ ەكى شالعايى ەكى جاققا بۇركىتتىڭ قاناتىنداي جايىلىپ كەتىپ ەدى. سول قارا شاپاننىڭ قارا شالعايى كارى اتاماننىڭ كوزىنىڭ الدىندا كولبەڭدەپ تۇردى دا قالدى. ەندى ول مىلتىق كەزەنىپ نىسانا كوزدەۋگە دارمەنسىز بولاتىن. شاقشاقاي كوزىن شۇقىپ، جان-جاعىن شايتان وت قاماعان سياقتى ءبىر ەلەس شالىقتاپ ءوتتى. كۋزمين كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالىپ، تۇلا بويى بەزگەكتەي قالشىلداپ، قولى ءدىر-دىر ەتىپ، ات ۇستىندە ارەڭ وتىرعان.
— اتقىزعان اتامىرزا! — دەپ جان داۋىسى شىعا ايقايلاپ جىبەردى. — ات دەگەن سەن، كوميسسار، جالتارما!
كۋزميننىڭ تۇك باسقان ەزۋلەرىنەن كوبىك بۇرقىراپ، تۇكىرىگى اتامىرزانىڭ بەتىنە شاشىراپ كەتتى.
— ەي، كارى قاقباس! ەسىڭنەن اداسقان شىعارسىڭ؟! نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ؟ مىنا تار جولعا ومارتا ورناتىپ، سىنىققا سىلتاۋ ىزدەپ، مالدىڭ ءبارىن ايداپ الامىز دەپ ازعىرعان ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ ومارتاعا ءتيىستى دەپ الگىنى اتىپ تاستاعان ءوزىڭ ەمەس پە؟ جونەل سەن دە سونىڭ ارتىنان، الجىعان اقىماق!
اتامىرزا جالپاق بەلدىكتەن سالاڭداپ تۇرعان قابۇرعا قول سالا بەرگەندە، كۋزمين قارتتىعىنا قاراماي كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن اتامىرزا فرەنچىنىڭ جاعاسىنان شاپ ەتىپ الا ءتۇستى. كۋزمين جاعاسىنا جارماسپاعاندا اتامىرزا ونى اتار ما ەدى، اتپاس پا ەدى، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى عوي، تەك قورقىتپاق بولعان شىعار، ال ەندى ءسىڭىرى قاتتى الۋەتتى اتامان قولى القىمىنان العان كەزدە اتامىرزا كۋزميننىڭ ءدال قارنىنا پيستولەتتى تاقاپ تۇرىپ، شۇرىپپەسىن باسىپ كەپ قالدى...
اتۋىن اتقانمەن، كۋزمين شالقايا ءتۇسىپ، اتتان اۋىپ بارا جاتقانمەن، اتامىرزا ونىڭ سەكسەۋىلدەي قاتتى شەڭگەلىنەن قۇتىلا المادى دا، ءوزى دە كۋزمينمەن بىرگە قۇلاپ بارا جاتقانىن ۇرەيلەنە سەزدى.
قۇلاپ بارا جاتىپ اتامىرزا الدەكىمنەن كومەك تىلەگەندەي بوس قولىن ەربەڭدەتە، قارماناتىن زات ىزدەپ جانتالاسىپ باقتى. ات ۇستىندە تۇرعان سولداتتار وعان جەتىپ ۇلگىرە المادى دا، اتامىرزا جان دارمەندە قۇز كەمەردەگى ءبىر ءتۇپ ءشوپتى ءۇمىتىنىڭ اقىرعى ىلىگىندەي قارماي ءتۇسىپ ەدى، تاۋرايحان جارىقتىق اتامىرزانىڭ تىم اۋىر دەنەسىن ۇستاپ قالۋعا جاراماي تامىرىمەن ءۇزىلىپ، قۇم ارالاس توپىراق كوميسسار مەن اتاماننىڭ شاراسىنان شىققان كوزدەرىنە ساۋ-ساۋ ەتىپ، قۇيىلىپ جۇرە بەردى.
جول توسار قاراقشىلاردىڭ بۇ دۇنيەدە تويماي كەتكەن ۇڭىرەك كوزدەرىن تاۋرايحان تامىرىنىڭ توپىراعى تولتىرىپ جىبەرگەن كەزدە، اتامىرزانىڭ جان داۋىسى شىعىپ، وبىر قۇزدىڭ، تار قولتىق تەرەڭ شاتقالىن جاڭعىرىق كەرنەپ، ۇرەيلى ءۇن تامۇقتىڭ وزىنەن ەستىلگەندەي بولدى.
ازىرەيىلدەي جاڭعىرىقتىڭ قاڭسىلاپ بىتكەن اقىرعى ىزىڭىن سونوۋ تومەندە القىنىپ اققان اق تولقىندار سارىنى جۇتىپ جىبەردى دە، شاتقال ءىشىن لەزدە تىنىشتىق جايلادى.
الگى ءبىر سويقان كورىنىس، اقىلعا سىيىمسىز ارپالىس بولماعانداي، بەيبىتشىلىك جارشىسى بوزتورعاي شىرىلداپ، جاقپار تاستار قۋىسىنان شىقىلىقتاپ، تاۋدىڭ ءوز تىرشىلىگى ءوز بەتىنشە سوزىلا بەرگەن. تاۋ، شىركىن، ادامداردىڭ القىن-جۇلقىن اقىماق ارەكەتتەرىن ەلەڭ قىلماعانداي، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن، قاس-قاعىم وتكىنشى يت-ىرعىلجىڭ ىردۋ-دىردۋعا كوزىنىڭ قيىعىن دا سالمايتىنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي، پان-تاكاپپار كۇيىندە ماڭقيىپ قالىپتى. تۇپتىڭ-تۇبىندە ونىڭ پاڭدىعىندا دا تۇراق جوق. اسقار تاۋلار دا شوگەدى. شىندىقتىڭ ءبىر اتى — ۋاقىت. ۋاقىت ءبارىن جەڭەدى.
تۇرار تومەندەگى اق ايداھار ءتارىزدى شاپشىپ اققان اسپارا سۋىنان اتامىرزا بەلگىسىن ىزدەگەندەي ۇڭىلە قاراپ ءبىراز تۇردى:
— اتامىرزا، اتامىرزا. مۇنىڭ اقىرى وسىلاي بولار دەپ كىم ويلاعان؟ بىرگە جۇردىك، بىرگە وستىك. جۇتقان اۋامىز، ۇشقان ۇيامىز ءبىر ەدى، ءورىسىمىز باسقا-باسقا بولدى. تاعدىر — توسىن اقىرى ايانىشتى-اق. ءبىزدى الدا نە كۇتىپ تۇر دەسەڭشى؟ تالقان قاشان تاۋسىلماق؟
— اۋ، سەن تۇرارعا ۇقساماي تۇرسىڭ عوي، — دەپ قابىلبەك ەجىرەيە قالدى. — نەمەنە، اياپ تۇرسىڭ با اتامىرزانى؟ كادىمگىدەي جوقتاۋ ايتتىڭ عوي تەگى. تاپ جاۋىڭ سول ەمەس پە ەدى؟! جاۋدى اياعان — جارالى.
تۇرار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اينالا تاۋعا قاراپ تۇرىپ:
— مەن اياپ تۇرعان جوقپىن، قابىلبەك. ءجاي، انشەيىن ءومىر دەگەن قىزىق قوي. ءوزىمنىڭ اقىرىمدى ويلاپ تۇرمىن. ايتەۋىر ءبىر كەتپەك بار. ول اقيقات. ءبىراق قانداي ءسات، قانداي جاعدايدا؟ بولجاپ بولمايدى. ايتالىق، ەندى ءبىر جيىرما جىلدان كەيىن؟ ءقازىر عوي ون جەتىنشى جىلدىڭ كوكتەمى... جيىرما جىلدان كەيىن نە بولاد؟
— ەي، قايداعى-جايداعىنى كۇڭىرەنتپەي قويشى ءارى. ونداي فيلوسوفيانى جيىپ قوي. ونان دا انا اڭتارىلىپ تۇرعان جۇرتقا قارا! — دەپ قابىلبەك قولىن ءبىر سىلتەدى. — نە بولاد؟ نە بولاد؟ ءوزىڭ ايتقان جاقسىلىق جاڭا زامان بولاد. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن، ەڭسەمىز كوتەرىلىپ، ىرگەلى ەل بولىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلاتىن كۇن تۋاد.
— ونىڭ راس، قابىلبەك، سەنىكى دۇرىس. ال ءبىراق جاڭا كۋزمين ءبىزدى اتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن ەدى عوي. ياكي اتامىرزا، ياكي سولداتتار. ونى ويلادىڭ با؟ نەمەسە، وسىدان ون مينۋت بۇرىن اتامىرزا ولەمىن دەپ ويلاپ پا ەدى؟ ءجا، جارايدى، ءومىر مەن ءولىم تۋرالى فيلوسوفيا سوعاتىن جەر، شىنىندا دا بۇل ەمەس.
تۇرار تومەندە اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، تاس تۇمسىقتى اينالا جورتا بەرگەن ەكى سولداتقا قاراپ:
— گراچ! — دەپ ايقاي سالدى.
الدىڭعى سولدات اتىنىڭ باسىن شالت تارتىپ جوعارى قارادى.
— گراچ! سەن مەنى تانىماي قالدىڭ با؟ مەن — رىسقۇلوۆ. جول توسىپ، جۇرتتى توناۋعا سەن دە قاتىسىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— جوق، جولداس رىسقۇلوۆ. بۇيرىق سولاي بولدى. كوميسسار سولاي بۇيىردى، — دەپ گراچ اتامىرزانى ىزدەگەندەي شىڭىراۋ قۇزعا ءۇڭىلدى.
— مۇنىڭدى حمەليەۆسكيي جولداس بىلسە، نە ايتار ەكەن؟ ەگەر ادال ەكەنىڭ راس بولسا، ءقازىر ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەل! مەنى اۋليە-اتا، مەركە گارنيزوندارى تۇگەل تانيتىنىن بىلەسىڭ عوي. قورىقپا. اقىلداساتىن شارۋا بار.
تۇرار قيا جول قاماۋىندا ءالى ەسىن جيا الماي تۇرعان كوشكە قاراپ، داۋىستاپ تۇرىپ:
— وۋ، باۋىرلار! — دەدى. بۇرىن دا جالتىر جار باسىندا تومەن تۇسە الماي تۇرعان قوس سالت اتتىعا كوز تىككەن حالىق ەندى جوعارىعا ەنتەلەي قاراپ قالدى. — بوسقىن بولعان ءتۇرىڭ بار. وت باسى، وشاق قاسى — وتانىڭنان ۇدەرە كوشپەي، كەرى قايت. مالىڭنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، تىم-تىراقاي قاشا جونەلگەندى قوي ەندى!
— جارقىنىم، سەن تۇرارسىڭ عوي. تانىپ تۇرمىن. قاسىنداعى سارمولدانىڭ قابىلبەگى. قيامەتتىڭ قىل كوپىرىن و دۇنيەدە ەمەس، بۇ دۇنيەدە كوردى عوي بۇ حالقىڭ. سول قاتەردە سەن ەكەۋىڭ اسپاننان اق پەرىشتە بولىپ تۇستىڭدەر. ايتپەسە، الگى جاۋىزدار ءبىزدى تۇگەل قىراتىن ءتۇرى بار ەدى. مەن دوسمايىل عوي، تانىدىڭ با، تۇرار؟
— تانىدىم، دوسەكە! تانىدىم، اعاتاي! بىلتىرعى كوتەرىلىستىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولعان ارداگەردى تانىماي نە بولىپتى ماعان.
— ە، جارقىنىم، باسشىسىنان ايىرىلىپ، قايتقان قازداي قاڭقىلداپ جۇرگەن بىزدەردى تانىماي قالۋ دا عاجاپ ەمەس. ارۋاق توزسا، جىن بولار. مەن ءقايبىر كوسەم بولىپ جارىتىپپىن. جاس تا بولساڭ باس بولعان ءوزىن ەدىڭ ون التىنشى جىلدىڭ الامان عاسىر الاپاتىندا. ناعىز كوسەم اقكوز ەدى، يمانى سالاۋات بولسىن. تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاعان سول ەدى، ەسىل ەرىم. مەركە تۇبىندە توز-توز بولعان سوڭ، سەن جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالدىڭ، ءبىز شۋعا قاراي شەگىندىك. اقكوز تاعى دا قول جيناپ، ترويسكىگە شابۋىلداعاندا، بوزادا شاڭنىڭ ىشىندە ون سولداتتىڭ ورتاسىندا جالعىز قالىپ، التاۋىن جاستىعىنا الا جىعىلدى، ارىستانىم. ءسويتىپ، بوزداعىمدى بور قىلدى. سەنەن كوز جازىپ قالدىق. سەنى دارعا اسىپ ءولتىرىپتى دەدى، جوق تورتكۇلدىڭ تۇبىندە اتىپ تاستاپتى دەدى. جوق، رىسقۇلدىڭ تۇرارى ساماردان قول جيىپ، پەتەربور اسىپ، پاتشانى قۇلاتىپتى دەدى. سەنەرىمىزدى دە، سەنبەسىمىزدى دە بىلمەدىك. ايتەۋىر، ءشوپتىڭ باسى جەل تۇرماسا قيمىلدامايدى. حالىق ايتسا — قالت ايتپايدى. ەندى سەنى كوزىمىزبەن كورىپ تۇرمىز. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا شۇكىر!
كۇلۋى ساراڭ تۇرار بۇل جولى قالاي قارقىلداپ قاتتى كۇلگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. قابىلبەك باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعىپ قويدى.
— دوسەكە-اۋ، پاتشانى قۇلاتقان مەن ەمەس. حالىق قۇلاتتى. ورىس حالقى قۇلاتتى. مەن ول كەزدە تاشكەنتتە ەدىم.
— مىڭ دا ءبىر راقمەت ورىسقا. ءبىراق پاتشا قۇلادى، ال ءبىزدىڭ ارقامىزدى اياز ءالى قارىپ تۇرعانى قالاي؟ تاۋدىڭ سۋىق سۋىن قاشانعى جالاڭاياق جالداپ كەشە بەرەمىز؟ وسى تۇرىستا ءبىز سۋسامىردان قىرعىز اسىپ، قىرعىزعا سىيماساق، جۇڭگو اسىپ، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس، قۇلدىقتىڭ قۇرىعى جەتپەس جەرگە قۇريىق ءبىرجولاتا دەپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، تاس جۇتىپ تۇر ەدىك، مۇنىمىز قالاي، تۇرار؟ جاڭا سەن قايت دەدىڭ. قايتقاندا، كۇنىمىز نە بولماق؟
— ساۋالىڭىز ورىڭدى، دوسەكە! سىزدەرمەن تۇيەنىڭ ۇستىندە تۇرعانداي سويلەسكەنىمدى ەرسى كورمەڭىز. مىنا قيادان تۇسە الماي قالدىق. ايتا بەرسە، اڭگىمە كوپ. كەيىن قايتىڭىزدار. ءبىز مىنا بۇلىمدى اينالساق — توقايلاسامىز.
— ءاي، شىراعىم، قايتۋ-قايتپاۋ ءبىز ءۇشىن تاۋەكەلدىڭ تىرشىلىگى بولىپ تۇر، — دەپ دوسمايىلدىڭ جانىنان باسقا بىرەۋى ءتىل قاتتى. — ايتارىڭدى ءقازىر ايت. سەنى تاۋ باسىندا تۇرىپ سويلەستى دەپ ەشكىم سوكپەيدى. ءبىز سەنىمدى بولايىق. نەمەنەگە سەنەمىز — سونى ايت. تاپە-تاندە قاپىلى قازا كوبەيىپ كەتتى. انا اتامىرزا مەن كوزمىننىڭ قازاسىن بىزدەن كورىپ، تاۋسىلماس داۋعا قالمايىق. سونى اشىپ بەر!
— ءيا، سونى ايت!
— قان جۋدى جول بۇل!
— بۇلتارتپاي ايت!
الگىدە بۇعىڭقىراپ، «ەندى نە بولاد؟» دەپ ەسەڭگىرەپ تۇرعان ەل لەزدە قاۋدىڭ ورتىندەي لاۋلاپ، تۇس-تۇستان ايقاي اڭدىزدادى.
— ۋاي، شۋلاماڭدار، تۇگە! — دەپ قابىلبەك توقتاۋ ايتتى.
ءار-ار تۇستان ايقاي-ۇيقاي ۇدەگەنگە مال ەكەش مالعا دەيىن ەلىرىپ، ىشتەرى سولىقتاعان سيىرلار موڭىرەپ، جىلقى كىسىنەپ، ارقالارىنا قۇرىم كيىز، كەرەگە-ۋىق، شاڭىراق ارتقان تۇيەلەر بوزداپ، شاتقال ءىشى ازان-قازان ۇلى شۋعا مولىقتى.
— ەندەشە، تىڭدا! — دەدى تۇرار داۋىسىن كوتەرىپ — جاقسىلىق جاقىن، اعايىن. ىشكى رەسەيدەن سوققان حالىق داۋىلى كۇننەن كۇنگە ۇدەپ كەلەدى. پاتشا قۇلادى، ءبىراق ۇكىمەت ءالى دە ۇستەم تاپتىڭ قولىندا قالىپ تۇر. وعان حالىقتىڭ كوزى جەتتى. ەندىگى مىندەت — سول ۇستەم تاپتىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، كەدەي تاپقا تەندىك الىپ بەرەتىن كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتۋ. كەڭەس ۇكىمەتى سەنىڭ ارقاڭدى ايازعا تەستىرمەيدى، بايلاردىڭ، اكىمدەردىڭ قاناۋىنان قۇتقارادى. بۇرىنعىداي بۇگەجەكتەمەي، ەڭسەڭ كوتەرىلەدى. كەڭسە ۇكىمەتى سەن ورىس، سەن قازاق دەپ بولمەي، الالاماي، ۇلتتار تەندىگىن تەڭ ۇستايدى. پاتشا تارتىپ العان جەرىندى وزىڭە قايتىپ بەرەدى. حالىقتى سول حالىقتىڭ ءوز وكىلدەرى باسقارادى. ول كۇن تاياۋ. ال ءازىر قيىنشىلىق بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ايتتىم عوي، ۇكىمەت ءالى دە بايلار مەن پومەششيكتەردىڭ قولىندا. ودان بيلىكتى تارتىپ الۋ ءۇشىن كۇرەس كەرەك، ۇيىمشىلدىق، اۋىزبىرلىك كەرەك. توز-توز بولىپ، جەل اۋدارعان قاڭباقتاي قاڭعىرىپ كەتسەڭ، ارينە، جاۋ جەڭەدى. قىتايعا اۋامىن دەيسىڭ. جۇڭگو ساعان قۇشاعىن جايىپ، باۋىرىم-اي دەپ ەمەشەگى ەزىلىپ تۇر ما ەكەن؟ قورلىقتىڭ كوكەسىن سوندا كورەسىڭ. تۋعان جەرىڭە جەتە الماي، كوزىڭە كوك شىبىن سوندا ۇيمەلەيدى. تۇقىمىڭ تۇزداي قۇريدى. قىرقىنا شىداپ، بىرىنە شىدامايسىڭ با؟! قايتىڭدار اۋىلدارىڭا. ءشوبىڭدى شاپ، ەگىنىڭدى جينا. بيىل قۋاڭشىلىق. قىس قامىن ويلا. ال اتامىرزا شىعارعان جارلىققا كونبەڭدەر. مالىڭدى تارتىپ الۋعا ۋاقىتشا ۇكىمەت ءالى دە ارەكەت جاسايدى. ءبىراق ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارساڭ — ەشكىم سەنى جەڭە المايدى.
— قازىرگى سولدات — بۇرىنعى سولدات ەمەس، ولار بىزگە جاق. مىنە، جاڭا عانا اتامىرزانىڭ جانىندا جۇرگەن سولداتتار مىنا وزىمىزگە كەلىپ قوسىلدى، — دەپ قابىلبەك سوزگە ارالاستى.
الگى ەكى سولدات، شىنىندا دا، تۇمسىق اينالىپ بارىپ، جەلكە تۇستان تۇرار مەن قابىلبەككە كەلىپ قوسىلىپ تۇرعان.
— اتامىرزا مەن كۋزميننىڭ ولىمىنە سەندەر كىنالى ەمەسسىڭدەر. وعان مىنا ءبىز كۋا، مىنە مىنا سولداتتار كۋا. ال شاكىنىڭ دۇرمەنىن اتقانى ءۇشىن ولار جازاسىن الىپ تا قويدى. سوندىقتان ەندى مىنا ىستىق كۇندە سولىقتاماي، كوشتىڭ باسىن كەرى بۇر، اعايىن، — دەپ تۇرار جار جاعادان اتتىڭ باسىن ەلگە قاراي قايىردى. — ال ءبىز، مىنا قابىلبەك، انا وزدەرىڭ بىلەتىن جىلىسبايدىڭ ماقسۇتى، نۇرشاننىڭ بالالارى، تۇردالى توقباي ۇلى سياقتى ازاماتتار، اۋليە-اتا گارنيزونى مەن مەركە گارنيزونىنىڭ سولداتتارى، ورىس جۇمىسشىلارىمەن، قازاق، قىرعىز كەدەي شارۋالارىمەن قوسىلىپ، كۇرەسكە اتتانامىز. جەر-جەردە كەڭەس ورناتامىز. بۇل ءىستى اۋەلى بەكتەن اۋىلىنان، اسپارا بولىسىنان باستايمىز. جولىمىز بولسىن، تۋعاندار!
* * *
شيراتپا قالىڭ مۇرتى قۇلاعىنا قاراي قايىرىلعان، بويى تىپ-تىك، كەڭ جاۋىرىندى اسكەري ادام سىقىرلاۋىق ۇستەل باسىنان تۇرەگەلىپ، وڭ قولىنداعى قارىنداشپەن شىنى گرافيندى سىڭعىرلاتىپ ءبىراز تۇردى. بۇل ستەپان حمەليەۆسكيي ەدى.
— تىنىشتالىڭىزدار، جولداستار! جينالىس كۇن تارتىبىندە ەكى ماسەلە:
1) قازىرگى كەزەڭدە اشتىقپەن كۇرەس.
2) مۇشەلىككە قابىلداۋ.
كۇن ءتارتىبى بويىنشا ەسكەرتۋلەرىڭىز، قوسىپ-الارىڭىز بار ما؟
شاعىن زالدان «جوق، جوق» دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
— جوق بولسا، داۋىسقا سالامىن: كۇن ءتارتىبى وسى قالپىندا بەكىتىلسىن دەگەندەرىڭىز قول كوتەرىڭىزدەر. قارسى؟ قالىس؟ وندايلار جوق. كۇن ءتارتىبى ءبىراۋىزدان بەكىتىلەدى. ەندەشە كۇن تارتىبىندەگى ەكىنشى ماسەلەنى ءبىرىنشى ەتىپ قاراۋ جونىندە ۇسىنىس بار. بۇعان قالاي قارايسىزدار؟ كەلىسەسىزدەر مە؟ داۋىسقا سالۋ كەرەك پە؟ جوق پا؟ جارايدى، كەلىستىك.
— جولداستار! بولشيەۆيكتەر فراقسياسىنىڭ اتىنا اۋليە-اتا سوۆدەپى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ جولداستان ارىز ءتۇستى. ول ءوزىن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنا الۋدى وتىنەدى. انكەتالىق دەرەكتەرىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ وتەيىن.
— تۇرار رىسقۇلوۆ. 1894 جىلى 24-جەلتوقساندا جەتىسۋ گۋبەرنياسى شىعىس-تالعار بولىسىندا تۋعان. ۇلتى — قازاق. اتا-اناسى كەدەي شارۋا. ءبىلىمى — تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن تولىق بىتىرمەگەن. 1916 جىلى پاتشا تۇرمەسىندە وتىرعان...
حمەليەۆسكيي كەنەت رەسمي سويلەۋىن تيا قويىپ، جايساڭ مۇرتىن ءبىر شيراتىپ الىپ، مىرس ەتىپ كۇلدى:
— كوردىڭىزدەر مە، جولداستار، انكەتا قانداي قىپ-قىسقا. ال ءبىز بىلەتىن تۇرار جولداستىڭ ءومىربايانى، مەنىمشە، وتە باي بولسا كەرەك. كانە، قانداي سۇراقتارىڭىز بار؟ تۇرار جولداس، ورنىڭىزدان تۇرىڭىز. بەرىرەك، العا شىعىڭىز.
بولمەنىڭ ورتا تۇسىنان جاپ-جاس جىگىت تىك كوتەرىلىپ، ەشقايدا قاراماستان، پرەزيديۋم ۇستەلىنىڭ الدىنا بارىپ، بەتىن زالعا بۇرىپ، قالت تۇرىپ قالدى. ءبىر ساتكە بولمە ىشىندە سىلتىدەي تىنىشتىق ورنادى. قانشاما كوز تەك تۇرارعا قادالىپ قالعان. ورتا بويلى، كەڭ كەۋدەلى، قاپ-قارا قويۋ شاشى كەرى قايىرىلسا دا قاسارىسا تىكىرەيىڭكىرەپ تۇرعان، جازىق ماڭداي، شەكەلىگى شىعىڭقى، مۇرنى قوڭقاقتاۋ ەر ءبىتىمدى جىگىتتىڭ ءبىر نازىك جەرى — ەرىندەرى سياقتى ەدى. ەرىندەرى ەرەكشە ۇلبىرەكتەۋ، شيە قىزىل ەكەن. سول سۇيكىمدى ەرىندەر يىرىمدەنە بىتەدى ەكەن دە، بولار-بولماس شۇڭقىر بەلگى بىلىنەدى ەكەن. سول ەرنى عانا جۇمساق، ءالجۋاز، ايتپەسە، يەگى مەن شىقشىتى، بەت ءبىتىمى قاتۋ: سارى جيەك دوڭگەلەك كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنان ايالى كوزدەر اسپاي-ساسپاي، تايعاناماي، تۋرا قارايدى.
ۇلكەن سىننىڭ ۇستىندە تۇرعان وسىنشاما سابىرلى جاس ادامنىڭ كيىم كيىسى دە مۇنداعىلاردان كوپ ەرەكشە. وتىرعانداردىڭ كوبىسى اسكەري كيىمدى، ءبىرازى ەسكى گيمناستەركالارمەن، كونەتوز پيدجاكتەرىمەن وتىرعاندا، مىنا جىگىتتىڭ كيىمى ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي: شيەۆيوت قارا كوستيۋم، اپپاق باتەس كويلەك، قارا بارقىت گالستۋك، اياعىنداعى تۋفليگە دەيىن جالتىراپ تۇر. ءبىراق وسىنشاما سىپايى كەربەز كيىنگەنى وزىنە ءقازىر ءمىن بولىپ جابىسار دەپ كىم ويلاعان. زالدان بىرەۋ قول كوتەردى.
— مەندە سۇراق بار!
جۇرتتىڭ ءبارى ەندى جاپپاي تۇراردان بۇرىلىپ، الگى داۋىس شىققان جاققا قارادى. شاشىن جىلميتىپ ارتىنا قايىرعان قيسىق جاعالى، ومىراۋى كەستەلى كويلەك كيىپ، بەلىن شاشاقتى بەلبەۋمەن بۋعان، مەيىزدەي قاتقان سارى ەكەن.
— قويىڭىز سۇراعىڭىز بولسا، — دەدى جينالىس اعاسى.
— جولداس رىسقۇلوۆ، ءسىز نەگە ءبىزدىڭ قالانىڭ باستىعى موتياشيەۆ مىرزا سياقتى كيىنەسىز؟ ال موتياشيەۆ بولسا گورودسكايا گولوۆا، ناعىز مونارحيست. پاتشا قۇلاعالى، مىنە، قۇدايعا شۇكىر، التى اي بولدى، ال موتياشيەۆ مىرزا ءالى سىزشە كيىنەدى. دالىرەك ايتقاندا، ءسىز موتياشيەۆشە كيىنەسىز. پرولەتارلىق ىنتىماق قايدا؟
بولمە ءىشى كەنەت ۇياسى بۇزىلعان اراداي گۋىلدەپ كەتتى. جينالىس اعاسى ءترافيندى سىڭعىرلاتىپ تا، ايقايلاپ تا كوردى. شۋ ارەڭ باسىلدى.
— مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرمەۋىڭە بولادى، رىسقۇلوۆ! — دەپ ايقايلادى الدەكىم.
— جوق، جولداستار، رۇقسات بولسا، مەن جاۋاپ بەرەيىن، — دەدى كۇتپەگەن جەردەن جاس جىگىت.
— مەن جاۋاپ بەرەيىن. ويتكەنى سولشىل ەسەر پاليي مىرزا ءبىزدىڭ جينالىسىمىزعا زاڭسىز قاتىسىپ وتىرعانىمەن قويماي، بولشيەۆيكتەرگە الدەقانداي كىنا تاققىسى دا كەلەتىن كورىنەدى...
وتىرعاندار تاعى تولقىپ الا جونەلدى.
— بۇل نە دەگەن جۇگەنسىزدىك!
— ءتوراعا جولداس، سولشىل ەسەر نەگە بولشيەۆيكتەر جينالىسىنا قاتىسادى؟
تۇرار ساڭق ەتىپ، داۋىسىن كوتەرە شىعارىپ، ابىر-دابىردى توقتاتتى.
— جولداستار، قويىلاتىن سۇراق قويىلدى. مەن جاۋابىن بەرەيىن. ونان سوڭ سولشىل ەسەردى جينالىستا قالدىرۋ-قالدىرماۋ — ءوز ەرىكتەرىڭىز. سونىمەن، كيىم تۋرالى. مەن بالا كەزىمدە ۆەرنىي تۇرمەسىنىڭ باستىعى پريحودكو مىرزانىڭ مالايى بولدىم. پريحودكو مىرزانىڭ گيمنازيستكا قىزى ماعان ءبىر مەزگىل الىپپە ۇيرەتۋشى ەدى...
شاشىراتقى گۇلىندەي كوكشىل كوزدى، اپپاق اسەم قىز بۋالدىر اراسىنان، بۇلتتاردىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەندەي كەنەت تۇراردىڭ الدىنا ءالجۋاز عانا كۇلىمسىرەپ تۇرا قالدى.
— ...ءبىر كۇنى ول ماعان ساباق ۇيرەتىپ وتىرىپ، كەنەت ءسوزىن ءۇزىپ، ۇندەمەستەن، مەنىڭ تىزەمە قاراپ سازارىپ وتىردى دا قالدى. مەن نە بولعانىن اڭعارماي، الدى-ارتىما قارايمىن. اڭ-تاڭمىن. سويتسەم، شالبارىمنىڭ جىرتىعىنان تىزەم جىلتىراپ كورىنىپ تۇر ەكەن. كىرۋگە تەسىك تاپپادىم. قارا جەر قاق ايىرىلسا، كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتەر ەدىم... بۇل ءبىر جاي. كەيىن اكەم كاتورگاعا ايدالىپ كەتكەننەن سوڭ، مەركە مەكتەبىنە ءتۇسىپ وقىدىم. ءبىر كۇنى تاقتا الدىندا تۇرعانىمدا اتامىرزا ايباروۆ دەگەن ءبىر بايدىڭ بالاسى مەنىڭ شىنتاعىمنىڭ جىرتىعىن كورسەتىپ، بۇكىل سىنىپتى باسىنا كوتەرە كۇلىپ ەدى. ول كەزدە ينتەرنات ماعان ءالى كيىم بەرمەگەن كەز. جيىرما بەس بالانىڭ الدىندا تاعى ءبىر قىزاردىم. سوندا مەن وزىمە انت بەردىم: شامام جەتسە، اش جۇرسەم دە، ءبۇتىن كيىم، تازا كيىم كيىپ وتەمىن دەدىم. ءسىز، پاليي مىرزا، مەنىڭ مىنا كوستيۋمىم سۋ جاڭا دەپ ويلايسىز با؟ مەن مۇنى 1916 جىلى كوكتەمدە تاشكەنتتە وقىپ ءجۇرىپ، بوس ۋاقىتىمدا وزبەك بايىنا باعبان بولىپ جالدانىپ، سونىڭ اقشاسىنا ساتىپ الىپ ەدىم. وسى كوستيۋممەن مەركە تۇرمەسىندە دە وتىردىم. كيىم دە كۇتىم تىلەيدى، كۇتە بىلسەڭ قىرى سىنبايدى. ال قىرى سىنباعان كيىم ىشىندە ادام ءوزىن ەركىن سەزىنەدى. قاناعاتتاندىڭىز با مەنىڭ جاۋابىما؟
تۇرار پالييگە ەندى نايزاعايداي شانشىلا قارادى.
— بوساتسىن زالدى!
— تايىپ تۇرسىن ەندى! — دەگەن داۋىستار ءپالييدى دويىر قامشىداي وسىپ-وسىپ جىبەردى.
حمەليەۆسكيي ورنىنان تۇرىپ، سىپايى عانا:
— سولشىل ەسەر پاليي مىرزا، زالدى بوساتىڭىز، — دەدى.
سيىر جالاعان بۇزاۋ جۇنىندەي شاشى بۇرىنعىدان بەتەر جىلميىپ، يىعى ءتۇسىپ جۇنجىگەن پاليي جينالىستان كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. كەتىپ بارا جاتىپ تا ءتيىسۋىن تىيمادى.
— جارايدى رىسقۇلوۆ، مەنى بۇل جەردەن قۋدىرعانمەن، سوۆدەپتىڭ ماجىلىسىنەن قۋدىرا الماسسىز، — دەپ الداعى ايقاستاردى دا ايقىنداي كەتتى.
پاليي سوۆدەپتىڭ مۇشەسى ەكەنى راس. سوۆدەپكە سولشىل ەسەرلەر فراكسياسىنان سايلانعان.
جينالىس اعاسى تىزگىندى قولعا الىپ:
— تاعى دا سۇراقتارىڭىز بار ما؟ — دەدى زالعا قاراپ. — ۋاقىت وزدىرمايىق، جولداستار.
الدىڭعى قاتاردان كەپكەسىن قولىنا ەكى بۇكتەگەن موسقال جۇمىسشى كوتەرىلىپ، ءداۋ جۇدىرىعىن اۋزىنا اپارىپ ءبىر جوتكىرىنىپ الدى.
— رىسقۇلوۆ جولداس، ۇيلەنگەنسىز بە؟ وتباسىڭىز بار ما؟ — دەپ تۇتىعا تۇرىپ سۇراق قويدى.
بۇل سۇراققا «جوق» دەپ ءبىر-اق سوزبەن جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى. تۇرار سولاي دەدى دە. ءبىراق سول سوزبەن بىرگە قۇلاعىنا ىزىڭداپ باياعى ءبىر وگينسكيي «پولونەزى» تاعى كەلدى. الماتىنىڭ قىسقى كەشى، تاشكەنت كوشەسىندەگى كوك تۇرمە، تۇرمەگە جاپسارلاس پريحودكو ءۇيى. ناتاشانىڭ بولمەسى: قارا رويال، سۇيرىك قانا اق ساۋساقتار. قىز مۋزىكا تولقىنىنا باتىپ كەتىپ، قارا سۋدىڭ بەتىندە سارى جىبەك شاشى جايىلىپ جاتقانداي بولادى. مۋزىكا تىڭداپ وتىرعان تۇرار سول شاشتان اقىرىن عانا، ابايلاپ قانا سيپاتىسى كەلەتىن. ءبىراق قولى تيسە، سول الاۋ شاش لاپ ەتە قالاتىنداي كورىنەتىن. سوڭعى اككورد سوعىلعاندا قىز ورىندىققا شالقالاي كەتۋشى ەدى. ەكى قولى ورىندىقتىڭ ەكى جاقتاۋىندا جانى كەتىپ سالاڭداپ قالاتىن. باسىن شالقايتىپ جىبەرگەندە سارى جىبەك شاشى اۋەدەن التىن ساۋىلداپ توگىلگەندەي، سۋسىپ بارىپ، تۇراردىڭ بەتىنە ءتيىپ كەتەتىن. بەتى دۋ ەتە تۇسەتىن. قىز جالما-جان باسىن جۇلىپ الىپ، تۇرارعا قاراپ، ونىڭ بەتى كۇرەڭىتىپ بال-بۇل جانىپ، تاناۋى دەلديىپ كەتكەنىن كەرىپ:
— ۇنادى ما ساعان، تۋريك؟ — دەپ ەدى ءۇنى كۇمىس قوڭىراۋشاداي عانا نازىك سىڭعىرلاپ.
— ۇناعاندا قانداي! — دەپ بالا ەنتىگە، ىنتىعا جاۋاپ قاتاتىن.
— كەل، ەندەشە، ەندى سەنىڭ اۋەنىڭدى سالايىق، بەرى، قاتار وتىر، — دەر ەدى ناتاشا. سودان سوڭ ءسوزى جوق ءبىراق كوكىرەگىندە ساڭلاۋى بار ادامعا ايتارى كوپ مۇڭدى مۋزىكا تار بولمەنىڭ ءىشىن كەرنەپ، تورداعى قۇس سياقتى، ەگەر توردان بوسانسا، الىسقا-الىسقا، زاڭگىر كوككە ۇشارداي بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ، اسىپ-توگىلىپ، شالقىپ-تاسىپ، دۇن-دۇنيەنى توپان سۋ قاپتارداي بولاتىن. بۇل — «ەلىم-اي» اۋەنى ەدى.
وسى تۇرىسىندا تۇرار اتاقتى مۋزىكانتقا ۇقسايتىن.
— جولداستار، ءبىز پارتيا قاتارىنا مۇشە قابىلداپ وتىرمىز. ءساياسي-ماندى سۇراقتار قويىلعانى ءجون، — دەپ قالدى حمەليەۆسكيي. — تاعى دا سۇراق بولار، ءسىرا؟ — زال ۇندەي قويمادى. سوندا حمەليەۆسكيي مۇرتىن تاعى ءبىر شيراتىپ:
— تۇرار جولداس، مەركە تۇرمەسىنەن بىلتىر ءسىز قانداي جاعدايدا قۇتىلدىڭىز؟ — دەدى.
بىلتىر، ياعني 1916 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا تۇرار مەركەنىڭ تۇرمەسىندە، اجال تىرناعىنا ءىلىنىپ جاتقان. تىرناق دەمەكشى، مەركە تۇرمەسىنىڭ جەندەتتەرى بۇعان ءولىم الدىنداعى ازاپتىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرىن ويلاپ تاپقان ەكەن. وبروۆ دەگەن نادزيراتەل روتميستر اركاديي پريحودكونىڭ بۇيرىعى بويىنشا، مۇنىڭ قولىنا كىسەن سالدى دا، جۇدىرىقتارىن جۇمدىرىپ، قايىسپەن تاس قىلىپ تاڭىپ تاستادى.
«قولدى كىسەندەگەنى ءجون-اق، ال جۇدىرىقتى تاڭىپ تاستاعاندا — نە ماقسات؟» — دەپ تۇرار مۇنىڭ سىرىنا تۇسىنە الماي الەك بولدى. — «كىسەندى اشىپ جۇرمەسىن دەگەنى مە ەكەن؟»
ەسىل جىگىت بۇل سۇمدىقتىڭ سىرىن كوپ ۇزاماي سەزىپ-اق قالدى. بىلۋدەن بۇرىن سەزدى. مولاق قولمەن، باسقانى قويعاندا، قاسىق قارماي الماي قور بولدى. قۋ تاماق تابىلىپ تۇرسا، ايتەۋىر يتشىلەپ بىردەڭە ەتۋگە بولادى ەكەن. باسقا تۇسكەندە ادام نە امال تاپپايدى. ءبىراق جۇمۋلى جۇدىرىق اۋەلى جانى كەتىپ ۇيىعانمەن، كەيىننەن زارلاپ ءبىر سىزدايتىندى شىعاردى.
ارادا اپتا وتكەندە مە ەكەن، الاقاندارىنا قانجار قادالعانداي، جىگىت شىركىن، بۇل ازاپقا شىداي الماي، قايتا-قايتا ەسى اۋا بەردى...
ول ەسىن جيعاندا تۇرمەدەن تىسقارى، تاۋ شاتقالىندا ءبىر ديىرمەنشىنىڭ ۇيىندە جاتىر ەدى. كەيىن ءبىلدى تۇرمەدەن ونى قۇتقارىپ العان باياعى ۇستازى يۆان ۆاسيليەۆيچ اندرەيەۆ، سىنىپتاس قۇربىلارى قابىلبەك سارمولدايەۆ، ماقسۇت جىلىسبەك، تورەبەك يسابەكوۆ، تۇردالى توقبايەۆ، اعايىندى ءجۇسىپالى، اشىمبەك نۇرشانوۆتار ەكەن. بۇل توپ — بولاشاق «قازاق جاستارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق وداعىنىڭ» نەگىزگى ۇيتقىسى ەدى.
جىگىتتەر تۇراردىڭ جۇدىرىقتارىن ارەڭ جازىپ الدى. اپتا بويى وسكەن تىرناق الاقاننىڭ كوگەرگەن ەتىنە قان شىعارماي كىرىپ كەتكەن ەكەن. اگارىم، وسى تىرناق وسىلايشا وسە بەرسە، الاقاندى ءارى قاراي تەسىپ ءوتىپ، قولدىڭ تۋ سىرتىنا شىقپاقشى ەكەن.
ارينە، مىنا جينالىستا تۇرار بۇل سۇمدىقتىڭ ءبارىن سيپاتتاپ جاتپادى. تەك قۇتقارۋشى ازاماتتاردىڭ اتىن اتاپ شىقتى.
— ءسىز اتاعان ازاماتتار ءسىز ءوزىڭىز قۇرعان «قازاق جاستارى ريەۆوليۋسيالىق وداعىنىڭ» مۇشەلەرى عوي: وسى وداقتىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى نە بولدى جانە ول قالاي ىسكە استى؟ وسىنى قىسقاشا عانا بايانداپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ — دەدى تاعى دا حمەليەۆسكيي.
«ستەپان كنۋتوۆيچ بۇل جايىنان حاباردار ەدى عوي. ءسىرا، جينالىسقا تۇسىنىكتىرەك بولسىن دەپ ادەيى قويدى-اۋ بۇل سۇراقتى»، — دەپ قويدى ىشىنەن.
— جارايدى، ستەپان كنۋتوۆيچ، — دەدى تۇرار سول ويلانىپ. — ءبىز وداقتى قۇرۋ ىسىنە مەركەدە اقپان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن ىلە-شالا كىرىستىك. اۋەلى وداقتىڭ ۋستاۆىن بەكىتتىك، پروگرامماسىن بەلگىلەدىك. اقپان ريەۆوليۋسياسى، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، مونارحيانى قۇلاتقانمەن، كوپ نارسە وزگەرە قويعان جوق: قاناۋشى سول قاناۋشى، قانالۋشى قالپىندا قالا بەردى. اجداھانىڭ باسى شابىلعانمەن قۇيىرشىقتارى ءالى بار ەدى، ارينە، ءالى دە بار. وداق ەڭ الدىمەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى كوميتەتتەرىنە قارسى، بايلار مەن كۋلاكتارعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋدى العى ماقسات ەتىپ قويدى. ءتونىپ كەلە جاتقان اشارشىلىققا قارسى ارەكەت جاسالدى. حالىقتىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى جۇرگىزىلدى. حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ كوزدەلدى. كوپشىلىك اراسىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتكە بايلار مەن كۋلاكتارعا قارسى جينالىستار، ميتينگىلەر ۇيىمداستىرىلدى. بۇل ىستە ءبىز الدىڭعى كوزقاراستاعى اسكەري عارنيزوندارمەن، سولداتتارمەن تىعىز بايلانىستا بولدىق. اۋليە-اتا، مەركە گارنيزوندارىمەن، ونىڭ ماركستىك ۇيىمىمەن تىعىز بايلانىس جاسادىق. ودان ارعىسىن، ستەپان كنۋتوۆيچ، ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز: ءبىزدىڭ بارلىق جۇمىسىمىز كوز الدىڭىزدا ءوتتى. قالايدا ءبىزدىڭ وداق بولشيەۆيكتىك باعىت ۇستاعان ۇيىم بولدى. باسقا نە ايتامىن: جىك-جىگىن تاراتا بەرسە، اڭگىمە كاپ، — دەپ تۇرار جينالىس اتاسىنا، ودان كەيىن زالعا قارادى.
ستەپان كنۋتوۆيچ ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ مۇرتىنا قولىن تاعى ءبىر اپاردى. ءسىرا، بۇل جاتتاندى قيمىلدى ول ءوزى دە سەزبەي قالاتىن بولۋى كەرەك.
— تاعى دا سۇراق بار ما؟
— سۇراق توقتاتىلسىن! — دەگەن داۋىستار شىقتى زالدان.
— وندا، سۇراق توقتاتىلسىن دەگەندەرىڭىز قول كوتەرىڭىزدەر. قارسى؟ جوق. ەندەشە، سويلەۋشىلەر بار ما؟
— نەسىن سويلەيمىز؟ ءبارى دە تۇسىنىكتى. تەك ۇسىنىس بار: قابىلدانسىن، — دەدى كەپكەسىن قولىنا مىجىپ ۇستاعان موسقال جۇمىسشى. الگىندە تۇرارعا: «ۇيلەندىڭ بە؟» — دەپ سۇراق قويعان دا سول بولاتىن.
حمەليەۆسكيي زالدان تاعى ۇسىنىس بولار ما ەكەن دەگەندەي تاعى ءسال توقتاپ تۇردى دا، ءوزى سويلەپ كەتتى.
— ماسەلەنى داۋىسقا قويماس بۇرىن مەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتايىن، جولداستار. ءبىز بۇگىن وتە ماڭىزدى ماسەلە قاراپ وتىرمىز. بولشيەۆيكتەر پارتياسى قاتارىنا ادام العالى وتىرمىز. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، قازىرگى كەزەڭ — تاريحي اسا كۇردەلى كەزەڭ. ءبىر جاعىنان — ۋاقىتشا ۇكىمەت، ءبىر جاعىنان كەڭەس. كىم جەڭەدى؟ كىمنىڭ ءىسى — اق؟ حالىق كىمدى قالايدى؟ ءبىز — ماركسشىلدەرمىز، ءبىز لەنيندى جاقتايمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ وسال جەرىمىز: ورتالىق رەسەيدەن شالعايدامىز. ورتالىقتا نە بولىپ جاتقانىن دەر كەزىندە بىلە بەرمەيمىز. ريەۆوليۋسيونەرمىز دەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا وسى سەبەپتى اۋىتقۋشىلار، بىرەسە بولشيەۆيكتەردى جاقتاپ، بىرەسە سولشىل ەسەرلەردى، ءتىپتى مەنشيەۆيكتەردى جاقتاپ، ساندالعاندار جوق ەمەس. وسىنداي كەزەڭدە رك(ب)پ قاتارىنا مۇشە الۋدىڭ قيىندىعى، جاۋاپكەرشىلىگى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. ال ءبىز مۇشەگە الۋ جونىندە كانديداتۋراسىن قاراپ وتىرعان ازامات تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ناعىز بولشيەۆيك ەكەنىن ىسپەن دالەلدەگەن ادام. كوزىن جىرتيتىپ اشىپ، دۇنيەگە كەلگەننەن قاناۋدىڭ، جوقشىلىقتىڭ ءدامىن مول تاتقان. زورلىق-زومبىلىقتى از ءومىرىنىڭ ىشىندە كوپ كوردى. اكەسى رىسقۇل پاتشا اكىمشىلىگىنە قارسى وق اتىپ، 1905 جىلدىڭ قۇربانى بولىپ، كاتورگاعا ايدالىپ، حابارسىز كەتتى. پاناسىز بالا ءوزىنىڭ تابيعي تالانتىنىڭ، ەتى تىرىلىگىنىڭ ارقاسىندا سونشالىقتى اۋىر تۇرمىستىڭ ەزگىسىنەن جوق بولىپ كەتپەي، تىرمىسىپ، وقۋ وقىپ، سانالى ازامات، بەلسەندى كۇرەسكەر، كاسىبي ريەۆوليۋسيونەر دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. ەگەر مەن وسى جينالىستا ءبىر سىرىمدى اشسام، رىسقۇلوۆ جولداس مەنى كەشىرەر دەپ ويلايمىن. وسى جينالىس قارساڭىندا مەن رىسقۇلوۆ جولداس جونىندە ەشقانداي كۇمان قالدىرماۋ ماقساتىمەن ونىڭ وتكەن ءومىر جولىنان ءبىراز ماعلۇماتتار جينادىم. سول ماعلۇماتتاردىڭ ءبىرىن عانا سىزدەرگە جاريا ەتۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر...
حمەليەۆسكيي تۇرار جاققا «كەشىر» دەگەندەي كۇلىمسىرەپ ءبىر قاراپ قويدى دا، گيمناستەركاسىنىڭ ءتوس قالتاسىنا قول سالا باستادى. زال «نە بولار ەكەن؟» — دەگەندەي تىنىپ قالعان. «بۇل مەن تۋرالى نە ماعلۇمات تاۋىپ الىپ ەدى؟» — دەپ تۇرار اڭ-تاڭ.
— تۇرار جولداستىڭ انكەتاسىندا جازىلعانداي، ول 1914 جىلى پىشپەكتىڭ ى-دارەجەلى اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىن باۋ-باقشا ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىققان. ءبىلىمىن ودان ءارى جالعاستىرۋ ماقساتىمەن ول مەكتەپ ديرەكتورىنا بىلاي دەپ ارىز جازىپتى:
«...مەن قازاقتىڭ پاناسىز قالعان، قاراپايىم بالاسىمىن. ورىستاردىڭ مادەنيەتىنىڭ، ءىلىمىنىڭ يگى اسەرىنىڭ ارقاسىندا شاما-شارقىنشا شاعىن ءبىلىم الدىم. وسى ءبىلىمنىڭ ناتيجەسىندە «بۇرىن كىم ەدىم، ءقازىر كىممىن جانە قيىن-قىستاۋ شىرعالاڭى كوپ بولاشاعىم قانداي بولماق» دەپ الدى-ارتىمدى شامالايتىنداي حالگە جەتتىم. كۇن كورۋ ءۇشىن كۇرەسۋ، شىندىعىندا قيىن، ويتكەنى مەن جاستايىمنان جەتىم قالىپ، تالاي-تالاي باقىتسىز كۇندەر كەشتىم، مەنىڭ نارەستەلىك ساناما وشپەستەي ءىز قالدىرعان جەتىمدىكتىڭ نەشە الۋان تاۋقىمەتىن تارتتىم. ايتەۋىر سول اۋىرتپالىقتان ەزىلىپ كەتپەي، بوي تۇزەرلىكتەي تىرەكتى مەن بىلىمنەن تاپتىم...».
بۇدان ءارى تۇرار جولداس مەكتەپ ديرەكتورىنان سامارا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا جولداما بەرۋدى وتىنەدى. ءوتىنىشى قابىل بولىپ، سامارادا ەمتيحاندى جاقسى تاپسىرادى. ءبىراق ونداعى شوۆينيست-ديرەكتور تۇراردىڭ ارىزىنا: «كيرگيزعا جەر وڭدەۋدى وقۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ تۇجىرىم سوعىپ، وقۋعا قابىلداماي قويعان.
مىنە، جولداستار، ريەۆوليۋسيا جولىنداعى ءبىزدىڭ جاۋىنگەر سەرىگىمىزدىڭ ومىرىنەن ءبىر عانا ەلەس وسىنداي. مەن ءوز باسىم رىسقۇلوۆ جولداستىڭ يدەالىنان اينىمايتىنىنا، ەزىلگەن تاپتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە بەرەتىنىنە بەرىك سەنەمىن جانە سىزدەردىڭ بارلىقتارىڭىزدى دا سەندىرگىم كەلەدى... سونىمەن داۋىسقا قويامىن: كىمدە كىم تۇرار رىسقۇلوۆ رك(ب)پ قاتارىنا الىنسىن دەگەندەرىڭىز، قول كوتەرىڭىزدەر!..
* * *
تۇرار بۇگىن دە باداشى قامشىسىنىڭ شارتىلىنان ويانىپ كەتتى. كوشە جاقتان ۇزىن قامشىنىڭ شارتىلى مىلتىق اتقانداي قاھارلى-اق.
بۋرىل كوشەسىنىڭ سيىرلارى قالا شەتىنە قاراي بەل العان ەكەن.
ءۇيدىڭ ءىشى ءالى قارابارقىن. تۇرار كوزىن اشقان بويى ءبىرىنشى ويىنا ورالعانى — كەشەگى جينالىس ەدى. جينالىس بارىسىن باستان-اياق كوڭىلمەن شولىپ ءوتىپ، ونداعى ءوز سوزىنە دە، وزگەلەردىڭ سوزىنە دە، قاناعاتتانعان سەزىمدە قالدى. تەك ءبىر تۇيتكىل، اشىق كۇندى بۇلت شالعانداي ءبىر ءسات ءپالييدىڭ ارەكەتى ەدى. «ءاي، وسى سولشىل ەسەرلەردەن جاقسىلىق شامالى-اۋ. ءبىزدىڭ قابىلبەك سولارعا بەكەر ىلەسەدى. بەكەر...» — دەپ تۇرار توسەكتەن تۇرىپ بارىپ، كوشە جاقتاعى تەرەزەنىڭ پەردەسىن ىسىرىپ جىبەرىپ ەدى، جىپ-جىلى شاعىن بولمەنىڭ ءىشى جىميىپ قويا بەرگەندەي بولدى.
كوشەدە كورشى مامەتتىڭ جالاڭاياق بالالارى جاڭا باداشى ايداپ اكەتكەن سيىرلار ادەپسىزدىكپەن تاستاپ كەتكەن جاپانى جىپ-جىلى بۋسانىپ جاتقان قالپىندا قاپشىقتارىنا سالىپ الىپ ءجۇر ەكەن.
«ءبىزدىڭ قازاق سياقتى ەمەس، ارەكەتى مىقتى حالىق، — دەپ قويدى تۇرار الگى بالالارعا ايانىشپەن قاراپ تۇرىپ. — وسىلار وسىدان قىستىق وتىنىن جيىپ الادى. «ەسەك ارتىن جۋساڭ دا — مال تاپ» دەپ قايران اقىن اباي تەككە ايتپاعان شىعار. ەڭبەكتىڭ ارامى جوق. بۇلاردىڭ تەزەك تەرگەنى ءارى وزدەرىنە پايدا، ءارى بۇكىل ماحاللاعا پايدا — كوشە تازا بولادى.
تۇرار سۇلگى، سابىن، ءتىس شايعىش الىپ، اۋلاعا شىعىپ ەدى، ءۇي يەسى اۋلادا ءجۇر ەكەن.
— اسسالاۋمالەيكۋم، سابدەن اعا! — دەپ سالەمدەستى. سابدەن بۇعان بۇرىلىپ قاراپ:
— ۋاعالايكۋماسسالام، — دەپ ءۇنىن قىراتتاپ تۇرىپ امانداستى. — نەگە ەرتە تۇرعانسىڭ، تۇرار بالام؟ سەن تۇندە تىم كەش ورالدىڭ ەمەس پە؟
— جينالىس ۇزاققا سوزىلدى، ساكە.
— ە-ە، جينالىس، جينالىس. بولشيەۆيك — جينالىس، مەنشيەۆيك — جينالىس. «شۋرو-ي-يسلاميا» — ءام جينالىس.
— ەسەرلەردى ۇمىتىپ كەتتىڭىز، ساكە، — دەپ كۇلدى تۇرار.
— ءاي، ءوزى دە ەسەر دەسە ەسەر شىعار، ىلعي قيسايىپ جۇرەتىن كورىنەدى عوي، — دەپ سابدەن شي سىپىرعىنىڭ تارقاتىلىپ كەتكەن كەندىر ءجىبىن شيەلەپ بايلاي بەردى.
— ءسىز مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىز، ساكە؟
— ە-ە، تۇرار بالام، ءبىز قارت كىسىلەر، اڭگىمەگە قۇمار كەلەمىز. ەندى وسىدان ءشاي ءىشىپ الىپ، اتشاباردىڭ بازارىنا قاراي اياڭدايدى بۇل جامان اعاڭ. ءشايحانادا وتىرىپ الىپ، ال كەپ تالاس: بىرەۋ بولشيەۆيكتى ماقتايدى، بىرەۋ مەنشيەۆيكتى جاقتايدى. ال جۇما نامازى كۇنى مەشىتكە بارساڭ عۇمار يمام بۇكىل مۇسىلمان، بالاسىن «شۋرو-ي-يسلامياعا» كىرىڭدەر دەپ ۇگىتتەيدى. ءبىزدىڭ الگى ابدەن سول «شۋرو-ي-يسلاميانىڭ» داۋلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ الىپتى.
كەنەت ءيدىڭ ءيسى مۇڭك ەتتى. سابدەن تۇندە يلەپ قويعان تەرىلەر ەكەن. تۇراردان ىڭعايسىزدانىپ:
— بىلايىراق تۇرايىق بالام، — دەدى سابدەن. — مىنا ءيسى قۇرعىر... بۇرىن ەپتەپ تەرى-تەرسەك جيناپ ساۋدامەن اينالىسۋشى ەدىم. ەندى ونى ەشكىم المايدى. قالادا اشارشىلىق، تۇرارجان. ءدان ۇشپايدى. ءبىر قاداق بيداي ءبىر قويدىڭ قۇنى. بۇيتە بەرسە، قىرىلىپ قالارمىز، ءسىرا. اتشاباردا ناۋبايشىلار اق ناندى وتكىزە الماي، سىڭسىپ تۇرۋشى ەدى، ەندى قارا ناننىڭ قابىعى دا تابىلمايدى. اللا، ءوزىڭ جار بولا گور. پاتشانى قۇلاتىپ، قۇدايعا كۇناكار بولدىق پا، ءسىرا. جانا ۇكىمەت نە جاقسىلىق كورسەتەدى؟ كەرەنسكيي دەگەن اقشا قاپ-قاپ بولىپ قاۋقيىپ قالدى. بورجىعان اسقاباق سياقتى، تۇككە جارامايدى.
سابدەن تۇراردىڭ قۇلاعىنا اۋزىن توسىپ:
— شىراعىم تۇرار، اباي بول، سەنىڭ انا جولى اتشاباردا سويلەگەن سوزىڭنەن كەيىن ساۋداگەرلەر ساعان قاتتى كىجىنىپ ءجۇر. سەنى ماقتاپ جۇرگەندەرى دە بار، داتتاپ جۇرگەندەرى دە بار.
— ساكە، قارا قىلدى قاق جارىپ وتىرساڭ دا، كەتەدى بىرەۋ ماقتاپ، بىرەۋ بوقتاپ، دەگەن. مەن ايتسام، ءادىلىن ايتتىم. اشتان قىرىلىپ جاتقاندارعا جاردەم بەرسە، بايلار مەن كۋلاكتار، ساۋداگەرلەر ودان كەدەيلەنىپ قالمايدى. مەنىڭ كاسىبىم — اش-جالاڭاشقا كومەكتەسۋ.
اۋلانىڭ وڭتۇستىككە قاراعان كوشە جاعىنان ءبىر ءۇي، باتىس جاعىنان كورشى ابدەن ۇيىمەن جاپسارلاس تاعى ءبىر ءۇي سالىنعان. شىعىس جاعىندا قامبا، مالقوردا سوعىلعان. كوشە جاقتا بيىك قاقپالى ءبىر دۋال، تەرىستىك جاعىندا شاعىن ۇرى ەسىك شىعاتىن تاعى دا بيىك دۋال. ۇرى ەسىكتەن شىقساڭىز سىڭسىپ تۇرعان باۋعا كىرەسىز. باۋدى اينالا ارىق قازىلعان. تالاستان بولىنگەن سۋ سول ارىقتى يىقتاپ، لىقسىپ اعىپ جاتادى. تۇرار سول سۋعا جۋىنايىن دەپ كىشى ەسىككە بەتتەي بەرىپ ەدى، ەرگەجەيلىدەن ءسال-اق ۇلكەن شاقار سابدەن شار-شار ەتە قالدى.
— وۋ، مۇنىڭ نە، شىراعىم تۇرار! جۋىناتىن بولساڭ — مەن-اق سۋ قۇيىپ جىبەرەم عوي. ارىقتىڭ سۋى لاي، ونى قايتەسىڭ. الگى ءساليما ءالى تۇرماعان با؟ ءساليما!
بويجەتكەن قىزدى نەگە شاقىرعانىن تۇسىنە الماي، تۇرار ابىرجىڭقىراپ تۇردى دا:
— جو-جوق، ساكە، و نە دەگەنىڭىز! ءوزىم-اق... باققا شىعىپ كىشكەنە بوي جازىپ الايىن، — دەپ بوي بەرمەي سىرتقا شىعىپ كەتتى. ارتىنان قۋىرشاقتاي قۇلدىراڭداپ جۇگىرگەن سابدەن:
— ارىقتىڭ سۋىنا جۋىنبا، تۇرارجان. ءسال سەيىلىپ قايت. تازا سۋ دايىن بولادى، — دەپ بەزىلدەپ قالدى.
باقتى اينالدىرا ارىق بويىنا وتىرعىزىلعان ناۋ تەرەكتەر تاڭعى سامالمەن تەربەتىلىپ، جاسىل الا جاپىراقتارمەن اسپاننىڭ كوگىلدىر كۇمبەزىن تازالاپ تۇرعانداي ەكەن. دەگەنمەن، تەرەكتەردىڭ بالاق جاپىراقتارى سارعايىپ، تۇسە باستاپتى. تۇراردىڭ تابانىنىڭ استىنا تىرس ەتىپ قاراكۇرەڭ بىردەڭە دومالاپ ءتۇستى. ءدال توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان الپامسا ەمەننىڭ دانەگى ەكەن. ەمەننىڭ دە ۇرىعى ءپىسىپتى. باقتاعى تاربيعان الما اعاشتار ءپىسىپ جەتكەن كۇزدىك المادان بۇتاقتارى ءيىلىپ، ىڭىرانىپ تۇر.
— «مىناۋ ءبىر بەرەكە. ال قالادا — اشتىق، — دەدى تۇرار باقتىڭ ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ. — ەل اشتىققا ۇشىرايدى. بيىلعى كۋاڭشىلىق مىنا سابدەن باعىن قيالاپ وتكەن سياقتى. بۇنىڭ اسىعى تۇگەل. ال ۋەزد بويىنشا سۇراپىل كۋاڭشىلىق. ەگىن شىعىمسىز، ءشوپ اپتاپتان ۇشىپ كەتتى. جۇت بولارى ءسوزسىز. ۋاقىتشا ۇكىمەت ارەكەتسىز وتىر. كەڭەستەردىڭ قولىندا تولىق بيلىك جوق ءازىر...».
«ءتۇۋ، — دەدى تۇرار وزىنە ءوزى وكپەلەگەندەي، — ۇيقىدان تۇرعان بويدا وسى وي قىستايتىنى نەسى مەنى؟».
سولاي دەپ، ءوزىن-وزى زورلاپ، ەشتەڭە دە ويلاماۋعا تىرىسىپ، اياق-قولىن جازىپ، جاتتىعۋ جاساۋعا كىرىستى. ءبورى بۇلكىلگە سالىپ، ارىقتى جاعالاي جۇگىرە جونەلىپ، باقتىڭ ارعى شەتىنە جەتكەندە، ارعى بەتتىڭ رەڭى ەرىكسىز كوڭىلىن ءبولدى: قالا شەتىنەن ءارى كىشى بۋرىل بوكتەرى ءورت شالعانداي قارا قوتىرلانىپ، بەتىنە ءزارى شىعىپ، قابارتىپ جاتىر ەكەن. كوز كورىم كوك جيەكتەن بەرى ارانى اشىلعان الپاۋىت كومەيدەي سۋىق سەزىلدى. تۇرار تەز بۇرىلىپ، كەرى جۇگىردى. «تەز سوۆدەپكە جەتۋ كەرەك!» دەدى وزىنە ءوزى بۇيىرىپ. سوۆدەپكە تەز جەتسە — ءتونىپ كەلە جاتقان اجداھانى توقتاتاتىن ءبىر امال تاباتىنداي كورىندى.
كەنەت سىڭقىلداپ كۇلگەن داۋىستان كىلت توقتاپ جان-جاعىنا ساسقالاقتاي قارادى. ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ بوي جازىپ جۇگىرۋ بۇل مەكەننىڭ ادەتىندە جوق، سوندىقتان بۇل ماحاللانىڭ تۇرعىندارى جاس جىگىتتىڭ مىنا جۇگىرىسىن ەرسى كورەدى.
الگى الپامسا ەمەننىڭ تۇبىنەن بۇلاڭ ەتىپ ءساليما شىعا كەلدى. قولىندا شاۋگىم، يىعىندا اپپاق ۇزىن تۇكتى ورامال. تۇلعا ءبىتىمى، نۇر شاشىپ، اپپاق تىستەرى ءتىزىلىپ، اقسيا كۇلىپ تۇر:
— اعاي، كىمنەن قاشىپ جۇگىرىپ كەلەسىز؟ — دەپ ءساليما تاعى سىلق-سىلق كۇلدى. ءبىر قولىندا شاۋگىم، سول قولىنىڭ قارىنا سۇلگى ىلگەن: بىرەسە ەڭكەيىپ، بىرەسە شالقالاي كۇلەدى. سول كەزدە كەمپىرقوساق ءتۇستى اتلاس كويلەگىنىڭ استىنان ارشىن ءتوس دىرىلدەگەندەي بولادى. اتلاس كويلەك جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ شۇعىلاسىنا شاعىلىسىپ مىڭ قۇلپىرادى. جۇپ-جۇمىر يتەلگى مويىن ءمارمارداي ءاپپاق ەكەن.
— سالەمەتسىز بە، اعاي. كەلىڭىز، سۋ قۇيىپ جىبەرەيىن، — دەپ قىز بۇعان كوزى جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا شاۋگىمدى ىڭعايلاي بەردى.
— جوق، جوق، بىلاي بولمايدى. ءساليما قارىنداس. مىنا ارىقتاعى سالقىن سۋعا جۋىنامىن. كوپ-كوپ راقمەت. — تۇرار كوزىلدىرىگىن تۇزەڭكىرەپ قىزعا تاعى قاراپ ەدى، ءساليما توقپاقتاي بۇرىمىن كەۋدەسىنەن ارقاسىنا قاراي لاقتىرا تاستاپ، باسىن انتەك قيسايتقاندا قۇلاعىنداعى شەڭبىرەك التىن سىرعا بۇلتاڭ ەتە قالدى.
— ءسىز ۇلكەن تورەسىز، اعاي. ارىقتان ەڭكەڭدەپ جۋىنىپ جاتقانىڭىز جاراسپايدى. قارىنداسىڭىزدىڭ قولىن قاقپاڭىز. — قىز وسىنى ايتىپ ەركىن كەتىپ، شاۋگىمدەگى سۋدى تۇراردىڭ الدىنا اعىزىپ تا جىبەردى. شەگىنەرگە جەرى، ايتارعا ءۋاجى قالماعان جىگىت، امال جوق كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، جاعاسىن جىمقىرىپ، سۋعا الاقانىن توسا بەردى دە، كوزىلدىرىگىن الىپ، ەمەن تۇبىندەگى تۇيە جاپىراقتىڭ ۇستىنە تاستادى.
— مەن تورە ەمەسپىن، ءساليما، — دەدى سۋعا قولىن توسا بەرىپ.
— ءسىز تورە بولماي، كىم تورە بولادى. ءماڭىز، مىنە، سابىن.
كوزىلدىرىكسىز ناشار كورەتىن جىگىت سابىندى الا بەرەمىن دەپ قىزدىڭ بىلەگىن ۇستاپ الدى. ءجۇزىمنىڭ ءۇزىمى سياقتى قىرىق بۇيرەك بۇدىر كوك ءاتىر سابىن ءبىر سۇيكەگەننەن-اق كوپىرىپ الا جونەلدى.
— «بۇل قاي جاقتان كەلگەن سابىن؟ — دەپ سۇراي جازداپ، تۇرار ءوزىن ءوزى لەزدە تەجەپ قالدى، — تۇك كورمەگەندەي بولعانىم جاراماس».
ءبىراق سۇڭعىلا قىز جىگىتتىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتى سيقىرمەن سەزىپ قويعانداي سىڭعىرلاپ تۇرىپ ءوزى ءتىل قاتتى:
— تاشكەندە ناعاشىلارىم تۇرادى. سولاردىڭ بەرىپ جىبەرگەن سالەمدەمەسى عوي. سىزدەي تورەگە، تورە ەمەسپىن دەيسىز، تورەلەردىڭ سۇلتانىنا ادەيى ساقتاپ جۇرگەن سابىن ەدى، اعاتاي.
تۇرار مۇنشا ماراپاتتى ۇناتپاي، سابىنداعان كوزىن تارس جۇمعان كۇيى تاشكەننەن كەلگەن قىمبات بۇيىمدى قىزدىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى.
— راقمەت، — دەدى ءۇنى قاتقىلداۋ شىعىپ. — ەسىڭدە بولسىن، قالقام، مەن تورە دە ەمەسپىن، سۇلتان دا ەمەسپىن، وسى ەسىڭدە بولسىن. بۇدان بىلاي مەنى ولاي اتاما.
— بۇكىل اۋليە-اتانى اۋزىنا قاراتقان ازاماتتى سۇلتان دەمەي، كىم دەيمىز، اعاتاي؟ انەۋ كۇنى اتشاباردا ءدۇيىم حالىقتىڭ الدىندا سويلەگەنىڭىزدى بۇكىل ەل جىر ەتىپ ايتىپ ءجۇر.
قىز سۋدى سىپايى عانا سىزدىقتاتىپ تۇر ەدى، ەندى ەركەلىگى ۇستاپ كەتكەن بالاداي، سالقىن سۋدى جىگىتتىڭ جەلكەسىنەن جون ارقاسىنا قاراي توگىپ-توگىپ جىبەردى. ويلاماعان وقىس قيمىلدان تۇلابويى ءدۇر ەتىپ تىتىركەنىپ، شەگىنە بەرىپ، جىگىت تەز بويىن جيىپ الدى دا سىر بىلدىرمەي:
— راقمەت، ءساليما، سەرگىپ قالدىم توي. سۋىڭ سالقىن ەكەن، — دەپ سۇلگىگە قول سوزدى. وسى ءبىر وسپادارسىزداۋ ويىننان دانەكەرلىك دامە كۇتكەن قىز ويلاعانى بولماعان سوڭ، نازدى قىلىقپەن ورامالدى بۇلتاڭ ەتكىزىپ تاستادى دا، بۇرىلىپ، بۇرالا باسىپ، ۇرى ەسىككە بەتتەدى.
جىگىت تاپ-تازا تۇكتى ورامالمەن ءۇستى-باسىن قۇرعاتا ءسۇرتىنىپ تۇرىپ ەكىۇداي ويدا قالدى. «ءبىر ءسات ءازىل-وسپاق، ويناپ-كۇلۋ دە كەرەك شىعار. تىم سىرەسكەنىم نە؟ تىم تىك مىنەز روبەسپەرلىك ءاردايىم كەرەك پە ءوزى؟ جاس قىزدىڭ كوڭىلىن قاياۋلاتقانىم قالاي بولدى؟» — دەپ ءسال ىڭعايسىز ءسات وتكەردى.
ءسۇرتىنىپ بولىپ، ەمەن تۇبىندە جاتقان كوزىلدىرىگىن الىپ كيدى. بۇلىڭعىر دۇنيە قايتادان جايناپ قويا بەردى. كىم بىلەدى، الگىندە ول وسى كوزىلدىرىكتى الىپ تاستاماعاندا، ءساليما قىزعا باسقاشا قارار ما ەدى... كۇزدىك الما ساعاعىنان ۇزىلەيىن دەپ، تاڭعى شىق قىزعىلتىم رەڭىنەن ءالى تايماي، كۇن ساۋلەسىمەن اقىقتاي قۇلپىرىپ وينايدى. «باعبان بولىپ جۇرە بەرگەنىم دۇرىس پا ەدى: ارپالىسسىز، تىپ-تىنىش بەيبىت ءومىر ەدى سول». كەنەت سوناۋ مەركە بازارى، تەڭىز تىشقانىنا بال اشتىراتىن سوقىر شال كوز الدىنا تۇرا قالدى. «بۇكىل ءومىرىڭ شايقاس» دەپ ەدى سونداعى كوك قاعاز. سودان بەرى بۇل تۇرار جازمىشتىڭ تۋلاعان تولقىندارىن تالاي كەشتى. سول كوك قاعاز پەشەنەسىنە جازىلعان جازۋ شىعار. ءيا، بۇل پىشپەكتە جۇرگەندە جۇرتتان جاسىرىپ، روبەسپەر تۋرالى ەسى كەتىپ بەكەر وقىماعان، ءسىرا، فرانسيانىڭ ۇلى ريەۆوليۋسياسىنىڭ قاندى كويلەك قاھارمانىنا بۇل سوناۋ پىشپەك كەزەڭىنەن باستاپ ەلىكتەيتىن. روبەسپەردىڭ جولىن بەرسە دە، اقىرىن بەرمەسىن. روبەسپەر تاعدىرى تۇرار كيە تۇتاتىن تاق تۇلپار قىزىل جەبە تاعدىرىنا ۇقساس سياقتى كورىنەتىن.
قالانىڭ تەرىسكەي شەتىندەگى بۋرىل كوشەسىندەگى وسى پاتەردى تۇرارعا سىدىق ابىلانوۆ تاۋىپ بەرىپ ەدى. «قازاق جاستارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق وداعىنىڭ» بەلسەندى مۇشەسى ءمۇعالىم سىدىق ابىلانوۆ و باستا تۇرار مەركەدەن كەلگەن بەتتە ونى ءوز ۇيىنە شاقىرىپ ءجۇردى. شامادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ تۇرار وعان پاتەر تاۋىپ بەر دەپ ءوتىندى. سىدىق كونبەگەن:
— مەنىڭ ءۇيىمدى، ءوز ۇيىندەي كور. قىسىلماي، قىمتىرىلماي تۇرا بەر، — دەپ ارى-بەرى ايتىپ كورىپ ەدى، ءومىرى ەشكىمگە ماسىل بولۋدى بىلمەگەن تۇرار قاسارىسىپ، ايتقانىنان قايتپادى. اقىرى سىدىق ءبىر تانىستارى ارقىلى قالانىڭ ۇساق ساۋداگەرى سابدەندى كوندىرىپ، تۇرار سونىڭ ءبىر بولمەسىن جالداپ تۇرىپ جاتىر ەدى.
قالادا قىمباتشىلىق. ازىق-تۇلىك اقشاعا تابىلمايدى. مەركەدە اندرەيەۆتىڭ كومەگىمەن ءمۇعالىم بولىپ ءجۇرىپ تاپقان ازىن-اۋلاق اقشا تاۋسىلۋعا اينالعان. پاتەر مەن ەكى مەزگىل ءشاي-پۇلعا دەپ تۇرار سابدەنگە ەكى ايدىڭ اقىسىن الدىن الا تولەپ قويعان. اۋەلى سابدەن كادىمگىدەي ساۋدالاسىپ، پاتەر اقىسىن ەكى اي بۇرىن الدىن الا تالاپ ەتسە دە، كەيىنىرەك تۇرارعا ءشايدى ىقىلاسپەن بەرەتىن بولدى.
— قايدا جۇمىس ىستەيسىڭ، قاراعىم؟ — دەپ سۇراعان العاشقى كەزدەسكەن بەتتە.
— سوۆدەپتە.
— جالاقىڭ قانشا؟
— جالاقى المايمىن.
— «جالاقىسىز جۇمىس بولا ما؟» — دەگەن ءۇنسىز سۇراقتى تۇرار سوندا سابدەننىڭ جىڭىشكە ءاجىم تورلاعان شۇڭەت كوزىنەن تانىپ قالىپ ەدى. اقىرى سابدەن: «پاتەر اقىسىن الدىن الا تولەسە، ونىڭ قىزمەتىندە، جالاقىسىندا نە شارۋام بار؟» — دەگەن اقىلعا كەلىپ، تۇرارعا باسپانا بەرگەن.
* * *
تاڭەرتەڭگى ءشاي كەلدى. اركىمنىڭ ءوز تىرشىلىگى بار. سابدەن دە مىنا تۇرارعا بولا سىپايىلىق ساقتاپ وتىرعانى بولماسا، قابىن ارقالاپ بازارعا قاراي قوس اياقتاپ جۇگىرمەكشى: سابدەننىڭ بايبىشەسى ديليارام اپاي دا ۇن بازارعا جونەلەدى. تۇنىمەن تاندىر نان ءپىسىرىپ شىقتى، سونى ساتىپ كەلەدى. ال بۇل ءۇيدىڭ قىزدارى ءساليما مەن ءاليما ءىس تىگەدى.
«تىرشىلىك، تۇرمىسى كوپ قازاقتان وزگەشە، — دەيدى تۇرار كىشكەنتاي تۇيەكوز شىناياقپەن ءسۇتسىز قىزىل ءشايدى اۋزى كۇيە ۇرتتاپ وتىرىپ. — بۇلاردى قاي تاپقا جاتقىزۋعا بولادى. كىسىنىڭ ەڭبەگىن قانامايدى، بىلاي قاراساڭ. ءوز بەتتەرىنشە قىبىرلاپ، كۇن كورىپ جاتقان جاندار. ال بىلاي ءبىر قاراساڭ، وسى ەڭبەگى ادال دا ەمەس سياقتى. جالپى قازاقتا باي بار، كەدەي بار. قاناۋشى مەن قانالۋشى. ال مىنا سابدەن قايسىسىنا جاتادى؟»
— اعاتاي، ءشاي الىڭىز، — دەپ ءساليما ءۇنى سىلقىم ەستىلگەندە عانا تۇرار ويى ءبولىنىپ، وزىنە شىناياق ۇسىنىپ، ءشاي ۇستاعان قولىن ەكىنشى قولىمەن دەمەپ، تىزەرلەپ تۇرعان قىزدى اڭعارىپ، ونىڭ سونشا سۇلۋ ءمۇسىنىن، ءاربىر قيمىلىنىڭ نازىك، نازعا تولى ەكەنىن ەندى انىق اڭعارعانداي، ءبىر ءسات ءساليماعا سۇقتانا قاراپ قالدى.
جىگىتتىڭ بۇل ىقىلاسىن بايقاپ ۇلگىرگەن سۇڭعىلا قىز جىڭىشكە، سۇرمەلى قاسىن لىپ ەتكىزىپ ءبىر قاعىپ ءسۇپ-سۇيىر ساۋساعىمەن سارى ساماۋرىننىڭ ءبۇيىرىن سيپالاي بەردى. ساماۋرىننىڭ بۇيىرىنە نيكولاي پاتشانىڭ سۋرەتى ويىلىپ سالىنعان ەكەن، سۇيرىك ساۋساقتىڭ قىنالى تىرناعى سول سۋرەت سىزىعىن جاعالاپ اينالدىرا بەردى. وسىدان جارتى ساعات بۇرىن باقتا تۇرعانداعىداي ەمەس، قىز كوزى مۇڭدى ەدى.
قىزىنىڭ نازىك قىلدى قيالىندا اكەسىنىڭ شارۋاسى شامالى سياقتى-تىن. نيكولاي پاتشانىڭ ساماۋىرىنداعى سۋرەتىن قىزى ساۋساعىمەن سىزعىلاپ وتىرعانى وعان باسقاشا وي سالدى دا، سابدەن ءوز سارىنىمەن كەتتى:
— وپاسىز دۇنيە دەگەن وسى. بۇل دۇنيە ءبىر وپالى بولسا، وسى پاتشاعا وپالى بولار ەدى، ا بۇل دا تاعىنان تايىپ كەتتى. سوندا مىنا بىزدىكى نە دالباسا! بۇل نەكەلايدى قايدا قۇرتتىڭدار، تۇرار؟ نە بولدى ءوزى؟ ءتىرى مە؟
— ءتىرى، — دەپ كۇلدى تۇرار مىنا ۇساق ساۋداگەردىڭ بۇل اڭگىمەسىن قىزىق كورىپ. — سىبىردە، توبىل دەگەن جەردە تۇتقىندا وتىر.
— الدا جارىقتىق-اي، ءا؟ سوندا قالاي؟ كادىمگىدەي تۇرمەدە وتىر ما؟
— و جاعىن بىلمەيمىن، ساكە.
— اپىر-اي، ءا؟ سەنىڭ دە بىلمەيتىن نارسەڭ بولادى ەكەن-اۋ، — دەپ سابدەن ءبىر جاعىنا قيسايا كەتتى. — جۇرت: تۇرار بىلەدى، تۇرار بىلەدى، — دەپ گۋىلدەيدى ايتەۋىر.
— مەنىڭ بىلەتىنىم: پاتشانى حالىق سوتتايدى. ول جازاسىن الادى.
— ا مۇمكىن، قۇتىلىپ كەتەر، كىم بىلەدى، ونىڭ دا جاناشىرلارى بار شىعار؟ — سابدەن قىسقا شىنتاعىن تاۋىقتىڭ قاناتىنداي ەتىپ تەز جيىپ الا قويىپ، تۇزەلىپ وتىردى.
— ونىڭىز راس، ساكە، پاتشانى اڭساپ، اۋسال بولىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس. — پاتشانى شىنىندا دا الدەكىمدەر تۇتقىننان ءدال ءقازىر قۇتقارىپ الىپ قوياتىنداي تۇرار تىنىشسىزدانا باستادى.
— مەنىڭ ساندىراعىمدى قۇپتادىڭ-اۋ، تۇرار شىراق، — دەپ سابدەن ءماز بولىپ قالدى. شاۋشيگەن ءبىر ۋىس بەتى كۇلگەندە بۇرىنعىدان بەتەر قاتپارلانىپ، باياعى مەركە بازارىنداعى سوقىر دۋانانىڭ ەسكى قوبىزىنداي قىرتىستانىپ كەتتى. ءوزىن تۇرار قوستاعانىنا كادىمگىدەي قوقيلانىپ، ءۇنسىز وتىرعان بايبىشەسىن، قىزدارىن كىسىمسىپ ءبىر شولىپ الدى. شىنىاياقتى تىربىق ساۋساقتارىمەن تۇبىنەن بۇرە شىمشىپ ۇستاعان كۇيى، ەكىنشى قولىمەن تىزەسىن شىرەنە تىرەپ، كادىمگىدەي وي تولعاپ، شىناشاقتاي بولىپ، تۇرارعا شىكىرەيە قارادى. — تۇرار قاراعىم، وسى سەن كەرەنسكيي جاعىنداسىڭ با، لەنين جاعىنداسىڭ با؟
— لەنين جاعىندامىن، ساكە، — دەپ كۇلدى تۇرار مايدا ساۋداگەردىڭ كەنەت ساياساتقا اڭسارى اۋعانىن قىزىقتاپ.
— ءا-ا-ا، — دەپ سابدەن كوزىن سىقسيتىپ، اۋەلى تىلىمەن جالاپ الىپ، استىڭعى ەرنىن قىمقىردى.
— وسى كەرەنسكيي كۇشتى ەمەس پە؟ سونىڭ جاعىنا نەگە شىعا سالمايسىڭ؟ ءبىزدىڭ ابدەن كەرەنسكييدى ماقتايدى ايتەۋىر.
— وندا، «شۋرو-ي-يسلاميا» دا كەرەنسكيي جاعىندا عوي.
— بىلمەيمىن، شىراعىم، ايتەۋىر بىزگە تىنىشتىق بولسا — بولدى.
شىنتاقتاپ جاتىپ سابدەن ءبىر قولىمەن شىنىنى اۋزىنا اپارا بەرىپ، كەنەت ويىنا ءبىر كەرەمەت ورالعانداي وقىس توقتاپ، تۇرارعا شاۋشيگەن بەتىن كىلت بۇرىپ:
— وسى تۇرارجان، سەن كوپ قالانى كوردىڭ، ءا! — دەدى. — ءبىزدىڭ اۋليە-اتادان زورلارى دا بار ما؟
— بار عوي، ساكە، — دەپ كۇلدى تۇرار. اكەسىنىڭ بالا قۇساپ، قاي-قايداعىنى اڭگىمە ەتىپ، سىيلى ادامنىڭ باسىن قاتىرعانىنا ءساليما قىز قىسىلىپ، اق ءجۇزى الاۋلاپ شىعا كەلدى.
— ءاي، ءبىزدىڭ كاۋفمان كوشەسىندەي كوشەلەر جوق شىعار. كاۋفمان كوشەسىندەي قايدا-ا-ا، — دەپ سابدەن كوزىن جۇمىپ، استىڭعى ەرنىن تىستەپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.
سابدەننىڭ تاڭداي قاعىپ تاڭداناتىن كاۋفمان كوشەسى — اۋليە-اتاداعى تاس توسەلگەن جالعىز كوشە ەدى. مۇندا اكىمشىلىك مەكەمەلەر، ءتاۋىر-تاۋىر دۇكەندەر بولاتىن. بۇل كوشەمەن ادەتتە قىردان كەلگەن تۇيەلى، اتتى قازاقتاردى جۇرگىزبەيدى، ەسەك اربا مۇلدە جولامايدى. بىلقىلداق فاەتوندار، سۇلۋ ات جەككەن كۇيمەلەر عانا جۇرەدى.
— ايتپاقشى، وسى كاۋفمان دەگەن كىم ءوزى؟ — دەپ سابدەن شولاق شىنتاعىن جاستىقتان كوتەرە بەردى.
— كاۋفمان دەگەن تۇركىستان ولكەسىنىڭ تۇڭعىش گەنەرال-گۋبەرناتورى بولعان، ساكە.
— ە، باسە. اپىر-اي. ويازدىڭ ءۇيى — ءۇي-اق قوي سونداعى، — دەپ سابدەن تاعى دا كوزىن جۇمىپ، باسىن شايقادى. كەنەت كوزىن باتجاڭ ەتكىزىپ اشىپ الدى. — قۇداي بۇيىرتىپ، بولشيەۆيك جەڭسە، سول ويازدىڭ كەڭسەسىندە وتىراسىڭ عوي، ءتۇرار-ا؟ سوندا مىنا ءبىزدىڭ قۇجىرانى مەنسىنبەي كەتىپ قالاسىڭ عوي. ءبىراق جامان اعاڭدى ۇمىتپا، ايتەۋىر. ۇمىتپايسىڭ، ءا، تۇرار؟
— ۇمىتپايمىن، ساكە، ۇمىتپايمىن، — دەپ كۇلدى تاعى دا تۇرار.
سابدەن شىنتاقتاپ جاتىپ، تۇرارعا ءبىر، ءساليماعا ءبىر قاراپ-قاراپ قويدى. ءبىر ءسوز كومەيىندە جىبىرلاپ-اق تۇر. ءبىراق ايتا المادى. تەك كەسەنى تۇبىنەن مىرتىق ساۋساقتارىمەن ءبۇرىستىرىپ ۇستاعان كۇيى، كوزىن شارت جۇمىپ بوتەن ءبىر دۇنيەنى شارلاپ كەتتى. پەندەشىلىگى ۇستاپ، قيالىندا ۇلكەن قىزى ءساليمانى تۇرارعا قوسىپ وتىر. «ەرتەڭ» بۇيىرتسا، بۇل اۋليە-اتانى بيلەيىن دەپ تۇرعان جىگىت، — دەيدى وزىنە-وزى قۇپيا ايتىپ. — ال سوندا ونىڭ قايىناتاسى سابدەن قالاي سىيلى بولمايدى؟ ايبار سياقتى الپاۋىتتاردىڭ ءوزى مۇنىڭ الدىندا جورعالاپ جۇرەر ەدى. مەشىتتىڭ باس يمامى عۇماردىڭ ءوزى جۇما ناماز سايىن «سابدەن ەفەندي» دەپ قۇراق ۇشىپ تۇرار ەدى. سوندا سابدەن مىنا بالشىق ءۇيدى ساتىپ جىبەرىپ، كاۋفمان كوشەسىندەگى قىزىل كىرپىش ۇيلەردىڭ بىرىنە كىرەر ەدى. «ءبىراق وندا مال ۇستاتپايدى اۋ» دەپ تاعى قينالادى. ال سابدەن سياقتى قازاق قالانىڭ وزىندە مال ۇستاماي وتىرا المايدى. «ءبىراق تۇرار ايتسا، باسقالار قىڭ دەي المايدى عوي»، — دەپ بۇل ءتۇيىندى دە شەشىپ تاستايدى. سالدەن سوڭ قاستارىنىڭ اراسى قوسىلىپ، تۇكسيە قالادى. «ال كەرەنسكيي كۇشەيىپ كەتسە شە؟ ءتىپتى پاتشانىڭ ءوزى قايتىپ كەلسە شە؟ ول ءالى ءتىرى ەكەن عوي. بولشيەۆيككە قىزىڭدى بەردىڭ دەپ سورپامدى سوندا قايناتار...».
— وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە، تۇرار؟ — دەپ سابدەن كوزىن اشتى.
— جيىرما ەكىدە، ساكە.
— وي، ءالى بالا ەكەنسىڭ عوي، — دەپ سابدەن ولقىسىنىپ قالدى. — «بالا نەمە وكىمەت باسىندا وتىرا الا ما؟» — دەپ تە قويدى.
تۇرار وعان قارسى داۋ ايتىپ جاتپادى. تەك انا جىلى سامار ساپارىندا باشقۇرتتىڭ بالاسى اقمارمەن ارادا بولعان اڭگىمە ويىنا ورالدى. ساماردىڭ اۋىلشارۋاشىلىق وقۋىنا سوندا اقماردى دا الماي قويىپ ەدى. وقۋعا قابىلدانباعان ەكەۋى سوندا بىر-بىرىنە مۇڭىن شاعىپ، ءبىراز كۇن جولداس بولىپ، سامار قالاسىنىڭ ءتۇز-دامىن بىرگە تاتىسقان. اقمار تۇراردان ەرەسەكتەۋ ەدى.
— ەح، جيىرماعا جاقىندادىم. بىتىرگەن بيتتەي نارسەم جوق. ال مەنىڭ جاسىمدا بابام سالاۋات قول باستاعان، — دەپ تىستەندى. — بىلەسىڭ بە، تۇرار، ءبىزدىڭ باشقۇرتتاردا ول تۋراسىندا جىر دا بار:
— سالاۋات نەشە جاسىندا.
جاسىل كامشات بوركى باسىندا.
گەنەرال بولعان سالاۋات
جيىرما ەكى جاسىندا...
— دا، ال مەن... ۆووبششەم، ايداعىز، تۇرار، كەتتىك ءبىزدىڭ ۋفاعا. ۆپروچەم، كوپ قازاقتار ءبىزدىڭ ۋفادا وقىعان. ولار ءقازىر وڭاي كىسىلەر ەمەس. بەلگىلى ادامدار.
— جوق، مەن ەلگە قايتامىن، اقمار. تاشكەنتتە جاڭادان ينستيتۋت اشىلىپتى. باعىمدى تاعى ءبىر سىناپ كورەمىن، — دەپ ەدى سوندا تۇرار. — ال سالاۋات جىرى جاقسى ەكەن. ونى مەن جاتتاپ الامىن. ۋفادا وقىعان قازاقتاردى دا بىلەمىن. ولاردىڭ كوبى شىنىندا دا حالىققا زور قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. مىسالى، بەيىمبەت...
تۇراردىڭ قولىنداعى بوساعان شىنىعا قولىن سوزعان سەليما ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى دە... لەزدە جالعاستىرىپ الدى. وسى كوكتەمدە تاشكەنتتە مۇستافا شوقايەۆپەن كەزدەسكەنى ەسىنە ءتۇستى. — ون التىنشى جىلى اۋليە-اتا كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى بولعانىڭدى جاقسى بىلەمىن، — دەپ مۇستافا تۇراردى كوتەرمەلەي سويلەدى. — سەندەي كوزى اشىق ازاماتتار ءبىزدىڭ ءميللاتقا قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاجەت. ءاليحاننىڭ «الاشىنا» قالاي قارايسىڭ؟
— ول ۇلتتىق توماعا كيىپ الىپ، وزگە دۇنيەدەن وقشاۋلانىپ، ءبولىنۋ دەگەن ءسوز. ال بولىنگەندى ءبورى جەيدى، — دەدى تۇرار كىدىرمەستەن.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بالا. وتە دۇرىس ايتاسىڭ، — مۇستافا مۇنى يىعىنان قاققاندا تۇراردىڭ ءىشى جىلىپ قالعان. ءبىراق ىزىنشە مۇستافا ءوزىنىڭ بەتپەردەسىن اشىپ الدى. — ءبىزدىڭ قازاق — ۇلى تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى عانا. ال داۋىل شايقالتپاس بايتەرەك بولۋ ءۇشىن بۇكىل تۇركى تەكتەس حالىقتار ءبىر مەملەكەت بولۋى كەرەك. ۇلى تۇران مەملەكەتىنىڭ تاريحىن بىلەتىن بولارسىڭ؟
— بىلەمىن، — دەپ ەدى تۇرار اڭگىمەنىڭ قايدا اپارىپ تىرەرىن تەز اڭداپ. — ول تاريح قايتالانباس، مۇسەكە، قازىرگى كەزەڭ ۇلتتىق ۇلگىلەرگە قاراپ بىرىگۋدى ەمەس، تاپتىق تاڭبالارعا قاراپ بىرىگۋدى تالاپ ەتەدى.
— ويلان بالا، ويلان! تۇركى تەكتەستىڭ ءتۇبى ءبىر! — دەپ ەدى مۇستافا شوقايەۆ باسىن شايقاپ. سوندا قىزىل ءماۋىتى شوشاق تاقياسىنىڭ قارا شاشاعى سەلتەڭ-سەلتەڭ شايقالعانى تۇراردىڭ ەسىندە قالىپتى.
— ال كانە، ءتىرىنىڭ تىرلىگى بار. اسقا باتا قىلايىق، — دەپ سابدەن مولاقاي مىرتىق ساۋساقتارىن جايىپ جىبەرىپ، ىشىنەن تەز-تەز كۇبىرلەدى دە، شاۋشيگەن ءبىر ۋىس بەتىن سيپاي سالىپ، ورنىنان ىلدىم-جىلدىم ىرشىپ تۇردى.
وسى بەلگىنى زارىعا كۇتىپ وتىرعانداي ديليارام اپاي دا اۋىر دەنەسىنە قاراماي ورنىنان جەپ-جەڭىل كوتەرىلدى. اسىقپاعان تەك ءساليما: وڭ قولىنىڭ شىناشاعىن جەكە دارا شوشايتىپ، شىناياقتاردى ساماۋىرىندا قالعان اق سۋمەن اسىقپاي شايىپ، شەتىنەن بىر-بىرلەپ ورامالمەن مۇقيات ءسۇرتىپ، دەستەلەدى دە داستارقاندى جيدى.
— ءسىز دە اسىعىسسىز عوي، ارينە، — دەپ تۇرارعا قيىلا ءبىر قارادى.
— جۇمىس بار، ءساليما.
قىز ىشىنەن ءبىر كۇرسىندى.
ءساليمانىڭ دا ءوز شارۋاسى بار. ابىر-سابىر باسىلعان سوڭ «زينگەر» ماشيناسىن زارىلداتىپ، شيبارقىتتان، تاس بارقىتتان كامزول، كوكىرەكشە تىگەدى. زامان اۋمالى-توكپەلى بولسا دا، ەلدىڭ سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى ءباز-باياعى قالپىندا. بايلار قىز ۇزاتادى، كەلىن تۇسىرەدى. ءساليمانىڭ قولىنان شىققان كيىم ءوتىمدى.
* * *
ۇلكەن قاقپادان كوشەگە شىعار جەردە قوس قۇلاعى قىلىشتاي تىكىرەيگەن كوك توبەت جاتادى. وسى يت ايتەۋىر تۇرارعا ۇيرەنبەي-اق قويدى. تۇرار قاقپادان كىرەردە-شىعاردا كوك توبەتتى بىرەۋ الدىمەن ۇيشىگىنە كىرگىزىپ جىبەرىپ، ەسىگىن جاۋىپ قويادى. بۇل جولى دا سابدەن ءيتتى ۇيشىگىنە كىرگىزىپ جىبەرىپ، تۇراردىڭ كوشەگە شىعىپ كەتۋىن كۇتىپ، ۇيشىكتىڭ ەسىگىن باسىپ تۇردى. سودان سوڭ قىزدارىنا ايقايلاپ:
— قويلارعا سۋ بەرىڭدەر، ۇمىتىپ كەتپەندەر! — دەپ ەسكەرتتى. مال قورادان ەش ۋاقىتتا قوي بالاسى ۇزىلمەيدى. سابدەن ولاردى قولدان جەمدەپ، بورداقىلاپ، قاۋىن سويعانداي شەتىنەن بىر-بىرلەپ جەپ وتىرادى.
شانداق كوشەگە شىققاندا سابدەن قاپشىعىن ارقالاپ الىپ، تۇراردان قالماي قۇلدىراڭداپ كەلە جاتتى. تۇرارمەن قاتار جۇرۋىندە دە ەسەپ بار: قيسىق-كيسىق كوشەنىڭ دومبازداپ سوققان دۋالدارىنىڭ ار جاعىنان ماحاللا تۇرعىندارى مويىندارىن قىلقىڭداتىپ سوزىپ-سوزىپ قارايدى.
— وھو، سابدەن اقانى قاراڭدار، كەڭەستەردىڭ باستىعىمەن بىرگە كەلە جاتىر!
— تۇرا تۇر بالەم، كەڭەسپەن بىرتە موينى استىنا قايىرىلىپ تۇسەر. سوندا سابدەن قايتەر ەكەن...
— كەڭەس دەگەن نە ءوزى؟
— ويباي بولشيەۆيكتەر عوي. مال-مۇلكىڭدى تارتىپ الىپ، ەكى قولىڭدى توبەڭە قويىپ، قوڭىز تەرگىزىپ قاڭعىرتىپ جىبەرەدى ءالى. انە، انا سابدەننىڭ قاسىنداعى بولشيەۆيك وتكەن جۇما بازاردا ءدۇيىم حالىقتىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ، بايلاردى، ساۋداگەرلەردى كونپىسكەلەپ، دۇنيەلەرىن كەدەيلەرگە تاراتىپ بەرۋ كەرەك دەپتى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعىن بالاعاتتاپ، ابدەن جەر-جەبىرىنە جەتىپتى. ءوزى جانىپ تۇرعان شەشەن دەيدى.
— ە، وندا الدىمەن سابدەننىڭ مالىن، مۇلكىن نەگە المايدى؟ سودان باستاسىن، ودان كەيىن كورە جاتارمىز.
— وي، قىزىق ەكەنسىڭ، سابدەن بويجەتكەن قىزىن سول بولشيەۆيككە بەرمەكشى دەيدى. ال قايتەسىڭ؟ ۇيىنە نەگە كىرگىزىپ الدى دەيسىڭ؟ بۇل سابدەن مەن ابدەننەن امال ارتىلعان با؟
— ءولا، وندا قالاي: بولشيەۆيك كۇشىك كۇيەۋ بولعانى ما؟
— ە، ولارعا ءبارىبىر ەمەس پە، ايتەۋىر شۇبەرەك باس تابىلسا، قايىن اتاسىنىڭ قولىندا دا تۇرا بەرەدى.
وزبەك، قازاق، ورىس، تاتارى ارالاس قيسىق-قىڭىر كوشەنىڭ توعىشارلارىنا وسىلايشا جاڭا ءبىر وسەكتىڭ وزەگى تابىلدى. كوبىنەسە ۇساق ساۋدا-ساتتىقپەن كۇنەلتەتىن بۇل قاۋىمعا اسىرەسە «شۋرو-ي-يسلاميانىڭ» ىقپالى كۇشتى. «شۋرو-ي-يسلاميا» بولشيەۆيكتەردى قاراپايىم حالىققا قۇقاي ەتىپ كورسەتۋگە ۇستا.
سابدەن ارنەنى ايتىپ، قۇلدىراڭداپ، تۇراردىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىعا بەردى. تۇرار شىداي الماي:
— ساكە، ءجۇرىپ كەلە جاتقان كوشەڭ قيسىق بولسا دا، ءجۇرىسىڭ ءتۇزۋ بولسىن. انە، بۇكىل ماحاللا بىزگە قاراپ تۇر. ءتۇزۋ ءجۇرىڭىز، — دەپ تاستادى.
قالانىڭ قوتىرىن جاسىرىپ تۇرعان جاسىل جاپىراقتار سارى الا تارتىپ شارشاعان كوبەلەكتەي قالباڭداپ بارىپ، جەرگە بىر-بىرلەپ قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر. تۇراردىڭ الگىدە عانا جالتىراتا تازالاپ شىققان قارا ءتۋفليىن دەمدە توزاڭ تۇتىپ قالدى. اۋليە-اتا جارىقتىقتىڭ شاڭى بيىل ەرەكشە. ونى تازارتۋعا ۇلى نوسەر كەرەك-اق...
مىڭ جىل بۇرىن قالانىڭ جان-جاعىن بيىك-بيىك دۋالدار قورشاعان. ءتورت جاعىندا ءتورت قاقپاسى بولعان. ءقازىر بۇكىل شاھاردى قورشاپ تۇرعان قورعان جوق. ەندى اركىم ءوز ءۇيىن جەكە-جەكە قورشايتىن بولعان. ءار ءۇي — ءبىر بەكىنىس. دومبازداپ سوققان دۋالدار — ءبىرى بيىك، ءبىرى الاسا، بىرىمەن ءبىرى جالعاسىپ كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى. توپىراق تا توزعانداي، دۋالداردىڭ ءاجىمى ايعىز-ايعىز. كەيبىر جەرلەرى قۇلاپ ءتۇسىپ، ۇڭىرەيىپ قالعان. كەتىك دۋال — جىرتىق كيىم سياقتى. ءابيىرىڭدى اشادى. ار جاقتان اۋليە اتالىق كەدەيدىڭ جاتاعان جۇدەۋ ءۇيى جالاڭاشتانىپ تۇرادى. ءالى جاپىراعى ءتۇسىپ ۇلگىرمەگەن جۇزىمدىك سۇيەۋ تاياقتاردى شىرماي وراپ، جانسىز اعاشتى ايمالاي تۇسەدى.
ەكى دوڭعالاقتى ارباعا باۋ-باۋ جۋساندى ءۇيىپ ارتىپ، تىرمىسقان كوك ەسەگىن تىزگىنىنەن شىرەنە تارتىپ، اربانى دا، ەسەكتى دە ءوزى سۇيرەگەندەي بولىپ، جىرتىق كەبىسىن قوڭىلتاق كيگەن قازاق كەتىپ بارادى. بۋرىلدىڭ قىراتتارىنا بيىل ساراڭ شىققان تىربىق بوز جۋساندى كەتپەنمەن قىرشىپ شاۋىپ باۋلاپ-باۋلاپ، بازارعا اپارادى. جاقىنداپ قالعان قىستىڭ قاھارىنان قورىققان بايعۇس ساۋداسى جۇرسە، اياعىنا ەتىك ساتىپ الماقشى شىعار.
جول شەتىندە مەزگىلىنەن بۇرىن ولگەن اق كوبەلەكتى قۇمىرسقالار قاۋمالاسىپ يلەۋىنە قاراي جانتالاسا سۇيرەيدى. ولاردىكى دە قىستىڭ قامى.
— اۋىلدارىڭدا بيىل استىق قالاي؟ — دەيدى قارا كەمپىر قارا پارەنجەنىڭ ار جاعىنان قولىن شىعارىپ، جىرتىق كەبىستى قازاققا اقشا ۇسىنباقشى بولىپ.
— جىلان جالاعانداي، — دەيدى قازاق قارا قاقپالى تۇرمەنىڭ ىشىندە تۇرعان اداممەن سويلەسكەندەي ايقايلاپ.
— بولشيەۆيكتەر كەدەيلەرگە استىق بەرەدى دەيدى عوي، — دەيدى قارا كەمپىردىڭ داۋىسى زىندان تۇبىنەن شىققانداي سىبىرلاپ.
— ءاي، قايدام، قاشپاعان قارا سيىردىڭ ۋىزى بولىپ جۇرمەسە، نەعىلسىن، — دەپ قازاق ءشۇبا سوعادى.
قارا پارەنجەنىڭ ار جاعىنان ءبىر ۋىس قاعاز اقشا ۇستاعان قول كورىنەدى.
— وۋ، بايبىشە، بۇل قوبىرعان قۋ قاعازىڭدى نە قىلامىن، وتقا جاعامىن با؟ ماعان ءدان كەرەك. نان كەرەك. ءتۇسىندىڭ بە؟ ال كەرەنسكييدىڭ اقشاسىنان ءوزىڭ پارەنجە تىگىپ ال! — دەپ قازاق كوزى ىرىندەگەن، ءالى ءجۇنى قوربيعان ماۋباس ەسەگىن ارى قاراي سۇيرەي جونەلەدى. — وتىن ورنىنا كەرەنسكييدىڭ اقشاسىن ءوزىڭ جاق.
— ءاي-ۋ، تۇرا تۇرىڭىز، ءماڭىز، كۇمىس تەڭگە، — دەپ قارا پارەنجەنىڭ ار جاعىنان قول قيمىلداپ، كۇمىس اقشالى قالتا الىپ شىعادى.
بۇلاردىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان تۇرار وسى ءبىر كەلەڭسىز جايدىڭ كۋاسى بولىپ، تاعى دا ويعا قالادى: «حالىقتى سەندىرۋ كەرەك. سوزدەن ىسكە جەدەل كوشۋ كەرەك. بايلاردى كونفيسكالاپ، مىنا ءسىڭىرى شىققان كەدەيگە قول ۇشىن بەرمەسە، بيىل قىستان امان قالۋى ەكىتالاي».
* * *
«بيىل قىسىڭ نە، وسى كۇزدەن ارتىلار ما ەكەنبىز»، — دەگەندەي كوشەدە ءىلبىپ باسىپ، بيىك قاقپالاردى تاياعىمەن تاقىلداتىپ، قايىر-ساداقا سۇراپ تۇرعاندار كەزدەسە باستادى. بۇلار قالا دۋانالارىنا ۇقسامايدى. انە، اناۋ كىر كيمەشەك كيىپ، بەس-التى جاسار بالا جەتەكتەگەن ايەل، ءسوز جوق، ەلدەن كەلگەن. بالانىڭ ءوڭى بيت سورعانداي بوپ-بوز شەكەسىنەن كوك تامىرى كورىنىپ تۇر. كىشكەنتاي نارەستەنىڭ كوزدەرىنە كۇللى الەم اش-جالاڭاشتارىنىڭ قايعى-قاسىرەتى كەلىپ قوناقتاپ قالعانداي ەكەن. بەت-اۋزى كۇلكىلدەپ ىسكەن شەشەسى ءالسىز قولمەن قاقپانى تىقىلداتادى. زارىعىپ كوپ تۇرادى. ونىڭ تاعدىرى وسى قاقپانىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى سياقتى. كىسى بالاسىنا الاقان جايۋعا ارلاناتىن، ۇياتى كۇشتى جان شىعار. ەسىك تىقىلداتۋىنان بايقالادى. ەسىك قاعۋعا قولى ارەڭ كوتەرىلەدى. تارسىلداتپاي، ولىمسىرەتىپ جاي قاعادى. ونى تۇكپىردەگى ءۇي يەلەرى ەستىمەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق قاقپانىڭ ار جاتىنان ورشەلەنىپ يت ۇرەدى. يت ءقازىر قايىرشىعا قاستىق قىلدىم دەسە دە، دوستىعى كۇشتى. ويتكەنى ىنىنە تىعىلعان قالا توعىشارىنىڭ مازاسىن الىپ، قاقپانى اشپاسىنا قويمايدى.
ايەل كارى دە ەمەس، ءبىراق جاسىنا جەتپەي بورجىپ، بەت-الپەتى بۇزىلىپ بولىپتى. ءسىرا، تىرەگى جوق، كۇيەۋى اجال قارماعىنا بۇرىن ىلىنگەن ءتارىزى بار. ەندى ءوزى دە تىرىلەر ساناتىنان شىعىپ قالعانداي. تەك بالانى ساقتاسام-اۋ دەگەن انالىق سەزىم بارلىق ار-ۇياتتان اتتاتىپ، الاقان جايدىرىپ قويىپتى.
ار جاقتان بۇرقىلداپ ءۇي يەسى شىقتى. قايىرشىلاردى كورىپ، قاتتى اشۋلانىپ، قايىرىمنان ينەنىڭ جاسۋىنداي سەزىم بىلىنبەي، قاقپانى تارس جاۋىپ قويدى.
— ارى ءجۇر، — دەدى الگى ءۇي يەسى اشۋلانىپ، يتىمەن قوسا ارسىلداپ. — بار، انا بولشيەۆيكتەر اسىرايدى سەندەي ساندالعانداردى! اتشاباردا اسحانا اشىپتى دەيدى اشتار ءۇشىن. كەشىكپەي ءوزىمىز دە سوندا باراتىن شىعارمىز. ىشەگىمىزدى سۋىرىپ جەيىك دەپ وتىرمىز. ساعان بەرەتىن ساداقا قايدا؟!
تۇرار الگى ايەلگە تاياپ كەلىپ:
— اتشابارعا بارىڭىز. ميرزا-اۋف دەگەننىڭ ءۇيىن سۇراڭىز. اشتارعا سوندا تاماق بەرىلەدى. ەندى قۇلاپ قالماي تۇرعاندا تەزىرەك جەتۋگە تىرىسىڭىز، — دەدى.
ايەلدىڭ دولىرعان ەرنى بىردەڭە دەپ قىبىرلاعانداي بولدى. بالا شەشەسىنىڭ جەڭىنەن تارتقىلادى.
— اپىر-اي، ناۋبەت تونە باستاپتى عوي، — دەپ سابدەن شوشىندى.
تۇرار ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، بالانىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، تۇلابويى ءدىر ەتە قالدى. نارەستەنىڭ جانارى بالانىڭ ەمەس، جاسامىس ادامنىڭ كوزقاراسىنداي سۇمدىق ەكەن. باسى قاۋقيىپ، ءداۋ كورىنەدى. قىلدىرىقتاي مويىن سول باستى كوتەرە الماي بىلق-سىلق ەتەدى. اياق-قولى شيدەي دە، قارنى شەرميىپ قالىپتى، اران اۋرۋدىڭ شىن نىشانى كورىنىپ تۇر.
— ساكە، ءسال كىدىرىڭىز، — دەدى تۇرار الدىعا ءتۇسىپ، اسىعا باسىپ بارا جاتقان سابدەنگە. سابدەن الدەنەدەن كۇدىكتەنىپ، قاشقاقتاعانداي ىڭعاي ءبىلدىرىپ:
— اسىعىپ تۇرمىن، تۇرارجان. — جۇما ناماز...
— اسىقپاڭىز. مىنالاردى ەكەۋمىز مىرزا-اۋفتىڭ ۇيىنە جەتكىزەمىز. تاستاپ كەتۋگە قالاي ءداتىمىز شىدايدى؟ كوردىڭىز بە، شەشەسى مۇلدە جۇرە المايدى. بالا دا قۇلاعالى تۇر.
— ويباي، شىراعىم-اۋ، سوناۋ اتشابارعا بۇلاردى جەتكىزگەنشە كۇن دە باتادى توي. بۇلاردىڭ ءقايسىبىرىن جارىلقايسىڭ، تۇرار؟! قۇداي جارىلقاماعان سورلىعا، ادامنىڭ جانى اشىعاننان نە پايدا؟ مەنى قيناما. — سابدەن قيپاقتاپ، ارى بۇرىلا بەرگەن. — ساكە! — دەگەن ءسوز ساقپانداي سارت ەتە قالدى. سابدەن سەلك ەتىپ توقتادى. — الىڭىز قولتىعىنان اناۋ ايەلدى! مەن بالانى كوتەرەمىن. مەن سىزگە ۇيدەن شىققاندا ماعان ىلەس دەگەن جوقپىن. ماعان ىلەسكەن ادامداردىڭ جۇمىسى وسىنداي بولادى، ءبىلىپ قويىڭىز. ال ايتقانىمدى تىڭداماساڭىز — مىنالاردى ءسىزدىڭ ۇيگە الىپ بارامىن. باعاسىز، باقپاساڭىز، زورلاپ كوندىرەمىز.
— قايدام، قاراعىم، جامانشىلىعىم جوق ەدى ساعان، — دەپ سابدەن قومىت ايەلدى اشەيىن قورىققانىنان عانا قولتىعىنان دەمەگەن بولدى. بالا شۇيكە جۇندەي جەپ-جەڭىل ەكەن. شەرميگەن قارىن بولماسا، قىرىم ەت جوق، قۋ سۇيەك. تازا كيىنگەن بەيتانىس ادام ءوزىن كوتەرىپ كەلە جاتقانىنا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، ۇڭىرەك كوزدەر تۇرارعا كىرپىك قاقپاستان تەسىلە قارايدى.
— ءاي، قاراعىم تۇرار-اي، سەندەي تورە ادامنىڭ جۇمىسى بۇل ەمەس ەدى-اۋ، — دەپ سابدەن الگىدە تۇرارمەن قاتار كەلە جاتقانىن دارەجە كورسە، ەندى نامىستانىپ، وتكەننەن دە، كەتكەننەن دە، ۇيالىپ قارا تەرگە ءتۇسىپ كەلەدى.
— قاتەلەسەسىز ساكە. مۇمكىن، بۇل بالا كەيىن حالىققا ءسىز بەن بىزدەن گورى قاجەتتىرەك ازامات بولىپ وسەر. ءولتىرىپ الساق، وبالى ەكەۋمىزدى ەكى دۇنيەدە دە جىبەرمەيدى.
ارت جاقتان ات جەككەن اربانىڭ دىبىسىن ەسىتىپ، تۇرار تۇرا قالدى دا، قول كوتەردى. دەلبە ۇستاپ وتىرعان قىزىل بەت، قابا ساقال توق كىسى تۇراردىڭ ايتقانىنا كونبەي، اتتارعا قامشى باسا بەرگەندە، تۇرار بوجىنى تارتىپ قالىپ، جان قالتاسىنان ريەۆولۆەردى سۋىرىپ الدى. كوزى شاراسىنان شىعا، ءتىلى كۇرمەلىپ قالعان قابا ساقال اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كولىككە ايەل مەن بالانى ءوزى كوتەرىپ وتىرعىزدى.
ارباعا تۇرار دا ءمىنىپ، قابا ساقالعا:
— اتشابارعا تارت! تەز! — دەپ بۇيىردى.
— كەشىرە گور، سەن كىمسىڭ؟ — دەدى ارباكەش الدەن ۋاقىتتان كەيىن تىلگە كەلىپ.
— اۋليە-اتا سوۆدەپىنىڭ مۇشەسى تۇرار رىسقۇلوۆ.
ۇڭىرەك كوز بالا تۇراردىڭ بەتىنە تاعى دا ۇزاق قارادى. نە جىلاي بىلمەيتىن، نە كۇلە بىلمەيتىن، سىرەسپە رەڭ — ءجۇز جاساعان، دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ بولعان قاقباستىڭ ىرەپەتىندەي مۇلدە ەنجار، مۇلدە سامارقاۋ. ءبىراق تەرەڭدە جاتقان كوزدەرى عانا شىڭىراۋ تۇبىندەگى سۋعا تۇسكەن ساۋلەدەي جىلتىراپ، رىسقۇلوۆتىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. «مەن مۇنىڭ جاسىندا تۇرمەدە ەدىم-اۋ» دەگەن وي تۇراردىڭ باسىنا ساپ ەتە قالدى.
* * *
«بولشيەۆيكتەر اش-جالاڭاشتار ءۇشىن اتشاباردا باسپانا اشىپتى» دەگەن حابار جەر-جەرگە، ەل-ەلگە لەزدە تاراپ كەتكەن. وسى حاباردى ەستىگەن كەمباعالدار اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اتشابارعا اعىلا باستاعان. اتشابار دەگەن ەسىم ناۋبەت جالماۋىزدىڭ باسىن شاباتىن، ەرتەكتەگى باتىرداي ەستىلەدى. اۋليە-اتانىڭ قاق ورتاسىندا، بيىك جاردىڭ باسىندا تۇرعان وسى ەجەلگى بازار ءقازىر اۋقاتسىز السىزدەردىڭ كيەلى مەككەسىندەي بولىپ تۇر.
بولشيەۆيكتەر فراكسياسى بۇل پۋنكتتى اشۋىن اشقانمەن ۋاقىتشا ۇكىمەت قولداماي، اشتاردى اسىراۋ ءۇشىن قور جينالماي، پۋنكت باستىعى ميرزا-اۋفتىڭ شىر-پىرى شىققان كەز ەدى. ميرزا-اۋف وسى اتشاباردىڭ قوي بازارىندا شاعىن شايحانا ۇستايتىن. ءداۋ قارا قازاندا بۇرىن جۇپار ءيسى باس اينالدىرىپ، كوز تۇندىرىپ، بازارشىلاردى ەركىنەن ايىرىپ، سيقىرىمەن تارتىپ پالاۋ ءپىسىرىلىپ جاتاتىن. كىشىگىرىم كىسى بويلى، جۋان سارى ساماۋرىندار سەكسەۋىل شوعىنان ىسىلداپ، يىنىنەن دەم الىپ تۇرار ەدى.
ەندى ءداۋ قارا قازاندا قاتىقسىز قارا سۋعا ارپا مەن س ۇلى ۇنىنان اتالا قاينايدى. ەرتەدەن كەشكە دەيىن ۇزبەي قاينايدى. اۋەلى ميرزا-اۋف اشتارعا اتالانى ءشومىش تولتىرا قۇيۋشى ەدى، جەتكىزە المايتىن بولعان سوڭ، ءشومىشتى قىسىپ ۇستاپ، جارتىلاي قۇياتىن بولدى. سوندا دا جەتكىزە المايدى. كەنەۋى كەپكەن، ارانى اشىلعان ادامدار ارپانىڭ اتالاسىنا تەگى تويمايدى. ونىڭ ۇستىنە ساعات سايىن ىسىپ-كەپكەن ادامدار سۇيرەتىلىپ كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر...
مىنە، قىزىل بەت، قابا ساقال الدەبىرەۋ تاعى دا ەكەۋىن اكەلىپ، اربادان ءتۇسىردى. ميرزا-اۋف قىزىل بەت، قابا ساقالعا دۇرسە قويا بەردى.
— ءاي، ءوزىڭ سەپ-سەمىز بولىپ، جاقىندارىڭدى اشىقتىرىپ، مۇندا اكەلگەنىڭ نە؟ اپىراي المادىڭ با؟ نە دەگەن ۇياتتان بەزگەن، قۇدايدان قورىقپاعان، ادامنان ۇيالماعان، بەتىڭنىڭ كونى بەس ەلى!
— و-و-ەي! — دەپ قابا ساقالدا دا جان بار، وكىرە ۇمتىلعان. — رىسقۇلوۆتى بىلمەيتىن نەتكەن نايساپسىڭ؟! سونىڭ پارمانى!
«رىسقۇلوۆ» دەگەندە ميرزا-اۋف رايىنان لەزدە قايتىپ، ساباسىنا ءتۇستى. سول ارادا تۇرار دا كەلىپ جەتكەن.
— ءيا، ورتاق ميرزا-اۋف، قالاي، قيىن بولىپ جاتىر ما؟
— ءجۇدا قيىن، ورتاق رىسقۇلوۆ، ءجۇدا حيامەت! مەنى بۇل توزاقتان قۇتقارىڭىز، ورتاق رىسقۇلوۆ! ازىق-تۇلىك باسقارماسى بەس قاپ ارپا ۇن، ءبىر تۇيەنىڭ ەتىن بەرگەن ەدى. تاۋسىلدى. ەندى مەنى ءپىسىرىپ جەمەسە، تەگى تۇك جوق...
— جۇماققا بارۋ ءۇشىن اۋەلى توزاقتان ءوت، ميرزا-اۋف. بۇل راحىم ىسىنە وزىڭنەن باسقا لايىق ەشكىم جوق. ال كانە مىنا ايەلدى بالاسىمەن قابىلداپ ال دا، وزەگىن جالعا. اسىرەسە بالاعا ىحتيات بول. ساقتا بالانى! كىم بىلگەن، ءبىر زاماندا وسى بالا جاقسىلىعىڭدى ەسەلەپ قايتارار.
— قۇدايدان قايتسىن دە، ورتاق رىسقۇلوۆ. ادامنان جاقسىلىق قايتار دەپ كەپ دامەلەنبەيمىن. بۇل بالا ءوسىپ، ورلەپ، مەنىڭ باسىما كوك تاس قويار دەيمىسىڭ... — دەپ ميرزا-اۋف بالانىڭ سۇلدەرىن اربادان كوتەرىپ الىپ، دۋالدىڭ تۇبىندەگى ارپا ۇنىنان بوساعان قاپتاردىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ قويدى. ىشكى ۇيگە ءوزى كىرىپ، قول باقىرمەن اتالا الىپ كەلىپ، بالانىڭ اۋزىنا توستى. سوندا سالعىرت، سامارقاۋ سۇيەك كەنەت ءتىرىلىپ، شيدەي قولىمەن كولباقىردى قارىسا ۇستاپ، تۇمسىعىن سۇعىپ كەپ جىبەردى. ميرزا-اۋف بالانىڭ باسىن باقىردان ارەڭ اجىراتتى.
— بىردەن كوپ ىشۋگە بولمايدى، بەيشارا! كوتەرە الماي ءولىپ قالاسىڭ.
— كوتەرە المايتىنداي مايى كىلكىپ تۇر ما ەدى؟ — دەپ ىزالى مىسقىلمەن تۇرار ءبىر تۇيرەپ قالدى. بۇل كەزدە ميرزا-اۋف قولباقىردى ايەلدىڭ اۋزىنا توسقان. ايەلدىڭ كونەكتەي كۇلكىلدەك ەرنى يكەمگە كەلمەي، اتالانىڭ بىرەر قاسىعىن ومىراۋىنا توگىپ الدى. اناعان، اناعان بەر دەپ يشارا ەتتى بايعۇس انا بالاسىن مەڭزەپ.
وسى كەزدە ەكپىنى ءۇي جىققانداي ويقاستاپ ءبىر توپ ادام cay ەتە قالدى. ورتاسىنداعى اق شەكپەندى، قۇندىز بورىكتى ايباردى تۇرار بىردەن تانىدى، باسقالارىن تۇستەي المادى. ءبىراق تۇرلەرى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىكپە ەكەن.
— ا-ا، تۇرارجان، مەركەنى بۇلدىرگەنىڭ از ەدى، ەندى قاسيەتتى اۋليە-اتاعا اۋىز سالدىڭ با؟ بۇل كيەلى شاھار، اۋليەلەر جايلاعان مەكەن. سەندەي ءىبىلىس ارامداماسا كەرەك ەدى بۇل قاسيەت ورداسىن! — ايباردىڭ سول كوزىنىڭ الدى ىرباڭداپ تارتا بەرەتىن بولىپتى.
— اقساقال، مەركەنى ءبۇلدىرىپ بولىپ، قاسيەتتى اۋليە-اتاعا انا التى قارىس ازۋىڭىزدى سالىپ تۇرعان ءوزىڭىز ەمەسسىز بە؟ اۋزىڭىزدا سالەمىڭىز جوق، بىردەن قاباتىن ادەتىڭىز ءالى قالماعان ەكەن. — تۇرار ايىلىن جيماي، سەسكەنبەي سويلەدى.
— سالەم سەنىڭ نە تەڭىڭ، ءباتشاعار. كىسىمسي قالۋىڭ اكەڭنىڭ سوڭىنان كەتەيىن دەپ جۇرگەن جۇگەرمەكسىڭ عوي. ولەتىن بالا — مولاعا قاراي جۇگىرەدى. ماعان ءتيىسىپ نەڭ بار ەدى؟ ەندى وڭبايتىن بولدىڭ عوي. ءالى دە بولسا، تاۋبەڭە كەل دە، انا كارىمباي، تورەبەك دەگەن توبەتتەرىڭە مەنىڭ مال-مۇلكىمدى تالاتتىرۋىڭدى توقتات! ەستيمىسىڭ-ەي، مۇرتىڭ ورگە شانشىلىپ تۇر عوي ءوزىڭنىڭ!
تۇرار تىكىرەيگەن بارماق مۇرتىن ساۋساعىمەن سيپاپ قويىپ، مىرس ەتتى.
— اقساقال، ۇپ-ۇلكەن كىسىسىز، ادەپتەن اداساسىز. مامىلەگە كەلەتىن كەلەلى ادام بۇلاي سويلەسپەيدى. ال قوقان-لوقىدان قورقاتىن كىسى ءبىز ەمەس.
— ال مامىلەگە كەلگەندە بىلاي، كوبەگىم. وسى اۋليە-اتادا مەنىڭ ءۇش جەردە ءماھازينىم بار. مەركەدە دە بار، ءوزىڭ بىلەسىڭ. مۇنداعى ماھازيندەرىمە الگى ايتقان كارىمباي قوشمامبەتوۆ، تورەبەك يسابەكوۆ دەيتىن ءبىرى قازاق، ءبىرى قىرعىز، گۋربەنكو دەيتىن ورىسى جانە بار، مىنە وسىلار ءتيىستى. مەركەدەگى مۇلكىمە ماقسۇت جىلىسبايەۆ، قابىلبەك سارمولدايەۆ دەيتىندەر قول سالدى. ولار دا سەنىڭ ادامدارىڭ. بارلىعىن ايداپ سالىپ وتىرعان سەن. نەگە ەكەنىن تۇسىنەم: مەنىڭ ۇلىم، اتامىرزامەن اتا جاۋ بولىپ الدىڭ دا، ەندى سول جاۋلىعىڭدى ماعان دا سالدىڭ. اتامىرزانىڭ دا تۇبىنە سەن جەتتىڭ. دۇنيەدەن اتامىرزا جويىلىپ، سەن جايباراقات جايراڭداپ جۇرە الماسسىڭ. انا دۋدار باسىڭدى قان تارتىپ تۇر. ەندى مەنىڭ سوڭىما ءتۇستىڭ، ءباتشاعار. وسىنىڭ ادىلەت پە؟ قاسقىر تارتىپ قان شىعارسا، جامان يتتەر جۇلمالاپ جەي باستايدى. سەن اۋزىڭدى ءبىر سالىپ ەدىڭ، ەندى اۋليە-اتانىڭ كۇللى جوق-جۇتاڭ قاراباقىرلارى سەنى كورىپ، تۋتالاقاي قىلماقشى. ۋاقىتشا ۇكىمەت مەنى قورعايدى، بىلەسىڭ. ەندى بولماسا، تۋرا كەرەنسكييدىڭ وزىنەن ءبىر-اق شىعامىن. ال، وعان دەيىن بالەنىڭ ءبارىن باستاعان سەنىڭ جەلكەڭدى جەلكەكتەي قيىپ، انا دۋدىراعان باسىڭدى اعاشتاعى الماداي جۇلىپ الامىن، نايساپ!
ايبار شال شوقپار شۇيدەسى ءىسىنىپ، قالشىلداي باستادى. قاسىنداعى ەرتكەندەرى دە ارس-ارس ەتىپ قالىپ، كوزدەرى قانتالاپ، شاتاق ىزدەپ شاتىناپ تۇر.
— اقساقال، ەل ءىشىن اشتىق جايلاپ تۇر. بىلتىرعى ىلاڭدا كوتەرىلىسكە قاتىستى دەگەن جەلەۋمەن جۇرتتىڭ مالىن سىپىرىپ العانداردىڭ ىشىندە ورىستىڭ ۇلىقتارىمەن بىرگە ءسىزدىڭ ۇلىڭىز اتامىرزا دا، ءسىز ءوزىڭىز دە بولدىڭىز. اتامىرزا اجالعا ءوزى كيلىكتى. ونىڭ قانىنا قولىم بىلعانعان جوق. قازاق پەن قىرعىزدىڭ ەگىن سالىپ وتىرعان توقىمداي قۇنارلى جەرى بولسا، پەرەسەلەندەرگە تارتىپ اپەرىپ، باي-كۋلاكتاردان پارا العانداردىڭ ىشىندە ءسىز دە بارسىز. ول داۋسىز. ال، ەندى حالىق اشىقتى. سول حالىقتان العان مالدىڭ ەڭ بولماسا ءبىر مىسقالىن قايتارساڭىز، سىزگە قىلاۋداي دا زيان كەلمەيدى. بۇل جالعىز مەنىڭ تاپقان ەمەس، كەڭەستىڭ قابىلداعان قاۋلىسى. ءبىز تەك سول سوۆدەپتىڭ ۇيعارىمىن ورىنداۋشى عانا. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، اۋليە-اتاداعى دۇكەندەرىڭىزدىڭ قامباسىندا باسقا مۇلىكتى بىلاي قويعاندا، تەك بيدايدىڭ ءوزى ءۇش مىڭ پۇت. ۇن دا سونداي. مىنە، وسى استىقتىڭ ەڭ كەمى ۇشتەن ءبىرى مىنە، مىنا قازانعا ءتۇسۋى كەرەك! — تۇرار جيەگى ارپا اتالاسىنان جاعالدانىپ قالعان ءداۋ قارا قازاندى نۇقىپ تۇرىپ كورسەتتى. — سولاي، ايبار اقساقال! ماعان ءبىر ۋىسى دا كەرەگى جوق، مىنە، مىنا جاتقان اشتارعا كەرەك. ءومىر بويى وسىلاردىڭ قانىن سورىپ، تويعان قاندالاداي بولىپ تۇرۋىڭىز مىناۋ. ەندى كەزەكتى دۇنيە. قولىنان قايىر بەرمەيتىن سىزدەي قورتيعانداردان استىقتى زورلاپ الامىز.
— ءاي، اكەڭدەي كىسىمەن قالاي-قالاي سويلەسەسىڭ، نايساپ!
ايباردىڭ شوت جەلكەسى شودىرايىپ، تۇلا بويى شىتىر جەگەن وگىزدەي بىرتە-بىرتە ءىسىنىپ بارا جاتتى. كوزىنىڭ الدى ىربىڭداپ تارتىلا بەردى. تۇكىرىگى ساقالىنا شاشىراپ، ءسوزى باج-بۇجعا ۇلاسا باستادى:
— وسپەيتىن بالا، ونبەيتىن داۋدى قۋادى، قايداعى-جايداعىنى داۋلاپ داۋرىقپا! اتىمتاي جومارت بولا قالعىڭ كەلەدى، ءا! مەنىڭ جادىمنان جۇرتقا شۇلەن تاراتىپ، جاقسى اتانباقسىڭ عوي؟ وسىنداعى قۋسيراقتار «تۇرار، تۇرار!» دەگەنگە تىم داليا بەرمە. مەن تەگىن جاراتىلعان جان ەمەسپىن. ايبار دەگەن اتىمدى ارعىسى — قوقان، سامارقان، بەرىسى — كۇللى اۋليە-اتا اتىرابى بىلەدى، ارداقتايدى. حالىقتىڭ قادىرلىسىمەن ويناماس بولار. ويناقتاعان بوتا وت باسار.
— استىڭا باتسا التىن ەر، اتىپ ۇر دا — وتقا جاق دەگەن سول حالىق. ءسىز حالىقتىڭ ارقاسىنا باتىپ تۇرسىز. ءقادىرلىسى، ارداقتىسى سىزدەي بولعان ەلدىڭ سورى قالىڭ. ءسوز ءبىتتى. شارۋا كوپ. ساۋ تۇرىڭىز.
ايبار توبىن ەندى كوزىنە دە ىلمەي، تۇرار ميرزا-اۋفقا بۇرىلدى:
— ازىرشە بارىمەن امالداي تۇرىڭىز. استىق جەتكىزىلەدى. تابامىز استىقتى. مەن كەشىكپەي ورالامىن.
وسىنى ايتىپ بەرى بۇرىلا بەرگەندە ايباردىڭ قاسىنداعى ۇرما توپ تۇرارعا تاپ بەردى.
— ۇستا بالەمدى! — دەپ قىرىلدادى ايبار ىركىلدەپ. — وسىدان-اق كوردىم عوي كورەسىنى. ولسە — قۇنى مەنىڭ موينىمدا، قورىقپاڭدار، ۇرىڭدار بۇلدىرگىنى!
مۇنداي تۇتقيىل شابۋىل كۇتپەگەن تۇرار قالتاسىنا قولىن سالىپ ۇلگىرمەي، قاپى قالدى. الپامساداي تۇكسيگەندەر ونىڭ قوس قولىن ارقاسىنا قايىرىپ، باسقالارى باسىنا قامشى توندىرە باستادى. ميرزا-اۋف ارا تۇسپەك بولىپ:
— وۋ، وۋ، مىرزالار بۇلارىڭ جاراماس. بەيقادىر بولماڭدار، — دەپ بىر-ەكەۋىن جەڭدەرىنەن تارتىپ كورىپ ەدى، وجار قولدار ونىڭ ءوزىن ۇشىرىپ ءتۇسىردى. سول شاقتا ويدا-جوقتا الگىبىر كىرپىگى عانا قيمىلداپ وتىرعان ءالسىز بالا شىرىلداپ جىلاپ جىبەردى. ىسىپ-كەۋىپ وتىرعان شەشەسى، مۇنشاما قايرات قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز، كەنەت اتىلىپ بارىپ، ايباردىڭ القىمىنان الا ءتۇستى. وزىنە ادام ەمەس، كوردەن تۇرعان ءارۋاق جارماسقانداي بولعان ايبار «اللالاپ» بارىپ كوزى الارىپ شالقالاي بەردى. تۇراردىڭ قولىن قايىرعانداردىڭ ءبىرى ايباردى الباستى ءپىشىندى ايەلدەن قۇتقارماق بولىپ ۇمتىلا بەرگەندە، تۇرار قالتاسىنداعى ريەۆولۆەردى الىپ تا ۇلگىردى...
اسپانعا اتىلعان مىلتىق داۋىسىنا جان-جاقتان لەزدە جۇرت جينالىپ قالدى. بازارداعى جان بىتكەن بىردەن بىرگە حابارلانىپ ميرزا-اۋفتىڭ اۋلاسىنا قاراي اعىلدى. حالىقتىڭ دۇرلىككەنىنەن سەسكەنىپ، پوليسيا دا ازانداتىپ، اتتارىن ويقاستاتىپ تەز جەتتى.
— تاراڭدار! تاراڭدار! — دەپ اتتى جاساق الدىندا كىم كەزدەسسە، سونى دويىر قامشىمەن وسىپ ءوتىپ، جۇرتتى سەتىنەتە باستادى.
— تۇراردى ۇستاماقشى! — دەپ شىرىلدادى تۇتىلگەن توپ.
— ويباي، بەرمەيمىز! قولىندا ولەمىز! — دەپ ورشەلەنە قايتا ۇمتىلدى قالىڭ جۇرت.
داۋىلداعى ءورتتى قوزدىرىپ المايىق دەپ شوشىنعان پوليسيا تۇرارعا تىكتەپ تيىسە المادى. سونى كورگەن تۇرار دەرەۋ ساتىلى ارباعا قارعىپ شىعىپ، قالىڭعا قاراپ، جاي وتىنداي جارقىلدادى:
— ەي، جاراندار! بىرەۋدىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتسا، بىرەۋ بارىپ دەرەۋ سول ءورتتىڭ وتىنا قويدىڭ باسىن ءۇيىتىپ جاتىر دەيدى. مىنە، مىنا ايبار بايلار سونداي. حالىق شىلدەدەگى كولدەي كەۋىپ، اشتىقتىڭ تىرناعىنا ىلىنگەندە، ايبار بايدىڭ قامبالارى استىقتان شەرميىپ تۇر. ءاربىر قاداعىن اكەسىنىڭ قۇنىنداي اۋەلەتە ساتىپ، حالىقتىڭ قاسىرەتىنەن پايدا تاۋىپ، بايىعان ۇستىنە بايىپ بارادى. وسى دا ادىلەت پە، اعايىن؟! ول سەنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىڭ. بولشيەۆيكتەر سول اقىندى قايىرىپ، اشتاردى اجالدان امان الىپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. بۇل ايبارعا ۇنامايدى. مىنە، شاتاقتىڭ باسى وسى. كەشىكپەي، كۇنىڭ تۋادى، جۇلدىزىڭ جانادى، حالقىم. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاماي، كۇنىڭ وسى. كەشىكپەي كەڭەس جەڭىپ، باعىڭ اشىلادى. بولشيەۆيكتەردى قولداڭدار، حالقىم. جاناشىرىڭ، باسىڭا بۇلت تونگەندە قول ۇشىن بەرەر قامقورىڭ سول. مىنا ايبار سياقتىلاردىڭ مال-مۇلكىن الىپ، كەمباعالدارعا ءبولىپ بەرىپ، ادىلەت ىسىنە كومەكتەسىڭدەر. اشتىقپەن كۇرەس ءۇشىن جورىققا شىعىڭدار! جالعىز اۋليە-اتا شاھارى ەمەس، بۇل ادىلەت مايدانىن كۇيىكتە دە، كۇركىرەۋدە دە، ماقپال مەن سامبەتتە دە، تالاس پەن تاستوبەدە دە، ءۇش مارال مەن ءۇش قورعاندا دا، اسپارا مەن اسادا دا — بارلىق بولىستاردا جۇرگىزىڭدەر! جەر-جەردەگى كەڭەس ۇيىمىنا دەمەۋ بولىڭدار. سوندا ازاتتىق تاڭى تەز اتپاق. تاڭىڭدى تەزىرەك اتقىز، حالايىق!
داۋىلداعى سەكسەۋىل شوعىنداي جالىنداعان جاس ادامنىڭ مىنا ءسوزى ءولى وزەككە ءنار جۇگىرتكەندەي، جوق-جۇتاڭ جۇرت تەڭىز تولقىنىنداي بۋىرقانىپ، بۋىرشىنداي شيرىعا ءتۇستى. تۇرار كوزىنىڭ قيىعىمەن ايباردى ىزدەپ ەدى، قىرعيدان قورىققان بودەنەدەي بۇك ءتۇسىپ، بويىنداعى ىسىك جەل شىعىپ كەتىپ، ءبىر ۋىس، مىرجيعان جامان شال بولا قالىپتى. سالەم بەرسەڭ، جەڭىنىڭ ۇشىن ۇستاتاتىن، كوزىن مارعاۋ اشىپ-جۇماتىن پاڭدىقتان تامتىق تا كورىنبەيدى. كول تارتىلىپ ءشول بولعانداي ءبىر ءداۋىر ەكەن.
باياعىدا مەركەنىڭ تورتكۇل بازارىندا وسى ايباردى اقكوزدىڭ اقجال سارى اتىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ تۇڭعىش كورگەنى ەسىنە ءتۇستى. بالا قيالمەن سوندا تۇرار ءوزىن كۋتۋزوۆقا بالاپ، ايباردى ناپولەونعا تەڭەپ، قيال دارياسىن كەشىپ سوعىسىپ ەدى. ارادا جىلدار ءوتىپ بارىپ ەندى سول بالا كوڭىلدىڭ بەيكۇنا قيالى شىندىق سياقتى بولعانىن دا ويلادى. وندا ايبار ايدارىنان جەل ەسكەن، تىربىق تاپال توبەسىمەن اسپانداعى جۇلدىزداردى تىرەپ تۇرعانداي تارپاڭ ەدى. ەندى قارتايعان شاعىندا دا شارۋاسى شالقىپ، مەركەنىڭ كەمەرىنە سىيماي، اۋليە-اتانىڭ ويازى ەمەس، ويازدان بىلاي دا ەمەس، بۇكىل قالانىڭ ساۋدا تاعدىرىن ءوز قولىنا تۇتىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعى استاحوۆقا ايتقانىن ىستەتىپ، ايدىنى شالقىپ تۇرعان شاق ەدى. ەندى سول ايدىن شولەڭگە اينالعان سياقتى ەكەن. مۇنى كورىپ، تۇرار جاقسى نىشانعا جورىدى.
— ۋا، حالايىق! جاڭا مىنا ايبار باي: «جويىلسىن بولشيەۆيك!» — دەپ جاعىن جىرتا ايقايلادى. نەگە ول بولشيەۆيكتى اتا جاۋىنان دا جەك كورەدى؟ نەگە بولشيەۆيك جويىلسىن! — دەيدى؟ بولشيەۆيك دەگەن كىم ءوزى؟ ايبار ايتقانداي، شىننان قاراقشى ما؟ شىننان قانىپەزەر مە؟ جوق، باۋىرلار! بولشيەۆيك سەنىڭ قورعاۋشىڭ. بولشيەۆيك سەنىڭ قامقورشىڭ. ايبار جەك كورسە، مال اشۋى — جان اشۋى دەپ جەك كورەدى. ايباردىڭ قامبالارىندا التى مىڭ پۇت بيداي مەن ۇن جاتىر. ال، وسىنىڭ ءبارى سول ايباردىڭ ماڭداي تەرىمەن تابىلعان استىق پا؟ ايباردىڭ سوقا سوڭىندا جۇرگەنىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ وراق ورىپ، بەلى تالىپ جۇرگەنىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ قىرمان باستىرىپ، توپان جۇتىپ، قاتالاپ جۇرگەنىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ ايتىڭدارشى، مەن سۇراپ تۇرمىن عوي، كورگەندەرىڭ بار ما؟!
— جوق!
— جوق! — دەگەن جويقىن داۋىستان اتشابار الاڭى سولق-سولق ەتە قالدى. شىركەۋدىڭ پيازباس كۇمبەزدەرىنە، التىن كەمەرلەرىنە قوناقتاپ وتىرعان كەپتەرلەر زەڭبىرەك ۇنىنەن ۇرىككەندەي ءدۇر- ر-ر كوتەرىلىپ، اسپاندا اپىر-توپىر ۇشىپ ءجۇردى.
— ال ەندەشە سول ايباردىڭ ارام استىعى — كەدەيلەردىڭ ادال ەڭبەگى. بولشيەۆيكتەر سول استىقتى شىن يەلەرىنە، مىنا اشتان ىسىپ-كەۋىپ جاتقاندارعا قايتارىپ بەرەدى. جىلان جىلىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، قوس قولدارىن توبەسىنە قويىپ، قوڭىز تەرىپ، العى مەن كەۋرەك تەرىپ جەپ اشىققاندارعا ءبولىپ بەرەدى.
تۇرار ءوز داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعىنا ءوزى قۇلاق سالعانداي ءسال عانا تىنىستادى دا، حالىق سىلتىدەي تىنىپ قالعانىن كورىپ، سول تىنىشتىقتى الدەكىم بۇزىپ جىبەرمەسىن دەپ، لەزدە ءسوزىن ساباقتاپ الىپ كەتتى:
— ايباردىڭ استىعى قامبادا ءشىرىپ جاتقاندا، سوناۋ مەركە دالاسىندا مالى مىڭعىرىپ جاتقانىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن شىعار. مالىمەت بەرەيىن: ايباردىڭ ءبىر باسىندا بەس مىڭ قوي، مىڭ جىلقى بار. ءىرى قارانى ول كىسى كوپ ۇستامايدى. جانە قويدى بەس مىڭنان اسىرمايدى. ءوسىمىن ۇستىنەن كەرتىپ-كەرتىپ، تاشكەنتتىڭ، نامانعاننىڭ، قوقاننىڭ بازارلارىنا ايداتتىرىپ، التىنعا اينالدىرىپ وتىرادى. جىلقى دا سولاي. ال، حالايىق، سوندا ايباردىڭ ەرنى كەزەرىپ، جالاڭ بولىپ، تابانىن تاس ءتىلىپ، توبەسىنەن كۇن ءوتىپ، قوي سوڭىندا جۇرگەنىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ ا؟ كورگەندەرىڭ بار ما؟!
— جوق!
— جوق!
شىركەۋ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرگەن توپ كەپتەر جالت بۇرىلىپ، ەندى اتشابار الاڭىندا تىنىشتىق بولماس دەگەندەي، ءبىر بۇيىرلەپ، قاراحان اۋليە كۇمبەزىنە قاراي ويىستادى.
قىزىل شوقتى داۋىل ۇرلەپ، الاۋلاتىپ اكەتكەندەي، ەندى ونى ءوشىرىپ، باسا الاتىن دارمەن استاحوۆ ۇكىمەتىنىڭ، ايبار پارمەنىنىڭ قولىنان كەلە قويماس. «قايران اقكوز، — دەدى تۇرار ەسىل سارداردى ەسكە الىپ. — وسى كۇندى كورە الماي، ارماندا كەتتىڭ-اۋ!»
ءبىراق اقكوزدىڭ ءىسى ادا كەتكەن جوق. حالىق قايتا كوتەرىلدى. قۇرعاق كۇزدە اشتىق پەن ساسىق كوبەلەك جايلاپ كەتكەن. اۋليە-اتا اتىرابىنا سولتۇستىكتەن سوققان داۋىلدىڭ لەبى كەلىپ جەتكەندەي ەكەن. ەندى كەشىكپەي سول داۋىلدىڭ ءوزى دە تۇراتىن شىعار...
* * *
ايەل ءبىر كەزدە كوزىن اشىپ ەدى، باعاناعى ۋ-شۋدان بەلگى جوق. تۇرار دا جوق، ايبار دا جوق، توبەلەس تىلەپ تۇكسيگەن توبەتتەر دە جوق. ات ويقاستاتقان پوليسيا دا كورىنبەيدى، داۋىلداي دۇركىرەگەن قالىڭ حالىق تا ساپ بولعان.
الگىدە بۇل ايباردىڭ القىمىنان الىپ، تۇرارعا ارا تۇسكەندە، كەنەت مىلتىق اتىلدى. ودان ارعىسىن بىلمەيدى، ەسى اۋىپ قۇلاپ قالعان ەكەن. الدەكىمدەر اۋلانىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، دۋالعا سۇيەپ كەتىپتى. كوزىن اشىپ، الدىمەن ىزدەگەنى — بالاسى ەدى، ول جانىندا وتىر ەكەن. شەشەسىنىڭ كوزى اشىلعانىن كورىپ، اقىرىن ىرجيىپ ەزۋ تارتتى. «قۇدايعا قۇلدىق، ەندى ولمەيدى»، — دەدى ايەل بالاسىنىڭ كۇلگەنىن كورىپ، ءىشى جىلىپ:
— تۇرار كوكەڭدى تانىدىڭ با، قۇلىنىم؟ — دەپ سىبىرلادى ايەل.
بالا شەشەسىنىڭ ءسوزىن ەمەۋرىننەن ءتۇسىنىپ:
— ءبىزدى الىپ كەلگەن كوزىلدىرىكتى كىسى مە، اپا؟ — دەدى.
— ءيا، قۇلىنىم. ول سەنىڭ تۇرار كوكەڭ توي. ارىستاننان تۋعان اسىل عوي. — ايەلدىڭ كوزىنەن جىپ-جىلى جاس جىلجىپ، بورجىعان كوگىس بەتىن جىلعالاي اعىپ جاتتى.
— مەنى تانىمادى. تانىماعانى جاقسى بولدى. مەنىڭ مۇنداي حالگە تۇسكەنىمدى بىلمەي-اق قويعانى دۇرىس. قۇلىنىم، — دەدى بالاسىنىڭ باسىنان سيپاماق بولىپ، قول سوزىپ. — قۇلىنىم، ەسىڭدە بولسىن. ول سەنىڭ تۇرار كوكەڭ. ول دا سەندەي جوق-جەتىم بولعان. باۋىرىما سالىپ، ەمشەگىمدى ەمبەسە دە، انا ورنىنا ءبىراز جىل اناسى بولىپ ەدىم. ءالىم جەتكەنشە، جانىم اشىپ ەدى. وسىمەن ەكى قاتەر شاعىندا ارا ءتۇستىم. مەن بەيباقتىڭ كۇنام كوپ شىعار، ءبىراق سول ەكى رەت تونگەن تاجالدىڭ بەتىن تىرناپ ارا تۇسكەنىم، مەنىڭ كۇنامدى جەڭىلدەتەر. ايداۋعا كەتكەن اكەسىن كۇتپەي، ءازازىلدىڭ تىلىنە ەرىپ، قاينىما قوسىلدىم. ودان سەن تۋدىڭ، قۇلىنىم. ەرەسەكتەردىڭ جولى بۇرالاڭ بولعانمەن، سەنىڭ نە جازىعىڭ بار، قۇلىنىم؟ سەن پەرىشتەسىڭ عوي. ءبىلىپ ال، تۇرار كوكەڭ ول سەنىڭ! مەن تۇرا الماي قالسام، ءبىلدىڭ بە، قۇلىنىم، مەن ءولىپ قالسام، كىسىلەردەن: «تۇرار كوكەم قايدا؟» — دەپ سۇرا. ول سەنى ولتىرمەۋگە ءتيىس. اپامنىڭ اتى ءىزبايشا دە، ءبىلدىڭ بە؟ ءوزىمنىڭ اتىم ارمان دە، ءبىلدىڭ بە؟!
— ءبىلدىم، اپا...
— نە بىلەسىڭ، بايعۇس بالام. «كىمنىڭ بالاسىسىڭ، اكەڭ كىم؟» — دەپ سۇراسا: — رىسقۇل اتامنىڭ بالاسىمىن دە. مولدابەكتىڭ بالاسىمىن دەمە ءبىلدىڭ بە؟ مولدابەكتى ايتپا. قاي رىسقۇل دەسە، ايت: جىلقايداردىڭ رىسق ۇلى دە. شىمىر-شىلمەمبەتتىڭ رىسق ۇلى دە، ءبىلدىڭ بە؟ ۇمىتپايسىڭ با؟
— ءيا، جاڭا كوپ ادامدار ايتتى توي: «رىسقۇلوۆ، رىسقۇلوۆ» دەپ. ۇمىتپايمىن مەن. بىزگە اۋقات بەرگەن كىسى دە: ورتاق رىسقۇلوۆ، ورتاق رىسقۇلوۆ دەي بەرەدى. ونىڭ اتى تۇرار بولسا، نەگە «ورتاق» دەيدى، اپا؟
— ورتاق دەگەنى سىيلاعانى توي، جاقسى كورىپ، ايتقانى. ايتپەسە، كوكەڭنىڭ اتى تۇرار. ۇمىتپا، ۇلىم.
— ۇمىتپايمىن، اپا — دەپ بالا اناسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلدى.
بيىلعى اسپاننان تامباي قويعان جاڭبىردىڭ تىعىنى مىنا ىسىپ-كەپكەن ايەلدىڭ كوزىنەن اشىلعانداي جىلعالاپ جىلى جاس اعا بەردى، اعا بەردى...
* * *
تەك-تۇرماستىڭ ەتەگىندە، تالاستىڭ جاعاسىندا ءالى ءنىلى تايماعان جاسىل الاڭقايدا ءبىر ءۇيىر جىلقى ىقتاپ قالعان. جالىن جەل جەلبىرەتكەن تورى ايعىر ءۇيىردىڭ باس-اياعىن جيناپ، قۇلىن-تايىنا دەيىن شاشاۋ شىعارماي، اۋماقتى اينالا شاۋىپ، كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەرگەندە قامبار اتانىڭ ءوزى جەر تارپىپ جۇرگەندەي بولادى. قامبار اتانىڭ تۇياعىنان قالعان وشاقتاي ويىقتىڭ دەرمەنەسى تاپتالىپ، كيەلى ءشوپتىڭ ءيسى الەمدى الىپ كەتەدى.
قارا سۇر بۇلت جىرتىلىپ، جىرتىعىنان جارق ەتىپ كۇن كورىنگەندەي سوناۋ باتىستا اساۋدىڭ ارتى بەتىنەن ءايشا-بيبىنىڭ كۇمبەزى جارقىرايدى. بۇلتتىڭ جىرتىعى قايتا جامالىپ، كۇن كورىنبەي قالادى. كۇننىڭ ءوزى الگى جىرتىقتان قۇلاپ ءتۇسىپ، ءايشابيبى كۇمبەزىنە اينالا سالعان سياقتى.
ۇلى تالاستىڭ ءىنىسى اساۋ وزەنى عاشىقتاردىڭ كيەسى ءايشا-بيبى اساۋدىڭ ارعى بەتىندە، ءايشا-بيبىنىڭ سۇيگەن جىگىتى تالاستىڭ بەرگى بەتىندە: ەكەۋىن ايىرىپ تۇرعان — ەكى وزەن، ەكەۋى بىر-بىرىنە جەتە الماستان، ىنتىزار كوڭىلدەر كونشي الماستان بىر-بىرىنە كۇمبەز بولىپ قول بۇلعاسقان داۋىلدى دۇنيە. وزەندەر تولقىنى سولاردىڭ ارمانىنداي، ەشبىر وكسىگى باسىلماي، تاۋسىلىپ بولماي، ءجۇز-جۇز جىلدار جىلاپ جاتقانى تاڭقالارلىق.
اۋليە-اتا كەلبەتىن تۇتاس كورگىڭ كەلسە، تەك-تۇرماسقا شىق. گەنەرال چەرنيايەۆ اۋليە-اتانى ارالاردا، شاھاردى شولۋ ءۇشىن تەك-تۇرماسقا بەكەر شىقپاعان. جەرگىلىكتى حالىق ونى شىرناي-پاشا دەپ كەتىپ ەدى. شىرناي-پاشا دارىنسىز گەنەرال ەمەس ەكەن، قاقپانىڭ اۋزىن قان قىلماي-اق، شاھاردىڭ ءۇستىن شاڭ قىلماي-اق، اۋليە-اتانى وپ-وڭاي العان.
قالانى قانعا بوكتىرۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟ — دەپ وسى تەك-تۇرماستا تۇرىپ ءبىر مەزگىل ويعا قالعان دا شىعار.
ەگەر سول جىلى شىرناي-پاشا تالاستىڭ جاعاسىنان تەك يتمۇرىن مەن شوڭاينا تىكەندى، تاۋ شەڭگەل مەن شىرعاناقتى عانا كورسە مۇمكىن، زەڭبىرەككە كوبىرەك قول سالۋى دا... ال ءبىراق بۇكىل اۋليە-اتا زيفا تەرەكتەن جەلەك جامىلىپ تۇرادى. ءتىپتى قاراحان كۇمبەزىنىڭ ەزى سول زاۋ تەرەكتەردەن كورىنبەي قالادى. قاراحان كۇمبەزىنىڭ اينالاسى تولعان مۇردە، ۇلى زيرات. ا ءبىراق ولاردا كۇمبەز جوق. ولاردى ارشا بۇتاعىنا وراپ كومگەن. كۇمبەز استىندا جاتسا دا قاراحان پاتشا سۇيەگى قۋراپ كۇل بولىپ كەتۋى مۇمكىن. ال سونىڭ جانىندا كۇمبەزسىز جاتقان مامبەت باتىردىڭ سۇيەگى شىرىمەيدى. ويتكەنى ونىڭ تابىت-بەسىگى جاسىل ارشا.
قارا قۇستان قورعالاپ، بالاپاندارىن قاناتىنىن استىنا جاسىرىپ الىپ، شار-شار ەتكەن اق تاۋىقتى كورگەن ادام اۋليە-اتانىڭ زيفا تەرەكتەرىن كوز الدىنا ەلەستەتە الادى.
— جىگىتتەر قاراڭدارشى، ءبىز تاريحتىڭ ۇلى ساحناسىندا تۇرمىز، — دەدى تۇرار قاسىنداعىلارعا جان-جاقتى وراي نۇسقاپ. — انا الاتاۋ مەن قاراتاۋ، مىنا تەك-تۇرماس وسى ساحنا تورىندەگى دەكوراسيا سياقتى ەمەس پە؟ قاراڭداشى. ءبىراق ءبىز اقتار ەمەسپىز، ساياسي قايراتكەرلەرمىز. ريەۆوليۋسيا تاياۋ. ءبىزدىڭ «قازاق جاستارى ريەۆوليۋسيالىق وداعىنىڭ» كەزەكتى ءماجىلىسىن وسى وقشاۋ تاۋدىڭ باۋىرىندا وتكىزۋدى ءجون كوردىك. قالادا وتكىزۋ ءقاۋىپتى. ساناۋلى كۇنى سارقىلعان سايىن ۋاقىتشا ۇكىمەت تىم قاباعان بولىپ بارادى. ساقتىق ءۇشىن ادەيى وسى تەك-تۇرماستى تاڭدادىق.
كۇمبەزدىڭ تۇعىرىنداي سۇپ-سۇر ساندىق تاستارعا جايعاسقان جاستار وداق باسشىسىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالعان.
— ريەۆوليۋسيالىق جاستار وداعى ءومىر سۇرگەلى كوپ ۋاقىت وتپەسە دە، ەداۋىر جۇمىس جۇرگىزدى. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. تابىسىمىزدى ەشكىم تارتىپ المايدى، الداعى مىندەت قىمبات. سونى عانا تۇجىرىمدايىق. سودان سوڭ تەز جەر-جەرگە تاراپ، ىسكە كىرىسەيىك.
تۇرار ءوزىنىڭ سەرىكتەرىنە كوز تاستايدى. كۇنى كەشە كوپشىلىگى ءالى وڭ مەن سولىن تانىمايتىن قىزىلقانات بالاپاندار سياقتى ەدى، ەندى مۇزبالاق تاۋ قىراندارىنداي ىسىلعان ازاماتتار وتىر. اناۋ قابىلبەك پەن ماقسۇت، تۇردالى مەن تورەبەك مەركەدەن كەلگەن. قارىمباي مەن سىدىق ابىلانوۆ وسى اۋليە-اتادان.
— حالىق الدىندا اۋەلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ زۇلىمدىعىن اشكەرەلەۋ پارىز. ونىڭ ىس-ارەكەتى، ساياسي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جالعاسى. كەرەنسكيي قولىنان كەلسە نيكولاي ەكىنشىنى ءالى دە بولسا قۇتقارىپ قالماق. تەك حالىق قاھارىنان قورىققاننان عانا تۇتقىندا ۇستاپ وتىر. قازىرگى كەزەڭدە ءتۇرلى پارتيالار ءوزىن ريەۆوليۋسيونەر ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. حالىق قامىن جەگەن كۇرەسكەرلەر بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. مەنشيەۆيكتەر سولاي، ەسەرلەر مەن كادەتتەر دە سولاي؛ انارحيستەرگە دەيىن حالىققا جاناشىر بولا قالعىسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ «قازاق جاستارى ريەۆوليۋسيالىق وداعى» تەك بولشيەۆيكتىك كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ باعىتىن قولدايدى.
تابيعات ايبىنى البىرت جاستاردىڭ كەۋدەلەرىنە اسقاق سەزىم كۇشىن قۇيعانداي جىگىتتەردىڭ جانارى الداسپاننىڭ جۇزىندەي جارق-جۇرق ەتەدى. اناۋ قياق مۇرتتى قابىلبەك، جاس تا بولسا بايسال تارتقان سابىرلى قارىنباي، قىز مىنەزدى سىپايى سىدىق، شىقشىتى بۇلتىلداپ تۇراتىن قىزبا ماقسۇت، ىلعي دا ماناسشىداي ەكى يىعىن قومدانىپ وتىراتىن تۇردالى — ءبارى دە تۇراردىڭ ءسوزىن بولمەي سەلت ەتپەي قالعان.
— اۋليە-اتا بولشيەۆيكتەر فراكسياسىنىڭ جەتەكشىلەرى حمەليەۆسكيي مەن چەرنىشيەۆ جولداستار، سەندەرگە سالەم ايتتى: ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۋىن قۇلاتىپ، تۇعىرىن تالقاندايتىن مەزگىل جاقىن. سول مەزگىلدى جاقىنداتا ءتۇسۋ ءۇشىن، «قازاق جاستارى ريەۆوليۋسيالىق وداعى» مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگىن، كۇرەسكەرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. بىرى-بىرىمىزدەن حابار ۇزبەيىك. پەتەربۋرگ پەن تاشكەنت ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قۇلاتقان زامات اۋليە-اتادا كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن اشىق ايقاس باستالماق. كازىرگى مىندەت — سونىڭ ءۇشىن حالىقتى، كوپشىلىكتى كەڭەستىڭ ادىلدىگىنە سەندىرە بەرۋ كەرەك. قابىلبەك، ماقسۇت، تەز مەركەگە اتتانىڭدار. جىگىتتەرگە سالەم ايتىڭدار. سەندەر وندا، ءبىز مۇندا، جەڭىس تۋىنىڭ استىندا كەزدەسەتىن بولايىق!
تۇرار مايدانداس دوستارىمەن قۇشاقتاسىپ قوشتاسىپ، ساندىق تاستاردان سەكىرىپ، تومەندە تۇرعان جالعىز اتتى جەڭىل تراشپەسكەگە بەتتەدى.
تالاستىڭ سۋى قىزىل جارتاسقا سارت-سارت سوققىلاپ، اق كوبىگى اسپانعا شاپشىپ تۋلاپ جاتتى. جار باسىنداعى تەك-تۇرماس كۇمبەزى تەڭسەلىپ تۇرعانداي كورىندى.
* * *
تۇرار سول ءتۇنى تۇسىندە قيلى-قيلى، شىم-شىتىرىق جايلاردى كوپ كورىپ، اقىرى شىداي الماي باستىرىلىپ وياندى دا، الگى كورگەندەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، قاراڭعى بولمەدە كوزىن اشىپ ءبىراز جاتتى. تەك ەسىندە اپ-انىق قالعانى پولكوۆنيك استاحوۆتىڭ كرەسلوسى. ءتورت اياعى جۇپ-جۋان، ارقالىعى بيىك، قارا بىلعارىمەن قاپتالعان شومبال كرەسلو ۋاقىتشا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتىپتى. ءارى دەسە ءتورت اياعى اسپانعا قاراپ قاڭقايىپ قالىپتى.
— بۇل نە سوندا؟ — دەدى تۇرار وزىنە ءوزى. — كوپتەن كۇتكەن ساعات شىننان سوقتى ما؟
تاريحي ۇلى ىستەر ءوزى ۇيىقتاپ جاتقاندا بولىپ ءوتىپ كەتكەندەي، ول سول ۇلى ساتتەن قۇر قالعانداي، كەنەت ورنىنان اتىپ تۇردى. جاستىعىنىڭ استىندا جاتقان شىنجىرلى ساعاتتىڭ قاقپاعىن سىرت ەتكىزىپ اشىپ، ءۇڭىلىپ ەدى، ساعاتتىڭ شىنىسى عانا كۇنگىرت جىلتىراپ، سيفەربلات كورىنبەدى. سيپالاپ ءجۇرىپ، پيدجاگىنىڭ قالتاسىنان كوزىلدىرىگىن الىپ قاراپ ەدى، وندا دا ەشتەڭە كورە المادى.
تۇرار قاراڭعىدا كيىنىپ بولىپ، دەگەنمەن ساعات قانشا ەكەنىن بىلەيىن دەپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ، پەشتىڭ ۇستىنەن شي شاقپاق ىزدەدى. پەشتىڭ ءۇستىن سيپالاپ ءجۇرىپ، نيكولايدىڭ سۋرەتى سالىنعان سارى ساماۋرىننىڭ ۇستىندەگى شاينەك قويعىش قوندىرعىنى ءتۇسىرىپ الدى. ساماۋرىن ۇستىنەن دومالاعان تەمىر جەردەگى بوس شەلەككە ءتۇسىپ، اۋىز ءۇيدىڭ ءىشى قاڭعىر-قۇڭعىر، ازان-قازان بولدى دا كەتتى. ەندى ىدىس-اياق ەشكىم تيمەسە دە وزىنەن-وزى سەڭدەي سوعىلىسىپ جاتقانداي كورىندى. قورجىن تامنىڭ قاراما-قارسى بولمەسىندە سابدەننىڭ قوس بويجەتكەنى ءساليما مەن ءاليما جاتۋشى ەدى. سولار بوتەنشە ويلاپ قالار ما ەكەن دەپ تۇرار قىسىلدى. ول سىرتقى ەسىكتىڭ ىلگىشىن ىزدەپ، دالاعا شىعا بەرگەندە، قىزدار بولمەسىنىڭ ەسىگى اشىلىپ:
— بۇل كىم؟ اعاي، ءسىز بە؟ — دەگەن ءساليما داۋىسى سىبىرلاي دا سىڭعىرلاي شىقتى. ءساليما ۇزىن ءىش كويلەگى اعاراڭداپ، جاقىنداي بەردى.
— ءيا، مەن، ءساليما، شي شاقپاق ىزدەپ ەدىم... ساعات قانشا بولدى ەكەن، بىلەيىن دەپ ەدىم.
— اعاتاي-اۋ، ءالى ءتۇن ورتاسى عوي، كيىنىپ العانسىز با؟ — ءساليما پەشتىڭ ۇستىنەن شي شاقپاقتى وپ-وڭاي تاۋىپ، ءبىر ءشيىن جاعىپ كەپ جىبەرگەندە، كىشكەنتاي اۋىز ۇيدەن تۇنەك تۇرىلە قاشىپ، سال-ساتكە جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. شي لەزدە لىپ ەتىپ ءوشىپ قالدى. ءاپ-ازىر قاراڭعىنى جارق ەتكىزگەن، شىرپى ەمەس، مىنا بويجەتكەننىڭ تاناداي كوزدەرى سياقتى ەدى. ءتاتتى ۇيقىدان كەنەت ويانعان قىزدىڭ ەكى بەتى البىراپ، الاۋ لەپ تەۋىپ تۇرعانداي، جۇپ-جۇمىر اپپاق تاماعىنان ءاتىردىڭ ادەمى ءيسى شىعادى. ۇزىن اق جىبەك كويلەكتىڭ كەۋدەسى ويناقشىپ، اساۋ اتتاي تۋلاپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
اش بەلىنەن تومەن توگىلگەن قولاڭ شاشتى تۇرار امالسىز اقىرىن عانا الاقانىمەن سيپاعىسى دا كەلىپ كەتتى.
سول زامات شىرپى تاعى دا جارق ەتتى دە، ۇرلىعى اشىلىپ قالعانداي جىگىت الگىدە سوزىلا بەرگەن قولىن جالما-جان كەيىن تارتىپ الا قويدى. قىزدىڭ عانا كوزدەرى سيقىر ساۋلە شاشىپ، قىر مۇرىننىڭ تاناۋلارى دەلديىڭكىرەپ، كۇلىمسىرەگەن قىزىل ەرىندەردىڭ تاساسىنان مارجان تىستەر اعاراڭداپ، قۇلاعىنداعى شەڭبەرلى التىن سىرعالار بۇلعاڭداپ تۇر ەكەن.
— جەتى تۇندە قايدا باراسىز، اعاتاي، ءجۇرىڭىز، شىراعدانىڭىزدى تۇتاتىپ بەرەيىن، — دەپ قىز تۇراردىڭ بولمەسىنە قاراي بەتتەدى.
ءساليما جەتىلىك جەز شامنىڭ بىلتەسىن تۇتاتتى دا، شىنىسىنىڭ تومپاق ءبۇيىرىن، جۇمساق الاقانىمەن سيپالاپ تۇرىپ، ۇياسىنا قوندىردى. ۇياداي بولمەنىڭ ىشىنە قوڭىرجاي ءالجۋاز ساۋلە شاشىرادى. كەيدە وسىلاي قاراڭعى تۇكپىرگە جەتىلىك شامنىڭ جۇپ-جۋاس ساۋلەسى شاشىراعاندا، ادام جانىنىڭ تىپ-تىنىش، ۋايىمسىز، قامسىز جاتقان تۇكپىرىنە دە الدەنەندەي نۇر سەبەلەگەندەي بولادى. اق جايمالى تەمىر توسەك، وڭاشا بولمە، قاراڭعى ءتۇن، الدىندا تۇرعان سۇلۋ قىز... مىنا قىسقا عۇمىردا جيىرما ەكى جىل جاساپ، ونىڭ ءبارىن دەرلىك تىرشىلىكتىڭ ارپالىسىمەن وتكەرىپ، نەشە الۋان كۇرەس مۇحيتىن كەشىپ ءجۇرىپ، بۇل دۇنيەدە بەيۋايىم جايباراقات ءسات، ۇياداي ءۇي، جىلى توسەك، سۇلۋ قىز بولارىن ول مۇلدە ويلاماعان سياقتى. راس، ول ايەل جانىن تۇسىنبەيتىن، نە تۇسىنگىسى كەلمەيتىن، ايەل بالاسىنان بەزىنەر تاقۋالىقتان اۋلاق. سۇلۋ قىز، سۇيكىمدى قىلىق كورگەندە ونىڭ دا جۇرەگىن ەرەكشە سىزداتاتىن ءبىر-اق جان بار ەدى، ونىڭ ءوزى دە شىندىقتان گورى تەك ەلەس، الدەقاشان ءبىر كورگەن ءتاتتى ءتۇس سياقتى ءبىر نارسە ەدى. وعان ءقازىر دە ءبىر عانا ساتكە، مىنا الاگەۋىم، مايدا مۇنارلى بولمەدە ءدال الدىندا تۇرعان ءساليما سول ناتاشا سياقتى بولىپ كورىندى. التىنشى جىلدىڭ الاساپىرانىنان كەيىن ونىمەن قايتىپ كەزدەسكەن ەمەس. ناتاشا بۇل دۇنيەدە ادام بەينەسىندە قالماي، ادەمى مۋزىكاعا اينالىپ كەتكەن ءتارىزدى. ول تۇراردىڭ كەۋدەسىندە ىلعي دا «پولونەز» بولىپ ىزىڭداپ، بەلگى بەرەر ەدى.
— اعاتاي، شەشىنبەيسىز بە؟ — دەدى ءساليما كونەتوز سۇر پالتونىڭ تۇيمەسىن سيپالاپ تۇرىپ، تۇراردىڭ بەتىنە جاۋدىرەي قاراپ، سىبىرلاپ قانا.
سول ءسات تەرەزە سىرتىنان گۇرس ەتكەن داۋىس وقىس ەستىلگەنى سونشا، ەكەۋى دە سەلك ەتە قالدى. تۇرار جۇگىرىپ بارىپ، تەرەزەگە ءۇڭىلىپ ەدى: قاپ-قارا اسپاننان تارماق-تارماق تامىرىمەن قوپارىلعان التىن بايتەرەك كورىنگەندەي بولدى. التىن اعاش بۇتاقتارى، تامىرلارى سالاڭداپ، قوبىراپ ءسال ءسات تۇردى دا، لەزدە جانىپ كەتكەندەي جوق بولدى. «كۇزدە نايزاعاي جارقىلداعانى نەسى؟» — دەپ تۇراردىڭ كوڭىلى بەيمازا. ءبىر جاعىنان — قارا ءتۇندى قاقىراتقان نايزاعاي، ءبىر جاعىنان — وڭاشا ءۇي، سۇلۋ قىز. ادامعا تاعدىر كەيدە ەكى الاقانىن جۇمىپ تۇرىپ، سىي ۇسىنادى. قايسىسىن تاڭدارسىڭ: بوس الاقاندى ما؟ ولجالىسىن با؟ زاۋ تەرەكتەر قينالا ىڭىرانىپ، دىندەرى سىقىرلاپ، ارى-بەرى تەڭسەلىپ تۇر.
تۇرار ەسكى پالتونىڭ ءتوس قالتاسىنا قول سۇعىپ جىبەرىپ، ءالسىز ساۋلەگە شاعىلىسىپ، جالت ەتكەن سۇپ-سۇر بەساتاردى سيپالاپ، جەڭىمەن ءسۇرتىپ، قايتادان ءتوس قالتاسىنا سالدى.
بەساتاردى كورىپ، ءساليما ءتۇسى بوپ-بوز بولىپ كەتتى دە:
— اعاتاي، ونى قايتەسىز؟ — دەدى داۋىسى دىرىلدەپ.
— كەشىر، ءساليما. مەن كەتتىم. ۋاقىت تىعىز، — دەپ تۇرار تابالدىرىقتان اسىعىس اتتاپ، تاستاي قاراڭعى، كوردەي سۋىق دالاعا شاپشي شىقتى. ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا، قيمىلىندا مىنا داۋىلداي كۇشتى ءبىر قۇدىرەت بار شىعار، ايتەۋىر بۇعان ۇيرەنە قويماعان تىك قۇلاق كوك توبەت تە بۇل جولى جاي عانا «ررر» ەتتى دە، تۇرارعا تۇرا اتىلماستان ۇيشىگىندە بۇكتەتىلىپ جاتىپ قالدى. ءبىراق يتتەن دە ساق سابدەن داربازا جاق ەسىكتىڭ اشىلعانىن ەستىپ قالىپ، جەيدە-دامبالشاڭ دالاعا جانۇشىرا دالباقتاپ شىعىپ، ىرگەلەس ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جىلتىراعان شىراعدان جارىعىن كورىپ: — «مىنا بولشيەۆيك بالا ءتۇن ىشىندە نەگە وياۋ؟» — دەپ ەسىكتى اشىپ كىرە بەرىپ ەدى، قارسى الدىنان ءساليما شىقتى. سابدەننىڭ ويىنا لەزدە ءىبىلىس كىرىپ، قىزىم تۇرارمەن شاتاسقان ەكەن دەپ ويلادى. بۇعان ىشىنەن قۋانىپ تا قالدى. ءبىراق قانشا ايتقانمەن اكە عوي:
— ءتۇن ىشىندە بوتەن بولمەدە نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ دۇرسە قويا بەردى.
ءساليما ۇرلىعى اشىلىپ قالعانداي قىسىلعانمەن، كىناسىز ەكەنى وزىنە ايان، اكەسىنە جاعدايدى ءتۇسىندىردى. اكەسى اۋەلى تۇراردىڭ تۇسىنىكسىز ارەكەتىنە ءمان بەرمەگەندەي ەنجار كەيىپتە تۇر ەدى، كەنەت:
— بەساتارى بار دەدىڭ بە؟ — دەپ قايتا سۇرادى.
— ءوز كوزىممەن كوردىم، كوكە.
اكەسى «ىمم» دەدى دە، ءوز ۇيىنەن شەكپەنىن كيىپ قايتا شىقتى دا، جاپسارلاس وتىرعان ءىنىسى ابدەننىڭ ۇيىنە بەتتەدى. ەكەۋى ءبىر انانىڭ قۇرساعىنان شىققان ۇياسى ءبىر بولسا دا، تىرشىلىكتە ءوز الدارىنا شاڭىراق كوتەرىپ، قوڭسى قوڭلى دا، داربازالارىن بولەك-بولەك شىعاردى. ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى كوشە اينالىپ كىرۋشى ەدى. سابدەن كوشەگە شىعىپ ابدەننىڭ قاقپاسىن تارسىلداتىپ جاتپاي، تەرەزەسىن تىقىلداتتى. ار جاقتان اسىپ-ساسىپ اڭىرا قاراعان ىنىسىنە:
— ەسىكتى اش، تىعىز شارۋا بار، — دەدى.
«مىناۋ، ءسىرا، شاقپاقتىڭ داۋىلى»، — دەدى تۇرار كوشەگە شىققاندا جەلدىڭ كۇشىن ابدەن سەزىپ. كەنە توزداۋ سىپايى سۇر پالتودان ىزعىرىق لەزدە ءوتىپ كەتتى. تۇرار پالتونىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الىپ، اسكەري كازارما تۇرعان بازار كوشەسىنە قاراي تارتتى. ەكى ارادا بۇلىم-بۇلىم كوشەلەر كوپ. اسىرەسە قاراباقىر، نامانعان ماحاللالارىنىڭ تۇسى ءقاۋىپتى. قاپ-قاراڭعى ءتۇن تۇرماق، قىزىل ءىڭىردىڭ ىشىندە وتكەن-كەتكەن ساياقتاردى توناپ الاتىن ۇرى-قارىلارى كوپ، كوشەدە شام جوق.«وكىمەت وسى ماسەلەگە كوڭىل بولسە ەكەن»، — دەگەن ارىزدارعا قالا باستىعى موتياشيەۆتىڭ ايتقان جاۋابى ەل اراسىنا ماتەل بولىپ تاراپ كەتكەن. «كورگەندى ادامدار كۇن باتقان سوڭ كوشەگە شىقپاي، ۇيىندە وتىرسىن»، — دەگەن ەدى قالا باستىعى.
سۇر پالتونىڭ ەتەك-جەڭىن جەل كەۋلەيدى. ەتەكتەن ەنگەن جەل تۇراردى ەكى قولتىعىنان كوتەرىپ، الدەقايدا الىپ ۇشا جونەلگىسى كەلگەندەي ەكىلەنىپ كەتەدى. شاقپاقتىڭ تۇيە شايقالتار ۇلى داۋىلى ادەتتە اۋليە-اتاعا جەتكەنشە ەكپىنى باسىلىڭقىراپ قالار ەدى. ەكى ارادا كولدەنەڭ ءتۇسىپ قاراتاۋ جاتادى دا، قاھارلى سۇراپىلدان اۋليە-اتانى قارت اجە قاقپايلاپ تۇراتىن. تەك كۇيىك اسۋىنان لاقىلداپ تاسقىنداي وتكەن ەكپەك ىلديلاي بەرە جۋاسىپ قالاتىن.
بۇل جولعى داۋىل داۋاسىز سوقتى. «اۋليە-اتادا بۇلاي بولعاندا، سۇراپىلدىڭ ۇياسى — شاقپاقتىڭ اۋزىندا جاتقان جۋالىنىڭ ءحالى قانداي بولدى ەكەن؟» — دەدى تۇرار تۇرتىنەكتەپ كەلە جاتىپ. وسى الاپات تالاس الاتاۋىنىڭ توبىشاقتى تۇسىندا، ايگىلى اقسۋ-جاباعىلى قۇرساعىندا تولعاتىپ، شاقپاقتىڭ قىلتا قاقپاسى ارقىلى سوعادى دا، بۇكىل جۋالىنى باسىپ ءوتىپ، ءدال بۇيىرىندە جاتقان تۇلكىباسقا تيمەيدى. جۋالىدا ازىناپ التى تاۋلىك اق بوران سوققاندا تۇلكىباستا جارقىراپ كۇن شىعىپ تۇرادى.
وسى جايدى ەسىنە ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان تۇرار ءبىر زامات وڭ يىعى ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى دا، ەتپەتىنەن قۇلاپ، لەزدە ورنىنان اتىپ تۇردى. قارسى الدىندا دەڭكيىپ سۇلاپ جاتقان ءداۋ تەرەكتى تەك نوبايلاپ قانا تانىدى.
ءا دەگەندە تۇرار وڭ يىعىنان تيگەن سوققىنى قاپال ماحاللاسى قاراقشىسىنىڭ قورعاسىن قولعابى ەكەن دەپ قالىپ ەدى. سالدەن سوڭ ەسىن جيىپ، كوشەگە كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتقان اتان بەل ءداۋ تەرەكتى كورىپ: «ءازىر مەنى اجال المايدى ەكەن»، — دەدى. سيپالاپ ءجۇرىپ كوزىلدىرىگىن تاۋىپ، قۇلاعان تەرەكتەن ارەڭ اتتاپ ءوتىپ، كازارماعا جەتكەنشە جۇگىردى.
داۋىل تولاستاعان جوق. ءتۇبى شىرىگەن تەرەكتەر شىداي الماي گۇرس-گۇرس قۇلاپ، قۋراعان بۇتاقتار ساتىر-سۇتىر سىنىپ جاتىر. سۇراپىل داۋىل جەر بەتىنەن ىرىكتى دە، شىرىكتى دە الاستاپ، دۇنيەنى ءبىر جولاتا قوقىستان تازارتىپ الايىن دەگەندەي ۇدەي سوقتى. اۋليە-اتانىڭ جاتاعان دومباز ۇيلەرى جەلدى كۇنى يزەن تۇبىندە بۇعىپ قالعان بودەنە قۇساپ، تىم ءپاس تارتىپ، الاسارا تۇسكەن سياقتى.
بازار كوشەسىنە جەتكەن جەردە تۇرار اياعىنا ورالعان الدەنەدەن تاعى دا ءسۇرىنىپ كەتە جازداپ، بويىن تۇزەپ، اياعىن شىرماۋدان اجىراتىپ الىپ قاراپ ەدى: ءۇزىلىپ جاتقان تەلەگراف سىمى ەكەن. سوعۋى قاتتى سەرىپپەلى، سىم تەمىر توبىعىن قيىپ كەتە جازدادى. سوندا تۇراردىڭ ەسىنە بىلتىر مەركە بويىندا وسى سىم تەمىرگە بۋىنىپ ولگەن شاكى باتىر ءتۇستى. «قايران كوزسىز ەر! اجالدا دا اقىل جوق. ازاتتىق تىلەپ، اتقا قونىپ، جاۋدىڭ جاعاسىن جىرتقان سونداي ەر دۇشپاننىڭ وعىنان ولمەي، جول بويىندا بوزداپ تۇرعان سىم تەمىرگە ورالىپ ولگەنى وكىنىشتى».
وسىلاي دەپ، قۇلاپ جاتقان تەلەگراف باعانىن وراعىتىپ ءوتىپ، اياق استىنداعى قۇرعاق جاپىراقتاردى قاۋدىراتىپ، سول قاۋدىراق دىبىستان ءوزى ەلەگىزىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ كەلە جاتىپ، كازارما قاقپاسىنا قالاي جەتكەنىن دە سەزبەي قالدى.
— توقتا! — دەگەن قاتاڭ ءۇن ەستىلگەنمەن، قارا كورىنبەدى. تۇرار سەلك ەتىپ، قالت توقتاي قالدى.
قالتاداعى قولى بەساتاردىڭ سۋىق ءدۇمىن قىسا ءتۇستى.
— كىمسىڭ؟
— ءوزىمىز. ماعان حمەليەۆسكيي جولداس كەرەك.
قاراۋىل تۇراردى ءوز ۇيشىگىنە الىپ كىرىپ، ءفوناردىڭ جارىعىمەن باس-اياعىن شولىپ ءوتتى دە:
— دوكۋمەنت، — دەدى. — وسىنداي داۋىلدا، ءتۇن ىشىندە كىسى جۇرە مە ەكەن؟ — دەپ قاراۋىل رەنىش ءبىلدىردى.
— وسىنداي داۋىلدا كىسى دەگەن قارا باسىپ، باسىن كورپەگە تىعىپ ۇيىقتاپ جاتا ما ەكەن؟ — دەدى تۇرار قوينىنان مانداتىن سۋىرىپ الا بەرىپ.
— نە بوپ قالدى، جولداس رىسقۇلوۆ؟ — دەپ قارتاڭ سولدات تۇراردىڭ بەتىنە ءبىر، مانداتقا ءبىر ءۇڭىلدى.
— تانىماي تۇرسىڭ با؟
— تانىدىم، جولداس رىسقۇلوۆ. ءبىراق بەيۋاقىت جۇرگەنىڭىز تۇسىنىكسىز.
— بەيۋاقىت ەمەس، ءدال ۋاقىت. داۋىلدان سوڭ نايزاعاي جارقىلدايتىنىن، نوسەردەن سوڭ جارقىراپ كۇن اشىلاتىنىن بىلمەۋشى مە ەڭ؟
— ول راس. ءبىراق ءقازىر كۇز عوي، جولداس رىسقۇلوۆ. كۇزدە نايزاعاي جارقىلداي ما ەكەن؟
— جارقىلدايدى! مىلتىعىڭ وقتاۋلى ما؟ پاترونىڭ مول بولسىن! ۇقتىڭ با؟
* * *
تۇرار قۋانىپ قالدى: ستەپان كنۋتوۆيچ وياۋ ەكەن. مۇنى جاقسى نىشانعا جورىدى. وسىنداي جورىقتى جاعدايدا جايباراقات ۇيىقتاپ جاتقان جامان ىرىم عوي. بالاۋىز شىراعداننىڭ تۇنجىر ساۋلەسى ءبىر پاراق اق قازعا ءتۇسىپ تۇر. قاعاز بەتىندە تۇسىنىكسىز شيفرلار، تۇراردىڭ تاڭىرقاعان ءتۇرىن بايقاپ، حمەليەۆسكيي قويۋ مۇرتىن شيراتىپ قويىپ:
— قارۋ-جاراقتىڭ قامى عوي. ازداۋ بولىپ تۇر، باۋىرىم. وتە از، — دەدى.
— دەمەك، سەن بىلەدى ەكەنسىڭ عوي؟
— نەنى، باۋىرىم؟
— «نەنى-نەنى» دەپ مەنى بالاسىنا بەرمە، جولداس ءتوراعا. مەن سوۆدەپتىڭ مۇشەسى ەكەنىم راس بولسا، شىنىڭدى ايت: نە بولىپ جاتىر مىنا الەمدە؟ نە حابار؟ پەتەربۋرگتە، تاشكەنتتە؟
تۇراردىڭ قاراتورى رەڭى كۇرەڭىتە باستاعانىن بايقاعان حمەليەۆسكيي دە ەندى سالماقتانا قالدى. ەزۋىڭدەگى شالا كۇلكى بىردەن لىپ ەتىپ قويۋ قارا مۇرتتىڭ استىنا تىعىلىپ قالعانداي، ءوڭى قاتۋلانا بەردى.
— ەشقانداي حابار جوق، باۋىرىم. تىم-تىرىس. جاڭا تاشكەنتپەن حابارلاسپاق بولىپ كوردىم — تىرس ەتپەيدى. تەلەگرافتىڭ ءتىلى بايلانىپ قالعان سياقتى.
— تەلەگرافتىڭ ءتىلى بايلانىپ قالعان جوق، ءۇزىلىپ قالعان، جولداس ءتوراعا.
— و نە دەگەنىڭ؟
— دالاداعى داۋىلدى كورمەيسىڭ بە، سەزبەيسىڭ بە؟ تەلەگراف باعانالارى قۇلاپ جاتىر.
حمەليەۆسكيي تۇراردىڭ بەتىنە ەجىرەيە قاراپ قالدى:
— وندا — شاتاق، باۋىرىم. ەندى مۇلدە حابارسىز قالامىز.
— تۇك تە شاتاعى جوق. تەك ات جەككىز. ستانسياعا جەتۋ كەرەك. تەمىر جول تەلەگرافى ىستەپ تۇرۋى مۇمكىن.
— ا، بالكىم، تاڭ اتقانشا كۇتە تۇرساق قايتەدى؟ قالالىق تەلەگراف قالپىنا كەلگەنشە...
— جوق، جولداس ءتوراعا، ءدال ءقازىر جۇرەيىك! — تۇرار ءۇنى قاتاڭىراق شىقتى دا، باسشى ادامنىڭ الدىندا تىم ءىرى كەتۋ ارتىق ەكەنىن اڭعارىپ قالىپ، جايلاپ قانا:
— ستەپان كنۋتوۆيچ، جۇرەگى بار بولعىر بىردەڭەنى سەزەدى: وسى ءتۇن تەگىن ەمەس. جۇرەيىك، ا، ستەپان كنۋتوۆيچ، — دەپ ءسوزىن سىبىرمەن اياقتادى.
حمەليەۆسكيي توقپاقتاي جۋان جۇدىرىعىن مۇرتىنا ەرىكسىز اپارا بەردى دە:
— دۇرىس، باۋىرىم. مەن دە ەلەگىزىپ، ۇيىقتاي العان جوقپىن. جۇرگەنگە جورگەم ىلەسەدى، ايدا، كەتتىك! — دەپ تۇراردىڭ جاۋىرىنىنان جالپاق الاقانىمەن سارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى.
— ايتكەنمەن، سەن باۋىرىم، بالۋانعا ۇقسايسىڭ، — دەدى حمەليەۆسكيي ءوزىنىڭ الۋەتتى قولى تۇتاسقان تاسقا تيگەندەي بولعانىن سەزىپ. — جوتاڭ مىقتى ەكەن.
— و، ستەپان كنۋتوۆيچ، مەنىكى تەك بالۋاندىقتىڭ جۇرناعى عانا عوي. ناعىز بالۋان مەنىڭ اكەم ەدى عوي، — دەپ تۇرار كوزىلدىرىكتىڭ ارجاعىنان قارا بارقىن مۇناردا جانارى جاساۋراعانداي بولىپ كورىندى.
— دا-دا، — دەپ حمەليەۆسكيي دە مۇڭايعانداي كەيىپ تانىتتى. — قايران اكە. مەنىڭ اكەم دە كۇشتى ەدى. جالعىز اتىمىز ابدەن ارىعاندا، كەيدە سوقانى ءوزى سۇيرەيتىن. جەر تىستەلەپ ءجۇرىپ، جوقشىلىقپەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، و دا ءوتتى دۇنيەدەن... ءجا! جەتەر! وتكەن-كەتكەندى كەيىن ەسكە الا جاتارمىز. كەتتىك ستانسياعا. گراچ! اتتاردى دايىندا! — دەپ گارنيزون قاراۋىلىنا ايقاي سالدى.
* * *
ارىستان تارتىلعان تەمىر جول مىڭ دا توعىز ءجۇز ون جەتىنشى جىلدىڭ جازىندا شاقپاق اسۋىنان ءوتىپ، جۋالىنىڭ جونارقاسى — بوراندى دەگەن جەرگە كەلىپ توقتاپ قالعان. اۋەلگى نيەت بويىنشا بۇل «شويىن جول» الدەقاشان اۋليە-اتاعا جەتۋ كەرەك ەدى. بولاشاق ستانسيانىڭ ۇيلەرى سالىنىپ، جۇمىسشىلار قۇرالىپ، اۋليە-اتا جارىقتىق «وتاربانى» قارسى الۋعا قامدانعالى قاشان؟! ءبىراق دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بوتقاسىنا مالشىنىپ قالعان پاتشالىق رەسەيدىڭ قازىناسى قاعىلىپ، قارجى جەتپەي تەمىر جول وكپەك جەلدىڭ وتىندە، تالاس الاتاۋىن باۋىرلاپ، قاسيەتتى قاراتاۋدى ساۋىرلاپ، جۋالى جەرىندە قاقالدى دا قالدى. كەيىننەن سول بەكەت — بۋرنوە اتالىپ كەتتى.
ءبىراق اۋليە-اتاعا تەمىر جول جەتپەگەنمەن، تەلەگراف باعاندارى قاعىلىپ، سىمى تارتىلىپ، تاشكەنتپەن بايلانىس ورناپ ۇلگىرگەن. تەلەگراف اكىمشىلىگى اۋليە-اتاداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قولىندا بولاتىن.
ستانسياعا جەتۋ اقىرەت بولدى. داۋىل بۇرىنعىدان دا ۇدەي تۇسكەندەي ەدى. كولدەنەڭ قۇلاپ جاتقان تەرەكتەر مەن باعانداردان وتە الماي، ات ايداۋشى گراچ اربانى كەلەسى كوشەگە بۇرۋعا ءماجبۇر. اربا ۇستىندەگىلەر بىر-بىرىمەن ايقايلاپ سويلەسپەسە، ءبىرىن ءبىرى ەستىمەيدى.
— ستەپان كنۋتوۆيچ، ۇستىمىزگە اعاش قۇلاسا قايتەمىز؟ — دەپ ارتىنا بۇرىلىپ ايقايلادى گراچ.
— قورىقپا، گراچ، داۋىلدان تەك قاڭقىلداق قازدار، مايماق پينگۆيندەر عانا قورقادى. سەن گراچسىڭ عوي، — دەپ كۇلدى تۇرار. — ماكسيم گوركيي دەگەن جازۋشىنى بىلەسىڭ بە؟
— بىلمەيمىن، جولداس رىسقۇلوۆ.
— بىلمەسەڭ، گوركيي دەگەن ريەۆوليۋسيا جازۋشىسى بار. «داۋىلپاز» دەگەن جىرىن تاۋىپ وقىعىن. راس، ونداعى گەروي — داۋىلپاز قۇس، سەنىڭ فاميلياڭ سياقتى — ۇزاق قارعا ەمەس. ءبىراق ۇزاق قارعا جاقسى قۇس. ول — كوكتەم قۇسى عوي، سولاي ەمەس پە، ستەپان كنۋتوۆيچ؟
— ءدال سولاي. گراچ — پتيسا ۆەسەننيايا. ونىڭ دا داۋىلپازعا ايلانىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال.
ءوزىن داۋىلپازعا تەڭەگەنگە كوڭىلى ءوسىپ قالعان گراچ اتتاردى ساۋىرلاپ، ءجۇرىستى وندىرە ءتۇستى. اقىرى ستانسيانىڭ جەل شايقاعان فونارىنىڭ دىرىلدەك ساۋلەسى دە كورىندى.
جاتاعان ۇيلەرى داۋىلدان جەر باۋىرلاي تۇسكەن ۇزىن، بۇرالاڭ كوشە كەنەت كىلت ءۇزىلىپ، مالتا تاس توسەگەن جول شورت كەسىلدى دە، گراچتىڭ ارباسى ويقى-شويقى جولسىز جەرمەن سىقىرلاپ بارىپ، وقشاۋ تۇرعان اق ءۇيدىڭ الدىنا توقتادى.
تەلەگرافيست مۇرنى قولاعاشتاي، سول مۇرىن جايعاسقان بەتى اسقاباقتاي ءىرى كىسى ەكەن. سوۆدەپتىڭ باسشىلارىنا قومسىنا قاراپ، ايىلىن جيار ەمەس.
— ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعى رۇقسات ەتپەيىنشە، تەلەگراف ىسكە قوسىلمايدى. اۋرە بولماڭىزدار. ءتىپتى تەلەگراف ۇيىنە ەنۋگە قاقىلارىڭىز جوق. شىعىپ تۇرۋلارىڭىزدى سۇرايمىن، مىرزالار.
— ءبىز «مىرزالار» ەمەسپىز، «جولداستار» دەپ اتاۋىڭىزدى وتىنەمىز، — دەدى حمەليەۆسكيي سابىر ساقتاپ. — ءسىز قاي پارتيانىڭ ادامىسىز؟
— ەشقانداي پارتيانى مويىندامايمىن! — دەپ گۇجىلدەدى ءداۋ. — مەن ۇكىمەتتى مويىندايمىن. پارتيا دەگەنىڭىز كوپ. ۇكىمەت بىرەۋ. كىمدى مويىنداۋ كەرەك؟ ويلاڭىزشى ءوزىڭىز، مىرزا...ا جولداس... عافۋ ەتىڭىز...
— جولداس حمەليەۆسكيي.
— ءيا، جولداس حمەليەۆسكيي.
— ءسىز سولداتتار، جۇمىسشىلار، شارۋالار كەڭەسى دەگەندى ەستىگەن شىعارسىز... كەشىرىڭىز، ءاتى-جونىڭىز؟
— پاۆلو ساحنو. پاۆلو كوندراتيەۆيچ.
— جولداس ساحنو، سولاي دەۋگە رۇقسات ەتىڭىز، ويتكەنى ءسىز، قانشا دەگەنمەن جۇمىسشى تاپتىڭ وكىلىسىز...
— جوق، مەن قىزمەتشىمىن، كەشىرىپ قويىڭىز.
— مەيلى، قىزمەتشى بولا قويىڭىز. مەن سوۆدەپتىڭ پرەدسەداتەلىمىن. مىنا رىسقۇلوۆ جولداس مەنىڭ ورىنباسارىم. ۋاقىتشا ۇكىمەت بىزبەن ساناسادى. سوندىقتان جانجالسىز تەز تاشكەنتتى قوسىڭىز.
— ءويتىپ قورقىتپاڭىز. كەڭەسىڭىز وزىڭىزگە. كەڭەس دەگەن ۇكىمەتتى مەن بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم — اۋليە-اتا ۋەزىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى، ونىڭ باستىعى — استاحوۆ. انە، مەن سونىڭ بۇيرىعىن مويىندايمىن. ەگەر قورقىتساڭىز، قارۋ جۇمساۋعا ءماجبۇر بولامىن، — دەپ ساحنو شوقپارداي كولتتى ۇستەلدىڭ تارتپاسىنان سۋىرىپ الىپ، الدىنا قويدى.
— وندا ءبىز دە كۇش جۇمساۋعا ءماجبۇر بولامىز. دالادا قارۋلى ءۇش سولدات تۇر. قالا بەرسە، بۇكىل گارنيزون ءبىزدىڭ قولدا. نە ءتيىمدى؟ ويلانىپ كورىڭىز. ال ءسىز ادال قىزمەت ەتكىڭىز كەلەتىن ۋاقىتشا ۇكىمەت شىنىندا دا ۋاقىتشا عانا. سونىڭ اتىنا ءمان بەرگەن جوقسىز با، وسى كەزگە دەيىن. ۋاقىتشا عانا، بالكىم، ول ۋاقىتى تاۋسىلعان دا بولۋى. ءبىز تەز عانا تاشكەنتتەن سونى بىلۋگە ءتيىسپىز. ءتۇسىندىڭىز بە، جولداس ساحنو؟
ساحنو بۇقا قۇساپ موينىن ىشىنە الىپ كولتتى توقپاقتاي قولىمەن قىسا ءتۇستى. تەلەگراف اپپاراتىنا ءبىر، سوۆدەپتىكتەرگە ءبىر الارا كوز تاستاپ قويدى.
— گراچ! — دەپ حمەليەۆسكيي ارتىنا بۇرىلماي، قالتاسىنان قولىن شىعارماي ايقاي سالدى. ساحنو تۇكسيگەن قالىڭ قاستىڭ استىنان ءبارىن بايقاپ وتىر: حمەليەۆسكييدىڭ قولى قالتاسىندا، رىسقۇلوۆ دەپ تانىستىرعان دەمبەلشە جاس جىگىتتىڭ دە وڭ قولى قالتاسىندا. ول قولدار، ءسوز جوق، قارۋ ۇستاپ تۇرعان قولدار.
ەسىكتى سەرپە اشىپ، شتىكتى ۆينتوۆكاسىن ۇمسىنا ۇستاپ گراچ پەن ەكى سولدات ەندى.
— بۇلارىڭىز زورلىق، مىرزالار... جولداستار، — دەپ ساحنو داۋىسى بۇرىنعىداي بارقىراماي، كۇڭكىلدەپ قالدى.
— ريەۆوليۋسياعا قارسىلىق بولعان جەردە، امالسىز زورلىق تا بولادى. زورلىق تۋدىرىپ وتىرعان ءوزىڭىز عوي، — دەپ تۇڭعىش رەت ءتىل قاتتى رىسقۇلوۆ. كوزىلدىرىك كيگەن قاراتورى قازاقتىڭ ورىسشانى مۇنشاما ءمۇدىرىسسىز سويلەگەنىنە ساحنو تاڭدانىپ، تاڭدايىن تاق ەتكىزىپ، باسىن شايقاپ قويدى دا:
— جارايدى، جانجالداسپايىق. تاشكەنتتەن كىمدى شاقىرۋ كەرەك؟ — دەپ تەلەگراف اپپاراتىنا قاراي قول سوزا بەردى.
— تاشكەنت سوۆدەپى! — دەپ حمەليەۆسكيي ەندى ساحنوعا ءتونىپ كەلىپ، كەلتەكتەي كولتتى ساحنودان الىسقا ىسىرىپ قويدى.
مورزە دىبىستارى شيق-شيق ەتىپ، اپپارات تۇماۋ تيگەندەي ءبىراز قاقالىپ-شاشالىپ بارىپ، كەنەت ساقىلداپ الا جونەلدى. اپپاراتتان اق لەنتا اتقىلاپ شىعا باستادى.
حمەليەۆسكيي لەنتانى ۇشىنان ۇستاي الىپ، جازۋعا ءۇڭىلدى. تۇرار دا كوزىلدىرىگىن نىقتاپ قويىپ، جىپ-جىڭىشكە اق لەنتانىڭ جازۋىنا تەلمىرە قارادى.
...احات اتاسى ايتار ەدى: «ادامنىڭ پەشەنەسىندە جازۋى بولاد. اركىمنىڭ تاعدىرى انادان تۋاسى، سوندا جازىلىپ قويىلعان. ونىڭ اتىن — جازمىش دەيدى. ال سوندىقتان: جازمىشتان — وزمىش جوق، — دەپ. ءبىراق ول نە جازۋ ەكەنىن وقىپ بىلگەن ەشكىم جوق. پەشەنەدەگى جازۋدى كۇنى بۇرىن وقىپ ءبىلۋ ەشكىمگە دە بۇيىرماعان».
مىنا جىڭىشكە اق لەنتا احات اتاسىنىڭ ايتقانىن جارتىلاي جوققا شىعارىپ تۇرعانداي. مۇنىڭ پەشەنەدەگى جازۋداي ەكەنى راس، ال ءبىراق ونى وقىپ-بىلۋگە بولمايدى دەگەن تۇجىرىمى بەكەر ەكەن، وقۋعا بولادى ەكەن.
— مەن — پەرشين، — دەدى لەنتاداعى جازۋ. — تاشكەنت سوۆدەپىنىڭ مۇشەسىمىن. ءسىز كىمسىز؟ نە كەرەك؟
— ءبىز — اۋليە-اتا سوۆدەپىنىڭ باسشىلارى حمەليەۆسكيي جانە رىسقۇلوۆ. مەملەكەتتىك تەلەگراف جۇمىس ىستەمەي تۇر. سوندىقتان تەمىر جول تەلەگرافىمەن جالعاسۋعا ءماجبۇر بولدىق، — دەدى حمەليەۆسكيي تەلەگرافيسكە. ساحنو ونىڭ ايتقاندارىن تەلەگراف تىلىنە اۋدارىپ جاتتى. — دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىنان حابارسىز قالدىق. تاشكەنتتە نە بولىپ جاتىر؟
ءسال كىدىرىستەن كەيىن اق لەنتا تاعى دا اپپاراتتىڭ اۋزىنان يرەلەڭدەپ شىعا باستادى. حمەليەۆسكيي جايشىلىقتا سىر بەرمەيتىن تۇراردىڭ القىنا دەم العانىن بايقاپ قالدى. كوزىلدىرىگى ءتۇسىپ قالاتىنداي ءبىر قولىمەن كوزىنە تاقاي ۇستاپ الىپتى. تەلەگرافيست ساحنو دا لەنتادا ءوز تاعدىرى جازىلىپ جاتقانداي ونى گۇرىلدەك داۋىسىمەن ەجىكتەپ وقي باستادى:
— تاشكەنتتە وكىمەت كەڭەستەر قولىنا كوشتى. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى. جەتى ادامنان بۇكىل تۇركىستاندىق اتقارۋ كوميتەتى قۇرىلدى. جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى ولكەلىك كەڭەسىنەن — ءۇش ادام، ەسەرلەردەن — ءبىر ادام، سوسيال-دەموكراتتاردان — ءبىر ادام. پەتروگرادتا دا ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى. وكىمەت كەڭەستەردىڭ قولىندا. ماسكەۋدە قارۋلى كوتەرىلىس. ودان ارعى جاعدايدى ءبىز دە بىلمەيمىز. تولىق نۇسقاۋ الۋ ءۇشىن سوۆدەپ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبىر مۇشەسىن تاشكەنتكە جىبەرىڭىزدەر...
اق لەنتاعا ودان ءارى تۇسىنىكسىز كوپ نۇكتە ءتۇسىپ كەتتى دە اپپارات سولق ەتىپ، اقىرعى دەمى تاۋسىلعانداي تىم-تىرىس بولا قالدى. ءا دەگەندە ەشكىم دە ءتىل قاتپادى. ءبارى دە الگى حاباردىڭ اسەرىنەن ارىلا الماي قالشيىسىپ قالعان. قۋانعان دا، قورىققان دا بىردەي. ءبىر ادامنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل عالامنىڭ پەشەنەسىندەگى جازۋدى وقىپ قويعان سوڭ، ەستەرى شىعىپ كەتكەندەي ءبىر زامان.
كەنەت حمەليەۆسكيي ءۇن-تۇن جوق، جانىنداعى تۇراردى قاپساعاي دەنەسىمەن باس سالىپ، قۇشاقتاي الدى دا، سول قۇشاعىن جازباي تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. سولداتتار شىداي الماي «ۋرا!» دەپ ايقايلاپ، ولار دا ايمالاسىپ جاتتى. ۇستەل ۇستىندە جايىندا قالعان كولتتى ساحنو كىدىرىسسىز الىپ، قولىمەن سالماقتاپ قويىپ، زىميان ويدىڭ تولعاعىندا تۇر. «مىنا بولشيەۆيكتەردى جايراتىپ سالسام با ەكەن؟» — دەگەن جامان وي سۋماڭداپ كوڭىلىن بۇزا بەرگەندە حمەليەۆسكيي تۇراردى قۇشاعىنان بوساتىپ، ساحنوعا قاراپ:
— ال، باۋىرىم، قۇتتىقتايمىن! ريەۆوليۋسيا جەڭدى! راقمەت ساعان! — دەپ تەلەگرافيستكە قولىن سوزا بەردى.
ساحنو بولشيەۆيكتەردى اتۋدىڭ ورنىنا، ولارعا ەرىكسىز قول ۇسىندى. ءبىراق ءالى دە تۇنەرىپ تۇرىپ:
— ريەۆوليۋسيا جەڭسە، باسقا جاقتا جەڭىپ جاتىر. ال اۋليە-اتا كىمنىڭ قولىندا سوندا؟ ءالى بەلگىسىز ەمەس پە؟ — دەدى.
مىنا توسىن ساۋال الگى اعىل-تەگىل قۋانىشتى سەزىمدى لەزدە ءوشىرىپ العانداي. حمەليەۆسكيي مەن تۇرار بىر-بىرىنە قاراپ: «مىنانىڭ ساندىراعى راس» دەگەندەي ءبىر-بىرىن ىشتەي ۇعىنىستى.
— قام جەمەڭىز، جولداس ساحنو. پەتروگراد پەن تاشكەنتتە قۇلاعان ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇندا دا جويىلدى دەپ ەسەپتەڭىز. ال cay بولىڭىز! جولداستار، تەز قالاعا جەتەيىك!
وسىنى ايتىپ حمەليەۆسكيي ەسىككە قاراي بەت الدى.
— تەز ارادا سوۆدەپ مۇشەلەرىن شاقىرۋ كەرەك! — دەدى حمەليەۆسكيي ارباعا وتىرىپ جاتىپ. — گراچ! بارىڭدى سال! تەز ايدا!
* * *
تۇندە، ءتۇن ىشىندە تۇراردىڭ داۋىلعا قاراماي ۇيدەن شىعىپ كەتكەنىنەن سەكەم العان سابدەن ءىنىسى ابدەنگە بارىپ، وسى جايدى حابارلاعان سوڭ ابدەن دە اپىل-عۇپىل كيىنىپ، بايبىشەسىنىڭ: «قايدا باراسىڭ، ويباي؟» — دەگەنىنە قاراماي، كوشەگە اتىپ شىققان.
قالانىڭ ورتالىعى كاۋفمان كوشەسىندە تۇراتىن عۇمار يمامنىڭ بيىك كوك قاقپاسىن مەزگىلسىز قاعىپ، كوك توبەتىن اۋپىلدەتىپ، تىنىش ەلدى ابدەن ازان-قازان قىلدى.
يمام مىنا داۋىلدى تۇندە بۇيىعىپ ۇيىقتاپ، بويى ءزىل تارتىپ، توسەكتەن تۇرعىسى كەلمەپ ەدى، سولبىرەيگەن تۇيىق قىزمەتشى مۇرتى سالبىراي تۇنەرىپ:
— قۇرمەتتى يمام، ءبىر مۇسىلمان تىعىز شارۋامەن كەلىپ تۇر، كەشىگۋگە بولمايتىن كورىنەدى، — دەدى.
— ءاتى-جونى كىم، انتۇرعان؟
— «شۋرو-ي-يسلاميانىڭ» ادال ازاماتى ابدەن دەگەنمىن دەيدى.
«شۋرو-ي-يسلاميانىڭ» اتى اتالعان جەردە قوينىڭداعى قاتىنىن دا، باۋىرىنداعى بالاسىن دا قۇربان ەتۋگە دايار ءپارۋانا يمام:
— شاقىر قوناق ۇيگە! — دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى. تۇلابويىن جەر تارتىپ تۇراتىن ءزىلماۋىر دەرتتەن قۇلان-تازا ايىققانداي، جارىقتىق ءجىتى قيمىلداپ، يىعىنا اق شەكپەنىن جەلەڭ جامىلا سالىپ، اياعىنا كەبىس ىلە سالىپ، ابدەندى يمام دامبالشاڭ وتىرىپ قابىلدادى.
— اۋزىندا «اسسالاۋماعالايكۇمىڭ» جوق، ابدىراپ ءجۇرسىڭ عوي، جايسىز حابار ما؟ — دەپ يمام ابدەندى ءبىر جانشىپ الدى.
— ايىپ مەنەن، قۇرمەتتى يمام، اسىعىستا شاتاسىپ، سالەم بەرۋدى دە ۇمىتىپ كەتىپپىن. كەشىرە گور، اۋليەم! ونىڭ ۇستىنە توسەكتەن تۇرعان بەتىم — دارەتىم جوق، ءسىزدىڭ قاسيەتتى قولىڭىزدى الۋعا كۇناقار بولمايىن دەدىم.
يمام ءوزى دە دارەتسىز ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ساسىڭقىراپ قالدى.
— وقاسى جوق، سەبەبى بولسا، قۇداي كەشىرەدى...
— سەبەبى بار، قاسيەتتى يمام، سەبەبى بار. الگى مەنىڭ تۋعانىم سابدەننىڭ ۇيىندە ءبىر بولشيەۆيك پاتەردە تۇرۋشى ەدى...
— قاي بولشيەۆيك؟ ورىس پا، قازاق پا، نوعاي ما؟
— قازاق، قاسيەتتى يمام. تۇرار رىسقۇلوۆ دەگەن.
— ا-ا، تۇرار رىسقۇلوۆ. البەتتە، بىلەمىن. ول ناعىز ءمۇتتايىم، مۇسىلمان قاۋىمىنان شىققان كاپىر عوي. يگى قاۋىمنىڭ اۋقاتىن تارتىپ الىپ، كەدەيلەرگە، قۇل-قۇتانعا بەرگىزۋ كەرەك دەپ، بۇلىك سالىپ جۇرگەن سول ەمەس پە؟ ونى قالاي پاتەرگە تۇرعىزىپ جۇرگەنسىڭدەر؟
— قاسيەتتى اۋليەم! مەن ەمەس، سابدەن، — دەپ ابدەن بۇك ءتۇسىپ، بۇكىرەيدى دە قالدى. — سول بولشيەۆيك جاڭا عانا ۇيدەن قارۋلانىپ شىعىپ كەتىپتى. ءبىر سۇمدىق بولماسىن، بولشيەۆيكتەر ءبىر پالە ويلاپ جۇرمەسىن دەگەن كۇدىك مەنى سىزگە ايداپ كەلدى، قاسيەتتىم.
عۇمار-يمام ءتۇسى سۇرلانىپ، تاقىر باسىن سيپالاپ، ءسال ويلانىپ قالدى.
— كەلگەنىڭ دۇرىس بولعان. ابدەن افەندى، دۇرىس بولعان... تەز استاحوۆ مىرزاعا حابارلاسۋ كەرەك. اتتەڭ، «شۋرو-ي-يسلاميانىڭ» تاسكەرى جوق، ءوز وكىمەتى جوق. سوندىقتان ورىس تا بولسا، ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن قول ۇستاسپاسا بولمايدى. ەكى تاجالدىڭ بىرەۋىن تاڭداۋ لازىم. بولشيەۆيكتەن گورى مەنشيەۆيك تيىمدىلەۋ ءبىزدىڭ مۇسىلمان قاۋىمىنا، ۇقتىڭ با، ابدەن افەندى؟ سوندىقتان ەكەۋمىز تەز استاحوۆ مىرزاعا جەتسەك كەرەك. ول دا وسى كاۋفماننىڭ بويىندا. «شۋرو-ي- يسلاميا» ءوز قۋاتىنا كىرىپ العانشا، ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن ىڭعايلاسىپ تەكەنى — جەزدە، ەشكىنى — اپا، دەي تۇرۋعا ءماجبۇرمىز.
— قاسيەتتى يمام، مەن وقۋىم تام-تۇم، نادان اداممىن. ايتەۋىر قۇدايعا قۇلشىلىق نيەتىمەن ءسىز ۇستاپ تۇرعان قاسيەتتى مەشىتكە جۇما نامازدان قالماي بارىپ تۇرامىن. ءبىراق تۇسىنبەيتىن نارسەلەرىم كوپ، — دەپ ابدەن مىرتىق قاندەن قۇساپ، داۋىلدى كوشەدە يمامنىڭ انا جاعىنان ءبىر، مىنا جاعىنان ءبىر شىعىپ، جەلدىڭ ىعىنا جىعىلىپ، جورتاڭداپ كەلە جاتتى. — ايىپ كورمەسەڭىز، ءبىر ساۋالىم بار. جاڭا ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن ۋاقىتشا ءتىل تابىسا تۇرامىز دەدىڭىز. سوندا كەيىن ءوزىمىزدىڭ قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتەر كۇن تۋا ما، قاسيەتتى يمام؟
— ءيا، ابدەن افەندى، اللاعا سىيىنىپ، مۇحاممەد تۋىن كوتەرىپ، مۇسىلمان وكىمەتىن ورناتامىز. كاپىرلەردەن كيەلى توپىراعىمىزدى تازارتامىز. سەندەردىڭ، قازاقتاردىڭ زيالىلارى اداسىپ ءجۇر. «الاشوردا» دەگەندى قۇرىپتى. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر ءبىزدىڭ اۋليە-اتاعا ول تامىرىن جايا قويعان جوق. «الاشوردا» دەگەنى تەك قازاق ميللاتىنىڭ مۇددەسىن كوزدەمەك. وتە كەلتە ويلايدى ولار. بۇكىل يسلام تۇرعىسىنان ويلاسۋ كەرەك. «شۋرو-ي-يسلاميا» مۇددەسى سول. مۇسىلمان قاۋىم بىرىككەندە عانا كاپىرلەردى جەڭە الامىز. ءبىلدىڭ بە، ابدەن افەندى، قازاق قانداستارعا وسىنى ايتا بەر، ايتا بەر.
* * *
قارا داۋىلدىڭ، سوڭى اق بورانعا اينالىپ، اق مۇنار اراسىنان اۋليە-اتا اتىرابىنا جاڭا تاڭ اتىپ كەلە جاتتى.
سوۆدەپ مۇشەلەرى گارنيزونعا باس-اياعى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە جينالىپ تا قالدى. چەرنىشيەۆ، فەدوروۆ-زاۆودسكيي، كاريەۆ، سىگانوك سياقتى تارلان بولشيەۆيكتەر ستەپان حمەليەۆسكيي مەن تۇرار رىسقۇلوۆتى ءسۇيىنىش حابارمەن قۇتتىقتاپ، قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ، كەيبىرەۋلەرى كوزىنە جاس الىپ، بالاعا ۇقساپ ايقايلاپ ءجۇر.
— جولداستار! — دەپ داۋىستادى تۇرار مىنا جان تەبىرەنتكەن جاقسى قاۋىشۋشىلاردى اجىراتقىسى كەلمەگەندەي ءسال توقتاپ تۇرىپ. جۇرتتىڭ نازارى بۇعان اۋعاندا، ءسوزىن ساباقتادى. — قۋانىش قۇتتى بولسىن! ءبىراق اۋليە-اتا ۋاقىتشا ۇكىمەتى ءالى قۇلاعان جوق. قۋانىش ۇستىندە وسىنى ەستەن شىعارمايىق. ءقازىر جۇبىمىزدى جازباي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كەڭسەسىنە بارىپ، مۇمكىندىگىنشە قان توگىسپەي، بيلىكتى زاڭدى تۇردە قولعا الايىق. ۋاقىتشا ۇكىمەتتى تاراتىپ، ياكي قۇلاتىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعانىن حالىققا سالتاناتپەن جاريالاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ۋاقىتتى وزىمىزگە سەنىمدى سەرىك ەتپەسەك بولماس. گارنيزون سولداتتارى ۋاقىتشا ۇكىمەت ءۇيىن قورشاپ العانى ءجون دەپ بىلەمىن. ال سوۆدەپ مۇشەلەرى كەڭسەگە ەنىپ، استاحوۆتى جانە ونىڭ ورىنباسارلارىن، ۇكىمەت مۇشەلەرىن شاقىرتىپ الۋىمىز كەرەك. ءسويتىپ، ولارعا ەرىكتى تۇردە بيلىكتەن باس تارتقىزۋ كەرەك. وعان كونبەگەن جاعدايدا عانا قارۋلى كۇش جۇمسالادى. قالاي قارايسىزدار بۇل ۇسىنىسقا، جولداستار؟
— دۇرىس! دۇرىس! — دەگەن ايقايمەن الگى قۋانىشقا ماس قاۋىم تۇراردى جەردەن كوتەرىپ الىپ، بىرنەشە الۋەتتى قول ونى اسپانعا اتقىلاپ، قاقپاقىلداپ قايتا توسىپ الىپ، قايتا اتقىلاپ، جەرگە ارەڭ دەگەندە ءتۇسىردى.
سوۆدەپ مۇشەلەرى ويلاعانداي، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىلارى ۇيلەرىندە جاقسى ءتۇس كورىپ ۇيىقتاپ جاتپاعان ەكەن. بولشيەۆيكتەردىڭ ارەكەتىنە قارسى قيمىل ۇيىمداستىرۋ ۇستىندە ەكەن. ۋەزد كوميسسارى استاحوۆتىڭ كابينەتى تولعان ادام. ۇكىمەت مۇشەلەرى تاپ-تۇيناقتاي بولىپ، ادەتتەگى ورىندارىندا وتىر. كابينەتكە كىرىپ كەلگەن بەتتە تۇراردى تاڭقالدىرعان جايت ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ۇقىپتىلىعى ەمەس، بۇلاردىڭ اراسىندا يمام عۇمار حالمۇرزايەۆ پەن شىركەۋ كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نيكوديم كالمىكوۆتىڭ وتىرعانىنا تاڭ قالدى. «ە-ە، مەنشيەۆيك استاحوۆ مىرزا ەندى ءدىن قايراتكەرلەرىمەن اۋىز جالاسىپ، مۇسىلمان مەن حريستيان دىندەرىن باۋىرلاستىرماق بولعان ەكەن عوي. دەر كەزىندە كەلگەنىمىز قانداي جاقسى بولعان! ايتپەسە، يمام مەشىتتەن، پوپ شىركەۋدەن سارناپ بەرسە، ءالى دە ءدىنشىل حالىقتىڭ ءقايسىبىر بولىگى بۇلىك شىعارىپ، اۋرە كوبەيەر ەدى...».
— مىرزالار! — دەدى ستەپان حمەليەۆسكيي ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن بويدا. كەيبىرەۋلەر ورىندارىنان قوپاڭ-قوپاڭ تۇرا باستاپ ەدى، كوميسسار استاحوۆتىڭ قارا كرەسلودا ءمىز باقپاي، بىلق ەتپەستەن وتىرعانىن كورىپ، قايتادان ورىندارىنا قۇيرىقتارىن باستى — مىرزالار! — حمەليەۆسكييدىڭ داۋىسى ءوزى بيىك، ءوزى كەڭ كابينەتتىڭ ىشىندە كۇمبىرلەپ شىققاندا ول ءوز داۋىسىن ءوزى تانىماي قالعانداي جان-جاعىنا، ودان سوڭ كابينەتتىڭ كۇمبەزدى توبەسىنە قارادى.
داۋىلدى تاڭنىڭ ساۋلەسى ءالى كابينەت ىشىنە داري قويماعان، كوميسسار ورداسى سوندا دا جاپ-جارىق: كۇمبەزدى توبەدەن تومەن قاراي سالبىراعان كىشىگىرىم شاڭىراقتاي شامدالدىڭ بالاۋىزدارى سامالاداي جانىپ تۇر. كوميسسار استاحوۆ وتىرعان كرەسلونىڭ تۇسىنداعى قابىرعانىڭ كىسى بويىنداي بولىگى قاراۋىتىپ، قارا داقتانىپ قالىپتى. ول داقتىڭ ورنىندا بۇدان سەگىز اي بۇرىن II نيكولاي پاتشانىڭ پورترەتى بولۋشى ەدى. وسىدان سەگىز اي بۇرىن، ياعني 1917 جىلدىڭ 2-ناۋرىزى كۇنى كۇندىزگى ساعات 2-دە II نيكولاي ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازدى:
«مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءتوراعاسىنا اياۋلى رەسەي-انانىڭ شىن باقىتى مەن اماندىعى ءۇشىن مەن ىستەمەگەن قۇرباندىق جوق. سول سەبەپتى تاقتان باس تارتۋعا دايىنمىن. تاققا ۇلىم وتىرادى، ول كامەلەتكە جەتكەنشە ەز قاراماعىمدا بولادى، تاق يەسىنىڭ اتالىعىنا مەنىڭ باۋىرىم، ۇلى كنياز ميحايل الەكساندروۆيچتى بەلگىلەيمىن.
نيكولاي».
تاعى ءبىر قولحات:
«اسا سۇيىكتى رەسەيدىڭ تىنىشتىعى مەن اماندىعى، باقىتى ءۇشىن مەن ءوز ۇلىمنىڭ پايداسىنا تاقتان باس تارتۋعا دايىنمىن. بارلىعىڭ دا وعان سايقالدانباي ادال قىزمەت ەتۋلەرىڭدى وتىنەمىن.
نيكولاي».
بۇل جولى «بۇيىرامىن» دەمەيدى «وتىنەمىن» دەيدى. وسى حاتقا قول قويعان سوڭ ەكى ساعاتتان كەيىن تاقتى ول ۇلىنا ەمەس، باۋىرى ميحايلعا قالدىرۋدى وتىنەدى... ءسويتىپ، سودان بەرى ۇلان-بايتاق رەسەيدىڭ سان مىڭداعان كەڭسەلەرىنەن II نيكولايدىڭ پورترەتتەرى الىنا باستاپ ەدى. بۇل وپەراسيادان اۋليە-اتا دا قالىسپاعان.
جىل سايىن كەڭسەنىڭ ءىشىن اكتەگەندە پورترەتتىڭ استى اقتالماي قالۋشى ەدى. II نيكولاي پاتشالىق ەتكەن جيىرما ءۇش جىل ىشىندە وسى پورترەتتىڭ تۇسىنداعى قارا كرەسلودا قانشاما وياز باستىقتارى وتىردى — ءبىراق پورترەتتىڭ استىن اقتاتۋ بىرەۋىنىڭ ويىنا كەلمەگەن. مەنشيەۆيك استاحوۆ وياز باستىعى ەمەس، وياز كوميسسارى بولىپ اۋليە-اتاداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى باسقارۋعا كەلگەندە، ارينە، الدىمەن پاتشانىڭ سۋرەتىن الدىرىپ تاستادى. كەڭسە ءىشىن جاڭادان اكتەتۋگە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ءتارتىپ بەرمەدى. سودان ۇزىن قارا داق پاتشانىڭ ازىرەيىل كولەڭكەسىندەي بولىپ ءالى تۇر.
تۇراردىڭ سوندا تاعى ءبىر اڭعارعانى — ارقالىعى بيىك قارا كرەسلو ەدى. تۇتاس ەمەننەن شابىلعان اۋىر كرەسلونىڭ ارقالىعىندا قوس باس سامۇرىق بەينەلەنگەن. كوميسسار استاحوۆ ونى بايقاماعان بولىپ، جوتاسىن سول سامۇرىققا سۇيەپ، ءقازىر دە بىلق ەتەر ەمەس.
ءوز داۋىسىن ءوزى توسىرقاپ، كۇمىلجىڭكىرەپ قالعان حمەليەۆسكييگە تۇرار جالت قاراپ، قايرات بەرگەندەي بولدى.
— مىرزالار! ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى. ەندىگى جەردە وكىمەت جۇمىسشىلار، سولداتتار جانە شارۋالار دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ قولىندا. قارسىلىق كورسەتپەۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. قارسىلىق كورسەتۋ پايداسىز. سىرتتا ريەۆوليۋسياعا بەرىلگەن قارۋلى سولداتتار تۇر. قان توگىسۋدىڭ كەرەگى جوق! — دەپ حمەليەۆسكيي ساڭقىلداپ الا جونەلدى.
وتىرعانداردىڭ ءبىرسىپىراسى ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلدى. كوميسسار استاحوۆ ءمىز باققان جوق.
— ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇلاعانىن نەمەن دالەلدەيسىز؟
كوميسسار استاحوۆ داۋىسى قىرىلداڭقىراپ، وسى سوزدەردى مەيلىنشە سىزدانىپ ايتتى.
— ءبىز تاشكەنتپەن بايلانىستىق. تاشكەنت كەڭەس قولىندا، پەتەربۋرگ تە كەڭەس قولىندا، مىرزالار. جاعداي سولاي. ينە قايدا بولسا ءجىپ تە سوندا بولادى دەمەكشى، ەندى سىزدەر دە تايىپ تۇراسىزدار. اۋليە-اتا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىندا. وسىمەن ءسوز ءتامام!
— بۇعان حالىق قالاي قارايدى ەكەن، ونى ويلادىڭىز با؟ — دەدى استاحوۆ قيمىلداماي، تەك ەرنى عانا قىبىرلاپ. ۇكىمەتتىڭ باسقا مۇشەلەرىندە ءۇن جوق. تەك تىقىرشىپ، ورىندارىنان قوزعالاقتاي بەرەدى. يمام جارىقتىق اسىرەسە شىدامسىز ەكەن، قۇرداي جورعالاپ بارىپ، تەرەزەگە قارادى. قاپتاعان سولداتتاردى كورىپ: «استافىراللا!» — دەپ ورنىنا قايتا كەلىپ وتىردى. «بۇل اراعا قانداي ءىبىلىس ايداپ كەلدى مەنى؟» — دەپ ءپۇشايمان جەپ وتىر. باسقالار ونىڭ نە كورىپ كەلگەنىن ءۇنسىز ۇعىستى دا، بۇرىنعىدان بەتەر بۇعىڭقىراپ قالدى.
— حالىق دۇرىس قارايدى، استاحوۆ مىرزا، — دەپ قايىردى حمەليەۆسكيي.
— حالىق سىزدەرگە، ۋاقىتشا ۇكىمەتكە وتە ىزالى، — دەپ قوستادى تۇرار. — حالىق عاسىرلار بويى پاتشا تەپكىسىنەن قۇتىلۋدى ارمانداعان. پاتشانىڭ ءقازىر ءوزى جوق، ءبىراق كوزى وتىر. ول ءسىزسىز، استاحوۆ!
— قالايشا؟ مەن دەموكراتپىن! ابايلاپ سويلەڭىز، مەنىڭ مونارحيامەن ءۇش قايناسام سورپام قوسىلمايدى، بولشيەۆيك رىسقۇلوۆ!
كوميسسار استاحوۆ كەرەنسكييدىڭ اۋليە اتالىق كولەمدەگى كولەڭكەسى ءتارىزدى ەدى. سۇر فرەنچ كيىپ، وڭ قولىنىڭ باس بارماعىن ومىراۋىنا سۇعىپ وتىراتىنىنا دەيىن، ءتىپتى شاشىن تىكىرەيتىپ قىسقا قىرىقتىراتىنىنا دەيىن پەتەربۋرگتەگى باستىعىنا ەلىكتەيتىن.
— مەن ابايلاپ سويلەيمىن جانە ءار سوزىمە جاۋاپ بەرە الامىن. ءسىز پاتشانىڭ قۇيىرشىعىسىز. انا وتىرعان كرەسلوڭىزداعى پاتشانىڭ گەربى — ءسىزدىڭ تابىناتىن اعاش قۇدايىڭىز...
ءاۋ باستان بەرى سىر بەرمەي سىزدانىپ وتىرعان كوميسسار ورنىنان وق جىلان شاققانداي اتىپ تۇردى. ارتىنا بۇرىلىپ كرەسلوعا قارادى. سامۇرىق قۇستىڭ قوس باسى ەدىرەيىسىپ، وعان جانسىز كوزبەن تەسىلە سۋىق قاراپ قالىپتى.
— مۇنداي ۇساق-تۇيەككە ساياسي ءمان بەرىپ، سونى ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ۇيات، بولشيەۆيك رىسقۇلوۆ. مەن مۇنى ءبىرىنشى رەت بايقاپ تۇرمىن، — دەپ استاحوۆ بەرى بۇرىلىپ مىرس ەتكەن بولدى.
— ەندى ول كرەسلوعا قايتىپ وتىرۋعا باتىلىڭىز بارماس دەپ ويلايمىن، بۇرىنعى كوميسسار استاحوۆ. — تۇرار كەنەت يمام عۇمار حالمۇرزايەۆ پەن پوپ نيكوديم كالمىكوۆقا قاراپ:
— قۇرمەتتى يمام! قۇرمەتتى شىركەۋ باسى! ورىندارىڭىزدان تۇرىپ، انا كرەسلونى ەسىكتىڭ الدىنا الىپ شىعۋلارىڭىزدى ۇسىنامىن، — دەدى.
ويدا جوق بۇل ۇسىنىسقا ۋاقىتشا ۇكىمەت ادامدارى تۇرماق، سوۆدەپ مۇشەلەرىنىڭ ءوزى تۇسىنە الماي اڭتارىلىپ قالدى.
— قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، مىرزالار! تۇراردىڭ بۇل ءسوزى زالدىڭ كۇمبىرىمەن كوتەرىلىپ، نايزاعايدىڭ شارعىلىنداي ەس جيدىرماي ساق-ساق ەتە قالدى. تۇرار ۇسىنىسىنىڭ مانىنە ەندى تۇسىنگەن حمەليەۆسكيي دە:
— كانە، قيمىلداڭدار! — دەپ گۇر ەتە ءتۇستى.
يمام مەن پوپ كوتەرگەن قارا كرەسلونىڭ سوڭىنان جۇرت تابىت سوڭىنا ىلەسكەندەي، ءىلبىپ باسىپ، سىرتقا بەتتەدى. تەك استاحوۆ قانا ءتىل-اۋىزدان ايىرىلىپ، پەرى سوققانداي مەلشيىپ ۇزىن ۇستەلدىڭ جانىندا قازديدى دا قالدى.
پوپ نيكوديم ادەيى ىستەسە دە، الدە ادەتىنە باسىپ ىستەسە دە، ايتەۋىر باسىنان باس كيىمىن الدى. يمام عۇماردىڭ باسىنان دوڭگەلەك قۇندىز بوركى قوزعالعان جوق. 1867 جىلدان بەرى جارتى عاسىر تاپجىلماي تۇرعان كرەسلو-تاق تۇڭعىش رەت ورنىنان جىلجىتىلىپ زالدان شىعارىلدى.
مەركەنىڭ مەكتەبىندە مۇسىلمانشا ءپاننىڭ ءمۇعالىمى الىپبەك بالالارعا قۇداي جولىن ۇيرەتىپ تۇرىپ، ابايدىڭ: «ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك» دەگەن ولەڭ جولىن قايتالاي بەرۋشى ەدى. بالالارعا دا جاتتاتاتىن. جاتتاۋىن جاتتاعانمەن سابيلەر ونىڭ مانىنە تەرەڭ بارا بەرمەيتىن.
اباي فيلوسوفياسى تۇرارعا جىلدار ارالاتىپ ەندى جەتكەندەي بولدى. «قۇداي» دەپ تۇرعانى تابيعات، جاراتىلىس، بولمىس قوي ابايدىڭ. ءبىر وزگەرمەسە، ءبىر كوز تالماسا مىنا قارا كرەسلو قوزعالماس ەدى — بۇ دا وتكىنشى ەكەن، باسپالداقتى كەڭ ەسىكتىڭ الدىنا شىعارىلدى.
قالا تۇرعىندارى قايدان حابارلانىپ قالعانى بەلگىسىز، بولشيەۆيكتەر مەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ايقاسى بولىپ جاتىر دەگەن سىبىس بىردەن بىرگە تاراپ، كەڭسەنىڭ الدىنا قاراقۇرىم حالىق جينالىپ قالىپتى. ەسىكتىڭ الدىنا اۋەلى ءدىن باسىلارى ۇلكەن كرەسلونى الىپ شىققانىن كورىپ ءبارى اڭ-تاڭ. ءقايسىبىرى قىزىق كورەدى، ءقايسىبىرى جاڭالىق كۇتەدى — ايتەۋىر ءبارى دە ءبىر ۇلى حابارعا قۇلاقتارىن تۇرگەن.
تۇرار ەندى ءبىر سەكۋند كەشىگۋ اجالمەن تەڭ ەكەنىن بۇكىل جان دۇنيەسىمەن سەزدى. مىنا قالىڭ قاۋىمدى كورىپ ءا دەگەندە ساسىپ تا قالدى. مۇنشا ادام جينالار دەپ ويلاماعان. كوشە كەرنەپ تۇر.
ءدال ءقازىر نە يمام، نە پوپ، ياكي ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرى ءسوز باستاپ جىبەرسە، سوۆدەپ تىزگىننەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن.
اق بوران باسىلىپ، اسپاننىڭ ءجۇزى اشىلىپ، تۇستىكتە الاتاۋدىڭ شىڭدارى جاڭا شىققان كۇننىڭ نۇرىمەن ءاربىر شوقى اسپانعا شانشىلا شىققان وتى جالاۋداي الاۋلاپ تۇر ەكەن. تەرەك بۇتالارىن تۇتىپ قالعان قار تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جەرگە ءتۇسىپ جاتىر. اعاش ەكەش اعاشقا دەيىن كەۋدەسىن تولتىرا دەم الىپ، ەركىن ءبىر كەرىلگەن سياقتى دا، سودان اق قار تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقان سياقتى.
تۇرار وسى كورىنىستىڭ ءبارىن قاس-قاعىم اراسىندا عانا اڭعارىپ، ويلانىپ، ءسۇيسىنىپ جاتۋعا ۋاقىتى بولماي:
— ستەپان كنۋتوۆيچ، كانە باستا! — دەدى. — مۇنشا حالىقتى ادەيى شاقىرساڭ جيا المايسىڭ. دايىن تۇرعان ميتينگ. تەز باستا، ايتپەسە سوزدەن ايرىلىپ قالامىز.
— حالىقتىڭ دەنى مۇسىلماندار ەكەن. سەنىڭ سويلەگەنىڭ ورىندى، تۇرار، — دەدى حمەليەۆسكيي شىن ءوتىنىپ. — بۇل جەردە تاكتيكا دا كەرەك. كانە، سىزىلىسىپ تۇرىپ المايىق. جولىڭ بولسىن، باۋىرىم. — حمەليەۆسكيي وسىنى سىبىرلاپ ايتىپ، تۇراردى اقىرىن ارقاسىنان يتەرمەلەپ العا شىعاردى. — سەنەن سوڭ ورىسشاسىن مەن ايتامىن. ۇستازى بولعان بولشيەۆيكتىڭ مىنا ىقىلاسى دەم بەرگەن تۇرار قولما-قول ءوزىن-وزى قامشىلاپ، ون قولىن جوعارى كوتەردى.
— ۋا، حالايىق! ۋا باۋىرلار! مىنا كوتەرىلگەن كۇن — سەن ءۇشىن ەڭ باقىتتى كۇن. ەندى اسپانىڭدى بۇلت شالماس، قايعى-قاسىرەتىڭ بولماس. ءدال ءقازىر زالىم پاتشا قۇيىرشىعى — ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى! وكىمەت كەڭەستەر قولىندا! مىنا قارا تاقتى كورىپ تۇرسىڭ، حالايىق. بۇل حالىقتى قاناعان ۇلىقتاردىڭ تاعى. وسى تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان ۇلىقتاردىڭ جارلىعىمەن تالاي زامان كوزىڭنەن قاندى جاس اعىپ، تالاي زامان جوقشىلىقتىڭ كەبىنىن تىرىدەي كيىپ، قان قاقسادىڭ. وسى تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعاندار ساعان سانسىز سالىق سالىپ، قانىڭدى سوردى. اشارشىلىقتان كوزىڭ اشىلماي، قۇلاقكەستى قۇل بولدىڭ. وسىدان سەگىز اي بۇرىن پاتشا قۇلادى. ءا، قۇداي، ەندى جاقسىلىق بولعاي! — دەدىڭ. ءبىراق باي — باي كۇيىندە، تورە — تورە كۇيىندە، كەدەي — كەدەي كۇيىندە قالدى. نەگە؟ نەگە دەسەڭ، ۋاقىتشا ۇكىمەت — ۇستەم تاپتىڭ ۇكىمەتى، بايلار مەن بيلەردىڭ، كۋلاكتاردىڭ، پومەششيكتەردىڭ داۋلەتىن قورىعان توبەتكە اينالدى. انە، انا قارا تاققا قارا، حالايىق! ول ءقازىر توڭكەرىلەدى. ونىڭ توڭكەرىلگەنى — سەنىڭ جوتاڭنان ءزىل قارا تاستىڭ دومالاپ تۇسكەنى!
تۇرار ءسال تىنىستاپ، جان-جاعىنا قاراپ:
— كارىمباي قوشمامبەتوۆ! سەمەن كاريەۆ! تورەبەك يسابەكوۆ! مىنا ءۇش سولدات، سەندەر دە! بەرى كەلىڭىزدەر! مىنا كرەسلونى ءۇيدىڭ توبەسىنە كوتەرىپ شىعىپ، توڭكەرىپ قويىڭىزدار! — دەدى.
اتالعان ادامدار مەن الدىڭعى قاتاردا تۇرعان ءۇش سولدات تەز ساتى قويىپ، كرەسلونى كوك شاتىرلى ەڭسەلى اق ءۇيدىڭ توبەسىنە الىپ شىعىپ، تۇرار ايتقانداي ءتورت اياعىن اسپانعا قاراتىپ، توڭكەرىپ قويعاندا، باسپالداق ۇستىندەگى كۇن قاتار سياقتى قاڭىلتىر شاتىردىڭ كەمەرىنە كرەسلونىڭ ۇزىن ارقالىعى اسىلا بەردى. قوس باس سامۇرىق قۇس الدەبىر الىپ مەرگەننىڭ قانجىعاسىنا بايلانعان جىرتقىشتاي سالاڭداپ، توبەسىمەن تومەن قاراپ سالبىرادى دا قالدى.
«ۋرا!» — دەدى سولداتتاردىڭ اراسىنان الدەكىم. سول-سول ەكەن: «ۋرا!»، «جاساسىن كەڭەس!»، «ۋرا!» — دەگەن ۇنمەن ارالاسىپ، اسپانعا قاراي تارس، گۇرس-گۇرس اتىلعان مىلتىق داۋىستارى ەستىلدى. بۇل جەڭىس ءساليۋتى ەدى. تەرەك باسىندا وتىرعان قارعالار ۇدەرە ۇركىپ، تىم-تىراقاي ۇشا جونەلدى. يمام الدەنە ايتىپ ايقايلاماق بولىپ ەدى، كوپتىڭ داۋىسىنىڭ استىندا كومىلدى دە قالدى. الدەقايدان وزبەكتىڭ كەرنەيى جار سالدى. كەنەت كاۋفمان كوشە بويى جۇرت بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، بىرەۋلەر بيلەپ، بىرەۋلەر كوزىنە جاس الىپ، قۋانعاننان كەز كەلگەن اداممەن قۇشاقتاسىپ كورىسە بەرەدى.
الدەبىر قاۋدىراعان جامان تون كيگەن ادام تۇرارعا قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ، ءبىراق قالىڭ توپتان بەرى وتە الماي، قولىن ەربەڭدەتىپ:
— تۇرار! ۋا، تۇرار! مەن سەنىڭ اكەڭدى بىلەمىن. مەن سوناۋ تومەنگى تالاستان كەلدىم، اكەڭ رىسقۇل... — دەپ بارىپ ءۇنى ەستىلمەي كەتتى. قالىڭ توپ ءيىن تىرەسىپ، سەڭدەي قوزعالعاندا الگى قاۋدىراق تون تولقىنمەن بىرگە كەتە باردى. تۇراردىڭ قۇلاعىنا «اكەڭ رىسقۇل...» — دەگەن ىزىڭ تالىپ جەتكەندەي بولدى.
(ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
You Might Also Like
-
ەسىك الدى يزەن بە، جۋسان با ەكەن، گۇلدەرىمەن بەلىمدى بۋسام با ەكەن-اي. ءوتىپ كەتكەن باسىمنان جيىرما بەستى، قوس ات الىپ سوڭىنان قۋسام با ەكەن-اي... جەلبىر جەكەن، جەلىن جۇرگەن دالادا، ءبىز ءبىر ءبو...
