قورقىتتىڭ قوبىزى قالعىپ كەتكەندە
تاياۋدا تاشكەنت قالاسىندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ قۇرىلتايى بولىپ ءوتتى.
مۇنداعى «مادەنيەت» دەگەن ۇعىمعا بۇكىل رۋحاني الەم كىرەدى. ياعني عىلىم دا، ادەبيەت تە، ەنەر دە — ادام جانىنا، رۋحىنا نە ازىق، سونىڭ ءبارى ەنەدى.
دەمەك بۇل قۇرىلتايدىڭ باعاسى جوعارى. ويتكەنى ونى ءتورت پرەزيدەنت: نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، يسلام كاريموۆ، اسقار اقايەۆ، يمومالي راحمونوۆ كۇتتىقتاپ، جەدەلحات جولدادى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ساپارمۇرات تۇرىكمەنباسىدان قۇتتىقتاۋ تۇسپەدى. قۇرىل-تايدان سوڭ وتكەن باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا ءبىر جۋرناليست شىڭعىس ايتماتوۆقا:
— قۇرىلتايدى تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى نەگە قۇتتىقتامادى؟ — دەپ سۇراق قويدى. ايتماتوۆ:
— بىلمەيمىن... كەلەسى جولى قۇتتىقتايتىن شىعار، — دەپ جاۋاپ بەردى.
راس، قۇرىلتايدا تۇرىكمەنستاننان دەلەگاسيا بولمادى، ءبىراق باقىلاۋشىلاردىڭ ۇلكەن توبى قاتىستى.
قۇرىلتايدىڭ ەمبلەماسى رەتىندە ۇلكەن-ۇلكەن بەس بۇتاعى بار شىنار اعاش سالىنعان ەكەن...
قۇرىلتايدىڭ اۋەل باستاعى قۇجاتتارىندا «تۇركىستان حالىقتارىنىڭ مادەنيەت قۇرىلتايى» دەپ جازىلعان ەكەن. گازەت، راديو، تەلەديدار ءبارى سولاي اتاپ ەدى...
ءتىپتى ءوز كۇتتىقتاۋىندا يسلام كاريموۆ:
— تۇركىستان — ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز!
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ:
— تۋىسقاندار تابىستى!
اسقار اقايەۆ:
— بەس ساۋساق — ءبىر جۇدىرىق! — دەپ تۇركىستان رۋحىندا سويلەسە، تاجىكستان پرەزيدەنتىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىنىڭ سارىنى وزگەشەلەۋ ەستىلدى. «ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مادەنيەت قۇرىلتايى» دەدى.
ءتايىرى، تەرميندە تۇرعان نە بار دەي سالايىن دەسەڭ، بىرەۋگە ۇنامايدى ەكەن، قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەدى ەكەن دەپ «تۇركىستان» اتاۋىن قالاي تالاق تاستايسىڭ؟!
ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە وسى اتاۋلار ءۇشىن تالاس ءبىر كۇنگە جۋىق سوزىلدى-اۋ، ءسىرا. تاجىك دەلەگاسياسى «ورتالىق ازيا» دەپ قاسارىستى دا قالدى. نە كەرەك، ءسويتىپ ازشىلىق كوپشىلىكتى جەڭدى. نەگە جەڭدى؟ كوپشىلىك نەگە سەسكەندى؟ بۇل ەندى جىقپىل-جىقپىلى كوپ كيىن ساياساتتىڭ سالدارى شىعار...
ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ بايانداماسىنداعى نەگىزگى ءتۇيىن:
— ءار رەسپۋبليكا ءوز ساۋساعىن ەزى سورىپ وتىر؛
— الەمدىك وزىق مادەنيەتتەن قول ءۇزىپ قالدىق؛
— وزگە تىلگە اۋدارىلماعان كىتاپ — جارىمجان؛
— تۇركىستان دۇنيەجۇزىلىك الەمگە مادەنيەت جاعىنان جارقىراپ كەرىنە الماي تۇر؛
— تۇركىستاندا يۋنەسكو فيليالى اشىلسا يگى؛
— تۇركىستان رۋحاني جاعىنان جاندانىپ قانا كويماي، وركەندەۋى كەرەك؛
— تۇركىستاننىڭ رۋحاني ورلەۋ ءداۋىرىن تۋدىرايىق؛
باتىستىڭ «بۇلدىرگى مادەنيەتى» جاس مەملەكەتتەرىمىزدىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتىر.
ءدال وسى ارادان توقتاي قالايىق. ويتكەنى بۇكىل باياندامانى كوشىرىپ ايتىپ كەرەگى جوق. ال مىنا سوڭعى سويلەم بولسا، جۇرەك سىزداتقان جەردى ءدال تاۋىپ تۇر.
اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاقستان باسقالارعا قاراعاندا بۇل ماسەلەدە تىم اسىرە دەموكراتياشىل بولىپ الدى عوي. اسىرەسە تەلەديدار. اسىرەسە كوممەرسيالىق كانالدار.
باتىستىڭ «جاپپاي مادەنيەتى» بىزگە، وتە-موتە جاستارىمىزعا نەنى ۋاعىزدايدى؟ نەگە باۋليدى؟
— قوس قولىنان قانى سورعالاعان قاتىگەزدىك؛
— ادامگەرشىلىك اردان جۇرداي ارامدىق؛
— جاتىرىنان قاعىنعان زيناقورلىق؛
— ادام ءومىرى شىبىن عۇرلى سانالمايتىن نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتار...
سىپايىلاپ ايتقاندا، باتىستىڭ جاپپاي «مادەنيەتىنىڭ» بەرەرى مەن كورسەتەرى وسىلار.
وسىنداي بىلعانىشپەن اۋىزدانىپ وسكەن جاس تۇلەكتەن تاعى ءبىز يمان تالاپ ەتەمىز. كورگەندىلىك، ادەپتىلىك تالاپ ەتەمىز. ۇلكەندى سىيلا دەيمىز. ال ول بولسا كارت ادامنىڭ ساقالىن قالاي جۇلۋدى ۇيرەنىپ وسكەن. ماسكۇنەمدىك پەن ناشاقورلىقتىڭ نەشە الۋان مەكتەبىنەن «تاربيە» العان.
بۇگىن تەلەديداردان وسىنداي «مادەنيەت» كورىپ وتىرعان ون جاسار بالا ەندى ون بەس — جيىرما جىلدان كەيىن قازاقستان دەگەن مەملەكەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، شاڭىراعىنا ۋىق-تىرەۋ بولماق. اۋىزدانعانى الگىندەي «مادەنيەت» بولسا، ول نەگە تۇتقا بولىپ جەتىستىرمەك؟!
وسىنى ويلاعاندا وزەگىڭە ءورت تۇسكەندەي بولادى. ال ءبىراق ۇكىمەتتىڭ اۋىلى جايباراقات. ۇكىمەت ءۇشىن رۋحانيات ماسەلەسى وپ-وڭاي شەشىلگەن. كوگىلدىر ەكران بار، ءبارىن سۋتەگىن كورسەتەدى. كينو دا سول، تەاتر دا سول، ەسترادا دا سول. كىتاپ شىعارىپ اۋرە بولۋدىڭ كەرەگى جوق، كىتاپ تا سول. ۇكىمەت وسىلاي ويلايدى. شىعارماشىلىق وداقتار: جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر، كينوشىلار، كومپوزيتورلار نە كەرەك، بارلىق وداقتاردىڭ ءبارى بيۋدجەتتەن شىعارىلىپ تاستالدى.
— اۋ، بۇل قالاي؟ ۇيات قايدا؟
— وسى وداق دەگەن، قوعام دەگەن كوبەيىپ كەتتى. يت اسىراۋشىلار قوعامى، مىسىق اسىراۋشىلار كوعامى، ماركا جيناۋشىلار كوعامى، شيشاقپاقتىڭ قورابىن جيناۋشىلار قوعامى... ونىڭ بارىنە قارجىنى قايدان تابامىز؟
— اۋ، سوندا جازۋشىلار وداعى مەن سىرىڭكە قورابىن جيناۋشىلار قوعامىن كاتار قويعاندىق قالاي؟ شىننان ەكەۋىن تەڭ كورگەندىك پە بۇل؟
— بيۋدجەتتەن شىعىن شىققاننان كەيىن ءبارىبىر.
ارۋاعىڭنان اينالايىن اسىل اعالارىم: مۇحتار، ءسابيت،
عابيت، عابيدەن، باۋىرجان، تاحاۋي، عافۋ! مۇنداي قورلىقتى كورمەي كەتكەندەرىڭە كەيدە قىزىعامىن.
— ۇلتتىق رۋحانياتتان ۇرىق قالماعان ۇرپاق 2020-شى جىلى قانداي بولماق؟ ولاردا وتان دەگەن، ۇلت دەگەن ۇعىم بولا ما؟ بۇرىن كەڭەستىك پاتريوتيزم دەگەن يدەولوگيا بار ەدى. ەندى وتان سۇيەر دەگەن يدەولوگيا جوق. قازىرگى ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدىڭ ارقا سۇيەرى ورتاشا تاپ (كلاسس). ياعني ساۋداگەرلەر، بيزنەسمەندەر، كوممەرسانتتار.
ال ولاردا وتان دەگەن، ۇلت دەگەن ۇعىم، سەزىم تاپشى. ونى وسى جىلدىڭ جۇزىندە ءبىر توپ بيزنەسمەندەردىڭ «اشىق حاتى» ايتىپ بەردى.
بۇل تاپ ءۇشىن مەملەكەتتىك قوس ءتىل كەرەك، قوس ازاماتتىق كەرەك. جانا ءتولقۇجاتقا «ۇلتى» دەگەن ءسوز جازىلماسىن. جەر ساتىلۋى كەرەك، ت.ت.
بۇل وتانسىزدىق يدەولوگياسى. بۇل تاپتىڭ اناسى — اقشا، اتاسى — ساۋدا. «كوممەرسانتتار ءۇشىن ءوز تۋعان ەلى بولمايدى»، — دەپ امەريكا دەموكراتياسىنىڭ اتاسى توماس دجەففەرسون ايتقان.
دەمەك بۋلاردان ۇلتتىق رۋحانيات دامەتىپ بەرەكە، قايىر تاپپايسىڭ. بۋلار ۇلتتىق رۋحانيات تالىقسىپ جاتسا، اۋزىنا سۋ تامىزبايدى. ونىڭ ەسەسىنە شەتتەن كەلگەن «جۇلدىز سىماقتارعا» ميلليونداردى اياماي تولەپ، جاتىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق بولا قالادى.
جارايدى، قازاق ادەبيەتى، ونەرى جارالى ەكەن، جارلى ەكەن. ونىڭ جوعىن بىلدىرمەيتىن مىقتى، الۋەتتى باسپا ءسوز: گازەت، جۋرنال، راديو، تەلەديدار بار شىعار. حالىق سودان سۋسىنداپ وتىرعان بولار. نەگە زارجاقتانا بەرەمىز؟
ءقازىر قالىڭ كازاك، گازەت-جۋرنالعا جازىلا المايدى. حالقىمىزدىڭ كوبى اۋىلدا، ورتالىقتان اۋلاقتا تۋرادى. وندا اقشا بولمايدى. ساتا-ساتا مال دا تاۋسىلار بولدى. تەلەراديو دەگەندەردىڭ قازاقشا حاباردان ەلەسى عانا بار. گازەت، جۋرنالدىڭ تارالىمى قۇلدىرادى. ءسويتىپ، قايدا بارساڭ — قورقىتتىڭ كورى. جاۋ شاپقان جوق، بومبا جارىلعان جوق، زەڭبىرەك زىركىلدەگەن جوق. تاۋبە، تاۋبە!
ءبىراق باتىس «مادەنيەتى» ءبىر وق شىعارماستان قازاقتىڭ جانىن جاۋلاپ جاتىر. جاس مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن ۇڭگىپ ۋرا قازىپ جاتىر. ىرگەسى كەۋەك ءۇي قۋلاي ما، قۇلاماي ما؟
ول از بولسا ءتۇرلى دىندەردىڭ شابۋىلىنا قالدىق. «ارقا جىلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار».
مۇسىلمان ءدىنى — اسا يماندى. ءبىراق سونى ۋاعىزداۋشىلار — دۇمشەلەر. كوبىنەسە ءبىلىمسىز، سوندىقتان ادامنىڭ جۇرەگىنە جەتكىزە المايدى. كازىرگى جاستاردى مەشىت تارتپايدى. ال شىركەۋگە تارتىپ تۇرادى. بۇل مۇسىلمان ءدىنىنىڭ حريستيان دىنىنەن ناشارلىعىنان ەمەس، ءدىن باسىندا، مەشىت باسىندا وتىرعانداردىڭ وسالدىعىنان. شىن ءپارۋانا دىنشىلدەر بار، ءبىراق ولار از.
مۇمكىن ءبىزدىڭ ءۇمىت ارتارىمىز مەكتەپ بولار. مەكتەپتەن مەدەت تىلەر ەدىك، ونىڭ دا ءحالى مۇشكىل. وسىدان تورت-بەس جىل بۇرىن ۇلتتىق مەكتەپتىڭ ەڭسەسى كوتەرىلگەندەي بولىپ، وقۋشىلار كوبەيىپ، جاڭا مەكتەپتەر اشىلىپ، كازاكتار ەداۋىر كوتەرىلىپ-اق قالىپ ەدى. ەندى ەڭسەسى قايتادان تۇسكەندەي. كوبىسى بالالارىن قايتادان ورىسشاعا بەرىپ جاتىر.
نەگە دەسەڭىز، قازاق ءتىلىنىن مەرەيى ۇستەم بولارىنا كۇماندى. اسىرەسە سوڭعى كونستيتۋسيا كازاك ءتىلىنىڭ ازداعان ءال-قۋاتىن سورىپ الدى. باياعى قورقىنىش كايتا ورالدى: «بالام ورىسشا بىلمەسە، نان تاۋىپ جەي المايدى».
كوزدەرى كورىپ وتىر: ۇلكەن-ۇلكەن مىنبەرلەردەن كىم ورىسشا سويلەسە — سول لاۋازىمدى.
كوڭىلدەرى سەزىپ وتىر: ورىسشاڭ كەلىسپەسە، باسىن التىن، ارتىن كۇمىس بولسا دا دارەجە، مارتەبەگە جەتە المايسىڭ. ال ءتىلى بار حالىق — حالىق، ءتىلى جوق حالىق — بالىق.
قايدا بارساڭ — قورقىتتىڭ، كورى.
كورگە ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
قورقىتتىڭ قوبىزى ءبىر تىنباستان كۇندىز-تۇنى سارناپ تۇرۋى كەرەك. قوبىزى سارناپ تۇرعاندا قورقىتقا اجال جولاي الماعان. قانشا قاۋمالاسا دا قۇدىرەتتى اۋەز، قۇدىرەتتى ونەر تامىلجىعاندا ودان اجال دا تايسالعان، وعان اجال دا ەلجىرەگەن...
پيفاگور دەگەن اۋليە: «جاقسى زاڭىڭ بولعانشا، جاقسى ادەت-عۇرپىڭ بولسىن»، — دەگەن ەكەن.
بىزدە نە كوپ، زاڭ، كوپ. ءبىراق سونىڭ قايسىسى ورىندالىپ جاتىر. ال ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، مىنە، زاماندار ەلەگىنەن تازارىپ شىعىپ سۇرىپتالعان يدەولوگيا. سورلاتقاندا، ءبىز سودان ايىرىلدىق قوي.
«قىزعا — قىرىق ۇيدەن تىيۋ!» — دەدى سالتىمىز. بۇل تازالىق، ادالدىق، ادامگەرشىلىك ەدى عوي. سودان ايىرىلدىق، نە بولدىق؟!
«بىرەۋدىڭ اقىسىن جەمە، الا ءجىبىن اتتاما!» — دەدى عۇرپىمىز.
يماندى ەدى عوي وسى وسيەت.
ءقازىر جوعارىدان تومەنگە دەيىن، وردەن ىلديعا دەيىن جاپپاي ۇرلىق، قارلىق. ۇلى ۇرلىق ءداۋىرى.
قايدا بارىپ وڭامىز!
«جەتىم مەن جەسىردىڭ اقىسىن جەمە!» — دەدى سالتىمىز.
اسىرەسە السىزدەردى، جەتىم مەن جەسىرلەردى جەگىشتەر كوبەيدى.
مىنە، وسى تاقىلەتتەس ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانى تامىزىقتاتىپ، تۇتاتىپ، وشىرمەي، ولتىرمەي كەلە جاتقان ونەر مەن ادەبيەت ەدى...
ەندى كىم قورعايدى، ەلدىڭ ەسىنە ەندى كىم سالادى؟
مۇمكىن: «تاياق لاقتىرساڭ — كانديداتقا تيەدى» دەگەن كەلەڭسىزدەۋ ماتەل بولۋشى ەدى. ەندى «تاياق لاقتىرساڭ اكادەميككە تيەدى» دەيتىن بولىپتى. بۇرىن جالعىز اكادەميا بار ەدى، ەندى باس-باسىنا اكادەميا.
ال عىلىم قايدا؟
عىلىمنىڭ ءالجۋاز السىزدىگىنەن بايقوڭىردان ايىرىلدىق. ونىڭ ءتىلىن بىلەتىن عالىمدار، ماماندار بىزدە جوق بولىپ شىقتى. امالسىز رەسەيگە جالعا بەردىك. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قاق ورتاسىندا ءسويتىپ بوتەن مەملەكەت وتىر.
اكادەميا كوپ، اكادەميكتەر كوپ. عىلىم... ءشوپ جەپ، جەم جەپ، ءسۇت بەرمەيتىن سيىر سياقتى.
«شىن تۋراشىلدىق قىڭىرلىققا ۇقسايدى»، — دەگەن ەرتەدە ءبىر ۇلى دانىشپان.
مەنىڭ بۇل جازىپ وتىرعانىم كەيبىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە كەلىپ، نامىسىنا ءتيۋى ىقتيمال. تيسە — ءتيسىن.
كوشەدە ءبىر عالىم مەنى توقتاتىپ الىپ:
— تاياق لاقتىرساڭ — جازۋشى مەن اقىنعا تيەدى. قايدا سوندا تولستوي مەن پۋشكيندەر؟ — دەۋى مۇمكىن.
ونىكى دە ءجون.
وسىنىڭ ءبارى ورەنىڭ ءالى تومەندىگىنەن. تالاپتىڭ تايازدىعىنان. ماقتان سۇيەر جەلبۋازدىقتان. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز وتىرىك ماقتاعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. قۇداي باسقا سالماسىن، داتتاعاندا دا وڭدىرمايمىز.
مۇنىڭ ءبارىن اباي ايانباي ايتقان. ابايدىڭ 150 جىلدىعى دەپ جىرتىلىپ-دارىلدادىق. توي ءوتتى. نە تاعلىم قالدى؟ اباي يدەياسىن — ۇلتتىق يدەيا دارەجەسىنە كوتەرە الدىق پا؟ توي قالاي ءوتتى، اباي دەگەندە ءجوندى-جونسىز جارىلىپ كەتە جازداعان گازەتتەر، تەلەراديو، سولاي جىم بولدى.
اۋرۋدىڭ اسقىنعان ءتۇرى — ناۋقانشىلدىق. ناۋقان تاپسىرماسىمەن ءبىر-اق لاق ەتكىزە سالماي، ابايدى شىم-شىمداپ جەتكىز. تامشىلاتىپ جەتكىز. تامشى تاس تەسەدى. اباي ءبىراق ناۋقاندىق ەمەس، ول ماڭگىلىك. جەتەسىزدەر وسىنى تۇسىنبەيدى.
تاشكەنتتە وتكەن قۇرىلتايدا ءسوز بەرسە مەن، شامامەن، وسىلاي سويلەر ەدىم. ءبىراق مەنسىز دە ءار مەملەكەت وكىلى وسى سارىنداس ارىز ايتىپ، زارىن ايتىپ جاتتى. تۇركىستاننىڭ رۋحاني دۇنيەسىن جانداندىرايىق. باتىستىڭ «جاپپاي مادەنيەتىنەن» جانىمىزدى اراشالاپ تازا ساقتايىق دەپ-اق جاتتى. وبالى نە كەرەك.
سونىمەن بۇل قۇرىلتاي ورتالىق ازيا حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ اسسامبلەياسىن قۇردى. ونىڭ پرەزيدەنتى بولىپ شىڭعىس ايتماتوۆ سايلاندى. اسسامبلەيانىڭ باسقارۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى بولىپ قازاقستاننان: جابايحان ءابدىلدين، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، قالداربەك نايمانبايەۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ جانە شەرحان مۇرتازا سايلاندى. تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا — مۇحتار شاحانوۆ.
ورتالىق ازيا — بەس مەملەكەت. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. ونشا-مۇنشا كەدىر-بۇدىرى بولعانمەن، بارا-بارا تۇزەلىپ كەتەر. رۋحانيات دۇنيەسى، بالكىم، وسى اسسامبلەيا ارقاسىندا نازارعا ءىلىنىپ، ءىلتيفاتقا الىنار. ءۇمىتسىز شايتان عانا دەگەن.
جان-جاقتان تورىعان اجالدى جولاتپاي قورقىت-اتا قوبىزىن كۇندىز-تۇنى تەبىرەنتىپ -اق كەلىپ ەدى...اتتەڭ-اي، ءبىر ساتكە قالعىپ كەتىپ، قوبىزدىڭ ءۇنى ءوشىپ قالعاندا، قاسيەتتى بابانى جىلان شاعىپ ءولتىردى.
سول قوبىزدىڭ شىن اتى — رۋحانيات.
You Might Also Like
-
پارلامەنتتىڭ رەگلامەنتى بويىنشا، ءار ايدىڭ سوڭعى اپتاسىندا دەپۋتاتتار ءوز سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسۋگە ءتيىستى.
-
وسى كىركۇيەكتىڭ 10-12ء-سى اراسىندا تاشكەنت شاھارىندا مۇحتار اۋەزوۆ كۇندەرى وتكىزىلدى.
