InfoHub Logo

يسلام ءدىنىنىڭ تاريحى ياعني پايدا بولۋى ارابيانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنا جاتاتىن ارابتار اراسىندا قالىپتاستى. سەميتتىك حالىقتاردان ءوربيتىن ولاردىڭ تاريحى يبراھيم پايعامبارعا دەيىن جالعاسادى. بۇل تەك ەۆرەي جۇرتىنىڭ عانا ەمەس، اراب حالقىنىڭ دا ارعى تەگىنىڭ يبراھيم پايعامباردان تارايتىندىعىن ايعاقتايدى. ەكى ەل ءيبراھيمنىڭ ەكى ايەلىنەن تۋىلعان يسقاق پەن يسمايىل اتتى اعالى-ىنىلىدەن وسىپ-ونگەن.

ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان كوشپەلى ءباداۋي ارابتار اراب تۇبەگىندە عانا ەمەس، كورشىلەس مەسوپوتاميا، سيريا، پالەستينا جەرلەرىندە دە مەكەندەگەن. يەمەن، مەككە، ياسريب سياقتى وڭتۇستىك ارابيانىڭ شاعىن قالالارى ساۋدا جۇرەتىن جولداردىڭ بويىندا ورنالاسقاندىقتان، بۇل قالالاردا نەگىزىنەن ساۋدا-ساتتىق ءىسى قارقىندى جۇرگەن.

ارابتاردىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە كوشپەلىلەرى پۇتقا تابىنعان. ۆاۆيلون، ءتىپتى ۆاۆيلونعا دەيىنگى داۋىرلەردەگى مەسوپوتاميانى مەكەندەگەن ەجەلگى سەميتتەردەن قالعان داستۇرلەرى بويىنشا ولار، ايعا، كۇنگە، تابيعي كۇشتەرگە، ءارۋاقتارعا تابىندى. ارابيانىڭ وڭتۇستىگىندە زاتتار مەن تاستارعا تابىناتىن فەتيشيزم بولعان. سەميتتەردىڭ كوشپەلى تايپالارى تىم ەرتە داۋىرلەردەن بەرى ارابيانىڭ ۇشى-قيىرسىز شولىندە مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتتى. اسىرەسە تۇيەنى قولعا ۇيرەتۋى، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتتى. تۇيەنىڭ ءسۇتى مەن ەتىن قورەك قىلىپ، ءجۇنىن كيىم ەتىپ، تەرىسىنەن اياق كيىم تىگىپ كيدى. ولار تۇيەدەن تۇسپەستەن شايقاستارعا دا قاتىساتىن. تۇيەنى مىنىسپەن قاتار تاۋار تاسۋعا دا پايدالاندى. اراب كوشپەلى رۋ-تايپالارى كوپ ەدى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتتارى وسىنداي سيپاتتا بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلىپ جاتتى.

يسلام تاريحىن زەرتتەۋشىلەر يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراعانىن جازادى. ءالسىزدى قاناۋ، جارلى-جاقىبايدى قورلىقتا ۇستاۋ سەكىلدى ادامدىق پەن گۋمانيزمنەن الشاق ارەكەتتەر كەڭ ەتەك جايعاندى. مۇنداي جاعدايلار كورشىلەس ۆيزانتيا، يران، مىسىر، ءۇندىستان، الەكساندريا، مەسوپوتاميا، جۇڭگو، ت.ب. جەرلەردە دە ورىن العان. «قاراڭعىلىق ءداۋىرى» دەپ اتالعان بۇل كەزەڭدە ادامزاتتىڭ يمانسىزدىقتان تۇنشىققانى سونداي — ايماقتا ازعىندىقتىڭ نەبىر تۇرلەرى ەتەك العانىن، سول زامان تۋرالى جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەردەن بىلەمىز.

يسلامعا دەيىنگى داۋىردە ارابستاندا ءناپسىقۇمارلىق شەگىنە جەتىپ، قۇمار، زيناقورلىق، ماسكۇنەمدىك، زۇلىمدىق، ۇرلىق، زورلىق، وتىرىك-وسەك كەڭ ەتەك الدى. ەڭ كوپ پۇتقا تابىناتىندار دا وسى وڭىردەن شىعىپ جاتتى. تاستان، تاقتايدان، ۇننان، كەيدە كادىمگى ءار ءتۇرلى تاتتىدەن پۇت جاساپ الىپ، سولارعا تابىنۋشىلىقتىڭ تا سوراقىسى وسى ايماقتاردا جاسالدى. ايەلدەرىنىڭ قىز بوسانعانىن نامىس كورىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن قىز بالالاردى تىرىدەي كومىپ تاستاۋ سياقتى تۇرپايى سالت بولعان.

يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە ارابستان حالقى رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، ءار تايپا ءوز تارتىبىنە باعىنىپ، ءوز ءداستۇرىن ۇستاندى. ولاردىڭ ءبىر ورتالىققا بىرىگۋ، ءوزارا ىمىرلاسۋ، تاتۋلىقتى ساقتاۋعا اسا كوڭىل بولمەگەنى بايقالادى. ءبىراق بۇل ايتىلعاندار ەلدىڭ تۇرعىندارى تۇگەلىمەن ادامدىق ساناتىنان شىعىپ قالدى دەپ تۇجىرىمداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىر كەزدەرى يبراھيم پايعامباردان قالعان تازا دىنگە سەنەتىن «حانيفتەر» دە بار ەدى. ارابتاردا قوناقجايلىلىق، نامىسشىلدىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەر دە ساقتالعان بولاتىن.

اراب حالقىندا شەشەندىك ونەر كەڭىنەن تارادى. ول زاماندا اقىندار ەلىنىڭ زيالىسى ەدى. ءبىر اقىننىڭ سوزىنەن ەكى تايپا سوعىسىپ، ءبىر اۋىز سوزبەن ەكى ەل اراسىنداعى كوپ جىلدىق قىرعىن توقتاپ، تاتۋلىق ورنايتىن. اقىندار اراسىندا ءمۇشايرا جارىسى ءوتىپ، جەڭىمپازدىڭ ولەڭى قاعبانىڭ قابىرعاسىنا ىلىنەتىن. شەشەندىك ونەرى شىرقاۋ بيىگىنە كوتەرىلدى. ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگىندە دۇنيەجۇزىندە ارابتارعا تەڭ كەلەر حالىق بولمادى. شايىرلار اتا-بابا ءداستۇرىن دە، تاريح پەن شەجىرە، نانىم-سەنىمدى دە ولەڭ سوزدەرمەن ورنەكتەدى.

اراب قوعامىندا شايىرلار كەرەمەت قۇرمەتكە بولەندى. اقىننىڭ اتاق-ابىرويى باتىردان دا اسىپ ءتۇستى. اركىم-اق شايىرلاردىڭ سىنىنا ۇشىراۋدان قورقاتىن. الايدا، اللادان اياتتار تۇسە باستاعاندا ايگىلى اقىنداردىڭ كوپشىلىگى قۇراننىڭ ادەبي كوركەمدىگىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن مويىنداعانى دا شىندىق.

يسلام — ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 609-632 جىلدار ارالىعىندا (VII عاسىر) شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرى توعىسىپ جاتقان اراب تۇبەگىندە پايدا بولعان الەمدىك دىندەردىڭ ەڭ جاسى. ول الەمدە كەڭ تارالۋ جاعىنان ەكىنشى ورىندا.

بۇل كەزدە اراب تۇبەگىندەگى ءدىني نانىم-سەنىم وتە كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. كونە عاسىرلاردان كەلە جاتقان يۋدەيلىك پەن حريستياندىق دىندەرى دە ءوز ىقپالىن ساقتاپ تۇردى. يۋدەيلىك اسىرەسە، قالالاردا ورنىقتى. ءىرى ەۆرەي قاۋىمدارى، ەۆرەي كوپەستەرى وڭتۇستىك ارابيانىڭ ساۋدا ورتالىقتارىن يەمدەنىپ، ياسريب (ءمادينا) پەن يەمەندە ءوز دىندەرىن جايۋعا كۇش سالدى. يەمەندى كەيىننەن ەفيوپتىقتاردىڭ (حريستياندار) باسىپ الۋى، بۇل وڭىردەگى يۋدەيلىكتىڭ ىقپالىن باسەڭدەتىپ، حريستياندىقتى كۇشەيتتى. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق باعىتى سيريا، پالەستينا، مەسوپوتامياعا تارادى. بۇل كەزەڭدە ارابيانىڭ ماڭايىندا ۆيزانتيا، مىسىر، اقسۋم سەكىلدى حريستيان مەملەكەتتەرى قالىپتاستى. وڭتۇستىك ارابيانىڭ قالالارىن حريستيان قاۋىمدارى مەن حرامدارى جايلادى. بۇدان باسقا وڭتۇستىكتەگى ارابتارعا يراننان كەلگەن زورواستريزم دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. ارابتاردىڭ ءوز ىشىندە كوپقۇدايشىلدىق، پۇتقا تابىنۋشىلىق تا كەڭ تاراعان ەدى. ءبىراق، يبراھيم پايعامباردان كەلە جاتقان ءبىر قۇدايعا سەنەتىن، پۇتقا تابىنبايتىن حانيف ءدىنىن ۇستانۋشىلار دا كەزدەستى. يسلام ءدىنى مىنە، وسىنداي كۇردەلى ۋاقىتتا پايدا بولدى. ول ورتاعاسىرلىق اراب حالقىن ورتاق يدەياعا ۇيىستىرۋدا، ءبىرتۇتاس ەل قالىپتاستىرۋدا، جاڭا ساياسي قۇرىلىم «حاليفاتتىڭ» ورنىعۋىندا، الەمدە «مۇسىلمان ۇمبەتى» دەپ اتالاتىن جاڭا قاۋىمنىڭ تۇزىلۋىندە ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى. «يسلام» ءسوزى ارابشادا «بەيبىتشىلىك»، «باعىنۋ»، «مويىنسۇنۋ» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى.

جاراتۋشىنى جالعىز، دارا دەپ قابىلداۋىمەن يسلام مونوتەيستىك ءدىن بولىپ تابىلادى. نەگىزگى ۇستاناتىندارى — قۇران كىتاپ پەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ونەگە ەتىپ قالدىرعان ءىس-امالدارى (سۇننەتى).

دەرەكتەر بويىنشا، حازىرەت مۇحاممەدكە الەيھيسسالام پايعامبارلىق اقىل-ويى كەمەلدەنگەن 40 جاسىندا قونعان. ەلشىلىك مىندەتتى 610 جىلى رامازان ايىندا حيرا تاۋىنىڭ باسىندا جابىرەيىل پەرىشتە جەتكىزگەن دەلىنەدى. پەرىشتەنىڭ جەتكىزگەن اياندارى «ۋاحي» دەپ اتالعان.

تاۋدا ۇڭگىر ىشىندە وڭاشا وتىرعان ءبىر ساتىندە جابىرەيىل پەرىشتە حازىرەت مۇحاممەدكە الەيھيسسالام ءوز بەينەسىندە كورىنىپ، العاشقى اياتتاردى تۇسىرگەن. العاشىندا بۇل وقيعادان حازىرەت مۇحاممەد الەيھيسسالام قاتتى قورىققان. كەيىننەن وزىنە ەلشىلىك مىندەتى بەرىلگەنىنە ناقتى كوزى جەتكەندە، تۇسكەن امىرلەردى قالتقىسىز ورىنداي باستاعان. جابىرەيىل پەرىشتە ارقىلى، اللا تاعالادان ايان ءتۇسۋى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزبەي جالعاسقان.

حازىرەت مۇحاممەد الەيھيسسالام ۋاعىزدارىن وزىنە جاقىن كىسىلەردەن، تۋىس-تۋعاندارىنان باستاعان. ونىڭ پايعامبارلىعىن العاش بولىپ جارى حاديشا، دوسى ءابۋ باكىر جانە تۋىسى ءالي مويىنداعان. (بۇل كىسىلەردىڭ بارلىعى كەيىننەن يسلام ءدىنى جولىندا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ءقادىرلى تۇلعالارعا اينالعان).

پايعامبار، سونداي-اق جاڭا ءدىن تۋرالى حابار مەككەدەن تىس جەرلەرگە دە تەز تاراپ ۇلگەرگەن. الايدا پۇتقا تابىنۋدى، كوپ قۇدايشىلدىقتى ساناسىنا ابدەن سىڭىرگەن مەككەلىكتەردىڭ كوبى العاشىندا ونى كەلەكە-مازاققا الىپ، كەيىننەن اشىق قارسىلىقتار تانىتا باستاعان.

العاشقى مۇسىلمانداردىڭ مەككەلىك پۇتقا تابىنۋشىلاردان كورگەن زورلىق-زومبىلىعى، مۇحاممەد پايعامبارعا الەيھيسسالام قولداۋ ءبىلدىرىپ جۇرگەن جارى حاديشا مەن ءابۋ تاليبتىڭ قاتار قايتىس بولۋىمەن، تىپتەن اسقىنا تۇسكەن. كۇن سايىن مۇسىلمانداردىڭ مەككەدە تۇراقتاۋى قيىنداعان.

622 جىلى مۇسىلماندار مەككەدەن ياسريب قالاسىنا كوشەدى. ياسريب قالاسى كەيىننەن ءمادينا دەپ اتالعان. بۇل كوش يسلام تاريحىندا «حيجرات» دەپ بىلىنگەن.

ءمادينا قالاسىنا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى قارقىندى كۇش العان. ءماديناعا حيجرات جاساۋ مۇسىلمانداردىڭ جىل ساناۋىنىڭ باسى سانالعان (اي كۇنتىزبەسى بويىنشا). وسى ۋاقىتتاردان باستاپ ءمادينا قالاسى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ ورتالىعى عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان-اراب الەمىنىڭ قاسيەتتى مەكەنىنە اينالعان. 630 جىلى مەككە قالاسىن دا مۇسىلماندار ازات ەتىپ، قاسيەتتى قاعبانىڭ ءىشىن قولدان جاسالعان قۇدايلار مەن پۇتتاردان تازارتقان.

يسلام ءدىنىنىڭ كەڭ جاعراپياعا تارالۋى مۇحاممەد پايعامباردان الەيھيسسالام كەيىنگى حاليفاتتار كەزەڭىندە جۇزەگە اسقان. يسلام تاريحىندا ولار «حۇلافا راشيدين» (ادىلەتتى حاليفالار) دەگەن اتپەن قالعان. VIII عاسىردىڭ وزىندە يسلام ءدىنىنىڭ اۋماعى اراب تۇبەگىن قوسا العاندا سولتۇستىك افريكا، پيرەنەي تۇبەگى، مەسوپوتاميا، يران، اۋعانستان، كاۆكاز ايماعى، ورتالىق ازيا مەن ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن جەتكەن.

مۇسىلمانداردا ادام قۇدايدىڭ ق ۇلى، ەڭ العاشقى پايعامبار ادام (ا.س)، ال ەڭ سوڭعى پايعامبار حازىرەت مۇحاممەد الەيھيسسالام بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جىبەرىلگەن پايعامبارلاردىڭ بارشاسىنا يمان ەتىلەدى.

ادام اتا مەن حاۋا انا شايتاننىڭ ازعىرۋىمەن وزدەرىنە تىيىم سالىنعان جەمىستى جەۋىمەن جۇماقتان جەرگە تۇسكەن. الايدا، بۇل حريستياندىقتاعىداي ادام بالاسى و باستان كۇناھار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى.

يسلامدا ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋى — شايتان مەن ءناپسى بولىپ تابىلادى. حازىرەت مۇحاممەد الەيھيسسالام بۇرىنعى پايعامبارلار سياقتى بەلگىلى ءبىر قاۋىمدارعا عانا ەمەس، كۇللى ادامزاتقا جىبەرىلگەن اللا تاعالانىڭ ەلشىسى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.

---