رۋح پەن نامىستىڭ تورەسى
ەرتەرەكتە ءبىر كىتاپتان وقىعانىم بار: «ادام — ات. ال زامان، قوعام سول اتتىڭ يەسى. تىزگىندى قالاي تارتادى — ات سولاي بۇرىلادى، سولاي جۇرەدى».
نەگىزىندە دۇرىس ايتىلعان وي. ادام باعىنۋى كەرەك. قوعامنىڭ زاڭىمەن ءجۇرۋ كەرەك. قوعامنىڭ زاڭىمەن جۇرمەي، اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەسە — ول انارحيا. دۇنيە سودان بۇلىنەدى.
ءبارى دۇرىس. زاڭ دەگەنىمىز — نوقتا. زاڭدى ورىنداۋ كەرەك.
ال ەندى قوعامدى دا بيلەۋشىلەر بار عوي. سول بيلەۋشى اقىلدى، پاراساتتى، بارىنشا ءادىل، تۋراشىل بولسا — قوعام باقىتتى. توپتاستاۋ بولسا شە؟ وكتەمشىل، وركەۋدە زۇلىم بولسا شە؟ وندا كوعام، ونىڭ ىشىندە ادام، ياعني «ات» باقىتسىز.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۋعاننان كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭى دراما مەن تراگەدياعا تولى. ول دا كادىمگى «ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان» ادام. ول دا نارەستە بولدى. بالا بولدى. اۋىل مەكتەپسىز ەدى. كورشىلەس ورىس مەكتەبىنە بارىپ وقىدى.
ورىسشا وقىپ ءبىلىم العان قازاقتار از ەمەس. تولىپ جاتىر. ءبىراق سولاردىڭ كوبى قازاق بولىپ قالا المادى. ءتۇرى قازاق. ءدىلى، ءتىلى بولەك. مۇندايلاردىڭ تەك يماندىلارى عانا بولماسا، كوبىسى «مەن قازاقپىن!» دەپ قاسقايا تۇرىپ ايتا المايدى. ايتۋعا نامىستانادى.
وسى تاياۋدا عانا پارلامەنتتىڭ ءماجىلىس پالاتاسىندا ءبىر ۆيسە-مينيستر ورىسشا بايانداما جاسادى. مەيلى دەدىك. سوڭىنان وعان دەپۋتاتتار سۇراق قويدى. ا. ايتالى قازاقشا بىر-ەكى سۇراق بەردى. ۆيسە-مينيستر تاعى دا ورىسشالاپ ءتىل قاتتى. مەن شىداي الماي:
— قۇرمەتتى بايانداماشى، باياندامانى ورىسشا جاسادىڭىز. مەيلى دەدىك. ال ەندى قازاق تىلىندە بەرىلگەن سۇراققا ورىسشا جاۋابىڭىزدىڭ جولى بولسىن. مۇنىڭىز قالاي؟ — دەدىم.
— بۇل مەنىڭ سورىم، — دەدى ۆيسە-مينيستر مۇڭايىپ.
بۇل تەكتەس جوعارى لاۋازىمداردىڭ كوبى دەرلىك وسى پوشىمدى شەكپەننەن شىققاندار.
مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ كەرەگى نە؟
ايتايىن دەگەنىم: باۋىرجان مومىش ۇلى دا الىپپەنى ورىسشا باستاعان. بۇكىل قىزمەتى ورىس تىلىندە ءوتتى. ءبىراق ول ءناعىز قازاق بولىپ قالدى.
ول ورىسشا سويلەگەندە ونىڭ اسقان شەشەندىگىنە، وي جۇيەسىنىڭ، لوگيكاسىنىڭ جامپوزدىعىنا، بيىك بىلىمدىلىگىنە ەڭ زيالىمىن دەگەن ورىستاردىڭ ءوزى تاڭ قالىپ، تاڭداي قاعار ەدى.
ءبىراق ول ورىسشا وقىعان باسقا كوپتەگەن قازاقتار سياقتى قازاق تىلىنەن بەزىنگەن جوق.
ونىڭ ورىس دوستارى وتە كوپ ەدى. ول ورىستىڭ ۇلى كلاسسيك اقىن-جازۋشىلارىن پىرىندەي سىيلادى. ول سوعىس كەزىندە، ودان كەيىن دە يليا ەرەنبۋرگ، كونستانتين سيمونوۆ، الەكساندر فادەيەۆ سياقتى ءىرى تۇلعالارمەن دوس بولدى. ول تۋرالى ورىس جازۋشىسى الەكساندر بەك «ارپالىس» اتتى رومان جازىپ، الەمگە ايگىلى بولدى. راس، ول اتاقتى كىتاپتىڭ ءبىر اۆتورى (سواۆتورى) باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزى.
ول ادامنىڭ ۇلتىنا ەمەس، اقىل-پاراساتىنا، ادامگەرشىلىگىنە قاراي باعالايتىن. سوندىقتان ونى ۇلتشىل، تەك قازاقتى عانا سۇيگەن دەسەك، جالا جاپقان بولامىز. ول كۋباعا باردى. فيدەل كاسترو، راۋل كاسترومەن تۋىستاستى. ول الىستاعى چەح جازۋشىسى شادەيمەن اعايىنشا حات الىسىپ تۇردى.
ال ءوز حالقىن، ءوز قازاعىن اعىنان جارىلا، جانىنداي جاقسى كوردى. ونىڭ وتكەنىن، قازىرگىسىن، بولاشاعىن ويلاپ، قايرات قىلدى، كۇرەستى.
باۋىرجان مومىش ۇلى سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە، مايدان دالاسىندا، سنارياد پەن بومبالاردىڭ اجداھاداي ىسقىرىعىنىڭ استىندا بلينداجدا وتىرىپ، قازاقستان باسشىلارىنا حات جازۋدان شارشامادى.
سوندا نە جازدى؟ ءوز باسىنىڭ قامىن ويلاپ، ارىزدانعان ءبىر ءسوز جوق. ءبارى دە حالىق قامى. ۇلتتىڭ مۇددەسى. ۇلت تاريحىنىڭ، ۇلت رۋحىنىڭ، ۇلت ءتىلىنىڭ، ۇلت ساناسىنىڭ، ۇلت ساۋاتىنىڭ، ۇلت ار-نامىسىنىڭ، ۇلت ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قامى.
بەلۋاردان قان كەشىپ ءجۇرىپ، سوعىستا مايدان باسقارىپ ءجۇرىپ، ول قول استىنداعى سولداتتاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ شىعىن بولماۋىن ويلادى. سولداتتاردى اياماي، اجال ارانىنا اتاكالاپ ايداپ سالىپ، مايدان الاڭىن قاساپحاناعا اينالدىرعان كومانديرلەردى اياۋسىز سىناپ، اقىماق دەدى.
«كەز كەلگەن شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولعانىمەن، ءبىراق ادام شىعىنىنىڭ ورنى تولمايدى»، — دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى.
شىنىندا دا جۇتاڭ مال قىرىلسا ورنى تولادى. ءۇي قۇلاسا، قالا قيراسا، قايتادان سوعىلادى. ال ادام ورنى تولماق ەمەس. بۇعان ونىڭ كوزى جەتكەن. وسى سوعىستىڭ الدىندا عانا، 1932-33 جىلدار قىرعىنى، 1937 جىلدار قاساپحاناسى بولىپ وتكەن. ونى جاس باۋىرجان كوزى كورگەن. ەت باۋىرى ەزىلگەن. وزەگى ورتەنگەن.
سول سويقاننان ءتىرى قالعان ءاربىر قازاقتىڭ امان بولۋى مومىش ۇلى ءۇشىن باستى ارمان. سناريادتىڭ وتىندە، بومبالاردىڭ بەتىندە تۇرىپ، باۋىرجان مومىش ۇلى قازاقستاننىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان باسشىلارعا ۇلتىن امانات ەتىپ تاپسىرادى. ۇلتتىڭ ءدىلىن، ءتىلىن، سالت-ساناسىن بۇزدىرماڭدار، جاس ۇرپاقتى جاسقانشاق ەت-يەندەر، باتىرلىققا، باتىلدىققا، ادالدىققا تاربيەلەڭدەر دەپ وتىنەدى.
«جەڭىسكە تەك رۋحتىڭ كۇشتىلىگىمەن عانا جەتۋگە بولادى»، — دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى. ول حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ رۋحى سىنباۋىن ارماندايدى.
«قوياندى قامىس ولتىرەدى، ەردى نامىس ولتىرەدى» دەگەن دانالىق سەز قازاقتىڭ رۋح تۋرالى، جاۋىنگەرلىك بولمىس تۋرالى بيىك فيلوسوفياسى. ونى باسقالاردان كەزدەستىرە بەرمەيسىڭدەر» دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى.
رۋح تۋرالى وسىنداي وزىق فيلوسوفياسى بار حالىق تۋرالى «كەيبىر شەشەن سىماقتار»: «ءبىز مال ەدىك، قاراڭعى ەدىك»، — دەگەندە مەنىڭ اشۋ-ىزام كەلەدى، — دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى.
مۇنى ول سوناۋ سوعىس جىلدارى ايتتى. ال ءوز حالقى تۋرالى مۇنداي قورلاۋ ءسوزدى ءدال ءقازىر ايتىپ جۇرگەندەردى قارا جەر قالاي عانا. كوتەرىپ ءجۇر دەسەڭىزشى!
«وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن كازاكتىڭ ەكى-اق پايىزى ساۋاتتى ەدى»، قالعاندارى سۋ قاراڭعى دەگەندى ءبىزدىڭ زيالى دەگەندەرىمىز، بيلىك باسى دەگەندەرىمىز كۇنى كەشەگە دەيىن ءوز باياندامالارىنىڭ وزەگى ەتىپ ايتىپ كەلەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ايتاتىندار بار. ال باۋىرجان مومىش ۇلى سول سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە: «كەنەسارىدان ونىڭ كوزقاراسىنىڭ ماركس كوزقاراسىمەن سايكەس كەلۋىن تالاپ ەتۋگە بولمايدى»، — دەپ ايداي الەمگە جار سالدى.
وسىدان كەيىن ماسكەۋ، ماسكەۋدىڭ قازاقستانداعى قولشوقپارلارى باۋىرجان مومىشۇلىن قايدان جاقسى كورە قويسىن. بۇكىل كەڭەستىك يدەولوگيا، كۇللى ۇگىت-ناسيحات ءبىر جاق. باۋىرجان مومىش ۇلى ءبىر جاق. نوقتاعا باسى سىيماعان دەگەن وسى بولادى.
باۋىرجان مومىش ۇلى سول كەزدە ايتتى:
«ەگەر بىزدەر كازاك حالقىنىڭ بارلىق جاقسى داستۇرلەرىن كەرەگى جوق دەپ قۋالايتىن بولساق، اتا-بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بولساق، مۇنىڭ ءوزى پايدا بەرە قويار ما ەكەن؟» — دەيدى.
وتكەندى جەرمەن-جەكسەن ەتۋ—بولاشاق ۇرپاقتى ماڭگۇرتتىككە الىپ باراتىنىن باۋىرجان مومىش ۇلى بۇدان الپىس جىلداي بۇرىن ايتىپ قاتاڭ ەسكەرتتى.
قوعام، قوعامنىڭ تىزگىن ۇستارلارى مۇنى ەسكەرمەدى. ەندى سونىڭ زاردابىن ولەردەي باستان كەشىرىپ، ءتىپتى مىنا تاۋەلسىز دەگەن زاماننىڭ وزىندە «مەملەكەتتىك ءتىل» ماسەلەسىمەن اۋرە-سارساڭبىز.
باۋىرجان مومىش ۇلى تاڭىرگە، ءتاڭىر بەرگەن تاعدىرعا سەنگەن ادام. «ەگەر، تاعدىر جازىپ مەن بۇگىنگە دەيىن ءتىرى جۇرسەم، الدا تاعدىردىڭ ماعان قانشالىقتى راحىمدى بولاتىنىنا كوزىم جەتپەيدى»، — دەپ جازدى ول وتىز ءۇش جاسىندا.
تاعدىر وعان الدا ءالى قانشا ءومىر بەرەتىنىنە كوزى جەتپەگەندىكتەن دە حالقىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ويلاپ، 1943 جىلى 8-ناۋرىزدا قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆقا مايداننان حات جازدى. سوندا ول مەن جاۋدى جايراتىپ جاتىرمىن، مەن اتاقتى باتىرمىن دەمەيدى. رەسپۋبليكا باسشىسىنا حالىق تاعدىرىنا اراشا ءتۇسۋدى امانات قىلادى.
«ۇلكەندى سىيلاۋ، پارىز بەن ار-ۇياتتى قاسيەت ءتۇتۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى مۇلتىكسىز ساقتاۋ، زاڭعا مويىن ۇسىنۋشىلىق، ادامدى بارىنەن دە ارداكتاۋ ادام بويىندا ادامگەرشىلىك، وتانعا، ەلگە، حالىققا، ءۇي ىشىنە، ادامعا، ومىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سياقتى جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەيدى. ونەگەلى تاربيە العان ادام وتانعا بەرىلگەندىك، ادىلدىك، تارتىپتىلىك سياقتى جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەردىڭ نەگىزىن بويىنا سىڭىرەدى».
«اسىق، شىلىك، جاسىرىنباق ويناۋ؛ جارىس، كۇرەس، اقسۇيەك ويناۋ جاستاردى ەپتىلىككە، شەبەرلىككە، ايلاكەرلىككە، مەرگەندىككە، شيراقتىققا، تاباندىلىققا... تاربيەلەيدى.
قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنداعى بارلىق جاقسى داستۇرلەر بۇگىنگى تاڭدا كايتا سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. حالىق دانالىعىنىڭ التىن قازىناسى ءبىزدىڭ جەتىستىگىمىزگە اينالىپ، ءبىلىمىمىز بەن تاجىريبەمىزدى بايىتىپ، ىستەرىمىزگە قولعابىس جاساۋعا ءتيىس».
باۋىرجان مومىش ۇلى ءتوراعادان ءوز باسىنا كەك تيىن سۇراعان جوق. ۇلتتىق اسىل قاسيەتتى قالاي امان ساقتاپ قالۋعا بولادى — سونى سۇرادى. جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىن ۋايىمدادى. ال ءدال سول كەزدە، 1943 جىلى مىنا مەن ءۇشىنشى سىنىپتا وقۋشى ەدىم. سوعىستىڭ سورماڭداي بالالارىنىڭ ءبىرى ەدىم. اسىق ويناساق ءمۇعالىم ۇرساتىن، بريگادير: «ە، اسىقتا باسىڭ قالعىر» دەپ قۋالاپ جۇمىسقا سالاتىن.
ال باۋىرجان مومىش ۇلى بولسا، ۇكىمەت باسشىسىنا بالالاردى شىنىقتىر، شيرات، شىمىر ەت دەپ وتىر.
ول ەندى سوعىس كەزى دەدىك. ال ءدال ءقازىر شە؟ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وسى وسيەتى وسى كۇنگى، 2000-جىلعى ۇكىمەتكە دە وتە-موتە كاتىستى. وسى كەزدە اسكەرگە شاقىرىلعان جاستاردىڭ سەكسەن-توقسانى سولدات بولۋعا جارامسىز ەكەن. اسىرەسە اۋىلدىق مەكتەپتەردە سپورت، دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارى جوقتىڭ قاسى. سونىڭ «جەمىسى» الگى. اسكەر قاتارىنا جارامايدى.
عاسىرلار بويى ات ۇستىندە وسكەن حالىق، تايبۋرىل، بايشۇبار، قاراقاسقا، قۇلاگەر، ابسەنت سىندى تۇلپارلار ەسىرگەن حالىق بيىل سيدنەيدەگى وليمپيادالىق ويىندارعا ءبىر ات قوسا ال-ماي پۇشايمان بولدى. سپورتتىڭ بوكس، كۇرەس سياقتى بىرەن-سارانى بولماسا، باسقا تۇرلەرىنەن جارىتىپ، جارامدى ۇل-قىزدارىمىزدى دا قوسا المادىق. نەمەنە، سوندا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى، فۋتبول، ۆولەيبول، باسكەتبول ويناي الماي ما؛ كونكي، شاڭعى تەبە الماي ما، مىلتىق اتا الماي ما، سۋدا جۇزە الماي ما، جۇگىرە الماي ما — نەتكەن قورلىق! سپورتتىڭ ەڭ تاعدىر شەش سالاسىن كارت كومسومول باسقارىپ كەلە جاتقانىنا قىرىق جىل بولدى. ۇلتتىق سپورت قاپەرىنە كىرىپ-شىقپايتىن، ۇلتتىق نامىس دەگەندى سەزبەيتىن، ۇلتتىق گيمن ويناپ، جالاۋى كوكتە جەلبىرەۋىن كوكسەمەيتىن ادامدى الماستىراتىن اقىلدى ءبىر ازامات ەلىمىزدەن تابىلماعان-اۋ، ءسىرا!
كەڭساي زيراتىندا جاتقان باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ سۇيەگىن سىرقىراتاتىن پاراساتسىز، پارىقسىز ءىس بولدى.
ەسىتەر قۇلاق، تۇسىنەر جۇرەك، پايىمدار اقىل-وي بولسا، باۋىرجان مومىش ۇلى ايتۋىنداي-اق ايتتى. «كوكپار، بايگە، اۋدارىسپاق باتىلدىققا، ەپتىلىككە، بۇلشىق ەتتى شىنىقتىراتىن، قۇمارلىقتى وياتار، ەسەپپەن تاۋەكەلگە بەل بايلاۋعا، ءتىپتى ءوزىنىڭ ارى مەن اتاعى ءۇشىن ولىمگە باس تىگۋگە دەيىن باراتىن ءداستۇرلى ۇلتتىق سپورتتىق ويىندار... ءبىزدىڭ شوقىنعاندار بۇل يگى داستۇرلەردى كۇنى وتكەن نارسە دەپ قاراپ، جاۋىنگەرلىك قاسيەتتى تاربيەلەۋ ىسىنە قولدانۋعا مەنسىنبەي، ەلەمەي، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتكەن پرەدسەداتەلدىڭ ۇستەلىندە وتىرعان، مەملەكەتتىك تۇرعىدا وتىرعان، مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلاي المايتىن ادامدار قۋدالاپ كەلدى».
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇلت، ۇرپاق تاعدىرىنا بايلانىستى وسى حاتىنا نۇرتاس وڭداسىنوۆ جاۋاپ بەردى مە، بەرمەدى مە — ونى ءبىز بىلمەيمىز. ءبىراق اقيقات ايتادى: بۇل حات تەك وڭداسىنوۆقا عانا ارنالماعان. مەملەكەت، ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستايتىن كەلەشەك باسشىلارعا دا ارنالعان.
«تاربيە جۇمىسىنداعى وسىنداي سوراقى جاڭساقتىقتىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ كەيبىر بولىگى ادام تانىماستاي ادەپسىز، جەڭىل ويلى، ناشار، ەبەدەيسىز، قوپال بولىپ ءوسىپ كەلەدى؛ ءتىپتى سۋ جۇرەك، قاجىرسىز، باس قامىن عانا ويلايتىندار ۇشىراسادى».
باۋىرجان مومىش ۇلى بۇل قاسىرەتتى جازعالى بەرى جارتى عاسىردان الدەقاشان اسىپ كەتتى. وسى دەرت اسقىنداماسا، ازايعان جوق. دەمەك باۋىرجان وسيەتى ەل قامىن، بولاشاق قامىن ويلايمىن دەسە،ۇلT نامىسىن قورعايمىن دەسە، ادامداردى ازدىرماي، توزدىرماي، اسىلداندىرۋعا اسا زەر سالعانى كەرەك-اق قوي. ءدال ءقازىر مال تۇقىمىن اسىلداندىرايىق دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلا باستادى. ال ادام تۇقىمىن، ۇلت ءناسىلىن اسىلداندىرايىق دەپ ەشكىم جاق اشپايدى.
جارمەڭكە جارىسىندا 51 پۇت كىردىڭ تاسىن كوتەرگەن بالۋان شولاق قايدا؟!
كۇرەستە الەم چەمپيونى اتانعان قاجىمۇقان قايدا؟!
«اۋزى تۇكتى» دۇشپاندارىن لاكتايىن باقىرتقان ءيمانجۇسىپ قايدا؟!
ولار قيالدان جاسالعان ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرلەرى ەمەس؛ ولاردىڭ كوزىن كورگەندەر بىرەن-ساران بولسا دا ءالى دە بار عوي. وسىنداي اسىل سۇيەك دارابوزداردى تۋعىزعان قازاق حالقى ورنىندا، ءوز وتانىندا وتىر عوي. حالىق اسىلداردى تۋعىزباۋى مۇمكىن عوي. تەك ولاردى ىزدەپ تاۋىپ، باۋلۋ ءۇشىن باسشىلاردا يمان، ىقىلاس، ىجداھات، نامىس بولۋى كەرەك.
ءبىر اعايىنى باۋىرجانعا:
— وسى سەندە ءبارى بار. اتاعىڭ تاۋداي. نە ارمانىڭ بار؟ — دەپتى.
— اي، كوكە-اي، ارمان شىركىن تولىپ جاتىر عوي، — دەگەن ەكەن باۋىرجان. كوكەسى:
— اپىراي، ءا، — دەپتى دە قويىپتى.
ورىندالعان ارمان — باقىت.
ورىندالماعان ارماندار — كۇيىك.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ داڭقى كسرو شەڭبەرىنە سىيماي، الەمدى ارالاپ كەتتى. ەلى ونى حالىق باتىرى دەپ اتادى. ال قىزىل ديكتاتۋرا باتىر دەگەن اتاقتى وعان كوزىنىڭ تىرىسىندە قيمادى. قيماعانى بىلاي تۇرسىن، ونى قۇدالادى:
— ۇلتشىل، — دەدى.
ۇلتشىلدىعى — پاتريوتتىعى، وتانسۇيگىشتىگى، ۇلت سۇيەرلىگى.
— باسىنا نوقتا سالدىرمايدى، ايتقانىڭا كونبەيدى، ايداۋىڭا جۇرمەيدى، — دەدى قىزىل ديكتاتور.
باۋىرجان مومىش ۇلى وكىمەتتىڭ وتىرىكشىلدىگىنەن جەرىدى. كونستيتۋسيادا ءبارى ادەمى: وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى تەڭ پراۆولى، ءبارى مامىراجاي. ال شىندىعىندا بارلىق رەسپۋبليكالاردى، بارلىق ۇلتتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇردى، بايلىقتىڭ ءبارىن ماسكەۋ تارتىپ الدى. قازاق ەمەس، قىرعىز ەمەس، تاتار ەمەس، باشقۇرت ەمەس، «كەڭەس حالقى» دەگەن شىقتى.
باۋىرجان مومىش ۇلى بەرىك ءتارتىپتىڭ ادامى. ءتارتىپ بۇزعان جايى جوق. ول زاڭعا مويىنسۇنعان جوق. ءبىراق زاڭنىڭ ءوزى وتىرىكشى بولسا — نە شارا؟
— مومىش ۇلى سەميا بۇزار، پارتيادان شىعار! — دەدى قىزىل ديكتاتور.
ەشكىمنىڭ وشاعىن ويرانداعان جوق. ءبىرىن ءبىرى قالاعان جاندار. ءبىراق قىزىل ديكتاتوردىڭ شاش ال دەسە، باس الاتىن جانداي-شاپ، قۇلاقكەستى قۇلدارى، كۇنشىلدەر باۋىرجاننىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇستى دەيسىڭ.
— باۋىرجان قوعامنان تىسقارى تۇرعان ادام، كوعامنان تىسقارى تەك ايۋان عانا بولادى، — دەپ كەڭىردەكتەرىن سوزا، قىزىل ديكتاتورعا جاعىمپازدانا ايقايلادى.
باۋىرجان وندايلار تۋرالى:
— مەنىڭ جاۋلارىم كوپ. جاۋ تاۋىپ الۋىم وڭاي. ءبىراق بايىبىنا بارساق، ولار ماعان جاۋ دا ەمەس. مەن ولاردىڭ وزدەرىمەن ەمەس، ولاردىڭ بويلارىنداعى مەرەزبەن كۇرەستىم، — دەدى. — مۇنىمدى از عانا ادامدار بولماسا، كوبىسى تۇسىنگەن جوق. اگاراكي، رۋحاني كور سوقىرلار مەنى جاۋ ساناسا، مەيلى، سولاي-اق بولسىن. ولاردىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلىپ، مەن ءوزىمنىڭ اق جولىمنان قايتپاق ەمەسپىن. مەن قۇدايدان جاۋدىڭ شىرىكتەرىن ەمەس، ىرىلەرىن تىلەدىم. ءبىراق تاعدىر ماعان دوستاردىڭ الىپتارىن، دۇشپانداردىڭ باقا-شايانىن بۇيىرتتى. ال ناعىز جاۋلاردى مەن سوعىستا عانا كوردىم.
مىنە، باۋىرجاننىڭ كرەدوسى، عۇمىرىنىڭ ماقسات-مۇراتى، مىق شەگەسى.
1944 جىلى اقپاندا، باۋىرجاننىڭ ەز تىلىمەن ايتقاندا، الماتىدا شامالى كۇن كەسەل حانادا جاتىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىن سول كەزدەگى حاتشىسى ءابدىحالىقوۆقا قازاق TIJ1I تۋرالى حات جازىپتى. باستالۋى بىلاي:
«ءتىل مامانى بولماسام دا، الماتىعا كەلگەلى ورتالىق «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىن وقىپ، كەيبىر، كەيىنگى كەزدە باسىلعان قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى جەلە-جورتىپ قاراپ شىعىپ، كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ، شىم-شىتىرىق «شۇرشىتتەنۋدى» كوزبەن كورە، قۇلاقپەن ەستي وتىرىپ، ءداتىم شىداماي جازامىن دەپ وتىرعانىم ءتىل ماسەلەلەرى تۋرالى».
وسىدان 56 جىل بۇرىن جازعاندارى اينا-قاتەسىز ءدال قازىرگى — 2000 جىلداعىداي. ءدال ءقازىر «ءتىل — ءتىل!»—دەپ ايقايلاماعان پاتريوت جوق. ءتىل تۋرالى كۇندە دەرلىك باس قوسقان ۇلكەندى-كىشىلى جينالىس بولادى. ءتىل مىڭق ەتپەيدى. ايىرماشىلىعى سول: ءقازىر «ءتىل، ءتىل!» — دەپ ايقايلاساڭ، ەشكىم سەنى سوكپەيدى. ال باۋىرجان مومىش ۇلى العاش زور داۋسىمەن، ەر داۋسىمەن ايقايلاعاندا ول جالعىز ەدى. وكىمەتتىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەز ەدى.
سونىسى ءۇشىن دە حالىق باتىرى بولا تۇرا، باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ 50 جىلدىعىن تويلاي المايدى.
60 جىلدىعىن قىزىل ديكتاتورلار جۋالىدا جاسىرىن وتكىزدى.
70 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي بولدى.
80 جىلدىعىن جۋالى ەمەس، جامبىل وبلىسى ەمەس، وڭتۇستىك قازاقستانداعى تۇلكىباس اۋدانى جاقسىلاپ-اق وتكىزدى. ءبىراق ونى باۋىرجان كورە العان جوق.
ەندى مىنە 90 جىلدىعى. ەلى دايىندالىپ جاتىر.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ باياعىدا جازعان مىنا ەلەڭىن وقىپ وتىرىپ، ەندى-ەندى: اپىر-اي، كورىپكەلى بار، اۋليە ەكەن عوي دەمەسكە ءاددىڭ جوق:
ءقادىرىن بىلمەپپىز عوي ءتىرى كەزدە، —
دەپ جىلدار قايران كازاك مەن ولگەندە.
ۇرپاق ايتار سەكسەن مەن جۇزدىگىمدى،
تاريحتىڭ تۇكپىرىنەن ءسوز كەلگەندە.
ءوزى تۋرالى وسىلاي دەپ ەدى. ايتقانى كەلدى. جىل وتكەن سايىن، جىلدار وتكەن سايىن باۋىرجان شىڭىنىڭ باسى حان-تاڭىرىدەي، بۇلانايداي بيىكتەپ بارادى.
وسەتىن ەلدىڭ، وركەن جاياتىن ەلدىڭ ۇرپاعى باۋىرجان وسيەتىنەن عيبرات الار، ۇلتتىق رۋحى بيىك جاقسىلار مەن جايساڭدار كوبەيەر. سوندا مومىش ۇلى ارۋاعى ەمىرەنەر دە تەبىرەنەر، ۇرپاقتارىن جەلەپ-جەبەپ جۇرەر. ءاۋمين!
You Might Also Like
-
ارمان. قازاقستاننىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزى بيىكتەن جارقىراي بەرسە ەكەن. كەشە عانا ءوز تاعىنا كايتا وتىرعان پرەزيدەنتتىڭ الداعى جەتى جىلدىق بيىك كىزمەتى العاشقى قادامىنان باستاپ جاڭالىققا، جاقسىلىق...
