InfoHub Logo

ҚР ғылым және білім министірлігі “Тұран университеті”
Авторлар: Ф.ғ.к.,қауымдастырылған профессор Тулекова Г.Х
Мақсұтова Тоты

Аңдатпа
Зерттеу Қазақстанның 1991 жылдан бастап тәуелсіздік алған кезеңіндегі қаржылық жағдайын талдауға арналған. Жұмыс ел экономикасындағы негізгі өзгерістер мен тенденцияларды анықтауға, оның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін факторларды талдауға және әртүрлі экономикалық саясаттардың әсерін бағалауға бағытталған. Зерттеу қаржы жүйесінің эволюциясына шолу жасайды, сонымен қатар Қазақстанның экономикалық жағдайының қалыптасуы кезіндегі дамуымен бірге жүретін қиындықтар мен жетістіктерді анықтайды.

Аннотация
Исследование посвящено анализу финансового положения Казахстана за период независимости, начиная с 1991 года. Работа направлена на выявление ключевых изменений и тенденций в экономике страны, анализ факторов, влияющих на её финансовую устойчивость, и оценку воздействия различных экономических политик. Исследование предоставляет взгляд на эволюцию финансовой системы, а также выявляет вызовы и достижения, сопровождающие развитие Казахстана в период формирования своего экономического положения.

Annotation
The study is devoted to the analysis of the financial situation of Kazakhstan during the period of independence, starting from 1991. The work is aimed at identifying key changes and trends in the country's economy, analyzing factors affecting its financial stability, and assessing the impact of various economic policies. The study provides a look at the evolution of the financial system, and also identifies challenges and achievements accompanying the development of Kazakhstan during the formation of its economic position.

Қазақстанның тәуелсіздік тарихында елдің қаржылық динамикасы оның дамуының маңызды көрсеткішіне айналды. Осы жылдардағы қаржылық жағдайды зерттеу республиканың қаржылық тұрақтылығы мен өсуіне әсер еткен экономикалық қиындықтарды, еңсерілген жетістіктер мен тенденцияларды жақсырақ түсінуге мүмкіндік береді. 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан экономикасында елеулі өзгерістер болды, бұл елдің қаржылық жағдайына айтарлықтай әсер етті. Мақалада осы өзгерістерді талдай отырып, біз қаржылық эволюцияның негізгі аспектілерін аша аламыз, табыс факторлары мен тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан экономикасының алдында тұрған міндеттерді анықтай аламыз.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттің сыртқы байланыстарын белсенді түрде дамыта бастады. Профессор Р. Алшанов айтқандай:
“Еліміздің нарықтық экономика қағидаттарына көшуімен кәсіпкерлік оның қозғаушы күшіне айналады. Тәуелсіздік жылдарында орта тап пайда болды, ірі, орта және шағын бизнес қалыптасты. Көптеген жарқын есімдер, талантты, табысты кәсіпкерлер шықты”.

1992 жылы қаңтарда Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына мүше болып, 2010 жылы ұйымға төрағалық етті және Астанада ЕҚЫҰ Саммитін өткізді. 1992 жылы наурызда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 46-сессиясының қорытындысы бойынша 46/224 резолюциясымен Қазақстан Республикасы БҰҰ-ның мүшелігіне бірауыздан қабылданды. Бүгінде Қазақстанда БҰҰ-ның 15 кеңсесі бар. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан 130 мемлекетпен және Еуропалық Одақпен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Еліміз әрқашан көрші мемлекеттермен қарым-қатынасқа ерекше көңіл бөліп келеді. Осының нәтижесінде 1991 жылы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және 2001 жылы Шанхай ынтымақтастық ұйымы құрылды.

1991-1995 жылдар аралығында Қазақстан экономикалық құлдырауды бастан өткерді. Ел экономикасы жоғары инфляция, бюджет жүйесінің кірістері мен шығыстарының теңгерімсіздігі, тұрақты бюджет тапшылығы, энергия көздерінің қымбаттауы, өндірушілердің бақылаусыз монополиясы жағдайында болды. Бағаны әлемдік деңгейге көтеруге итермелейтін бос ақша-несие саясаты және бағаны ырықтандыру 1992 жылы 2500%-дан асатын гиперинфляцияға әкелді. Осы жағдайларда Қазақстанға қатаң қаржылық және ақша-несие саясатын әзірлеу, сонымен қатар өзінің ұлттық валютасын енгізу қажет болды [1].

1993 жылы 15 қарашада Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен ұлттық валюта – теңге айналымға енгізілді.

1994 жылы Қазақстан ерекше жағдайға тап болды: өз қолында ұлттық валютасы бар Қазақстан енді өз күш-жігерінің арқасында бұрынғы коммунистік экономиканың нарықтық трансформациясын жалғастыруға және инфляцияның өсуіне қарсы күресуге мәжбүр болды. Алайда,

1994 жылғы оқиғалар көрсеткендей, теңгені енгізу және тәуелсіз ақша-несие саясатын жүргізу Қазақстандағы инфляцияның автоматты түрде төмендеуіне әкелмеді. Елдің экономикалық дамуын талдау үшін ең алдымен экономикалық жағдайдың негізгі көрсеткіші – жалпы ішкі өнімді (ЖІӨ) қарастыру қажет. 1990-1995 жылдар аралығында ЖІӨ 36%-ға төмендеді . Мысалы, ХВҚ деректері бойынша 1992 жылы Қазақстанда жылдық инфляция деңгейі шамамен 3000%-ға жетті, ал 1993 жылы ол 2000%-ды құрады.

Сондай-ақ 1,6 миллион адам жұмыссыз қалды. 1993 жылғы қарашаның ортасынан 1994 жылғы қаңтардың басына дейінгі кезең бағаның жылдам өсуімен сипатталды – осы уақыт ішінде инфляцияның орташа деңгейі айына 44% құрады (қарашаны қоса алғанда). Бұл ретте Ұлттық банк тарапынан ауқымды интервенцияларсыз теңгені айырбас нарығында еркін айналымға шығару туралы шешім қабылданды. Бұған қоса, Қазақстан ақша-несие саясатын қатайтып, саясат мөлшерлемесін оң нақты мәндерге жақындатты. Қабылданған шаралардың нәтижесінде айлық инфляция деңгейі қаңтардағы 43%-дан 1994 жылғы ақпанда 24%-ға, наурызда 17%-ға дейін төмендеді.

Сонымен бірге, ХВҚ мәліметі бойынша, осы екі айда теңгенің АҚШ долларына шаққандағы номиналды бағамы екі есеге өсті. Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін елімізде экономикалық реформалар кезеңі басталды. Осылайша, 1997 жылы «Қазақстан – 2030» даму стратегиясы әзірленді, ол Қазақстан экономикасының қарқынды өсуінің бастапқы нүктесі болды.

1993-2006 жылдар аралығында Қазақстанға 51,2 миллиард АҚШ доллары тікелей шетелдік инвестиция тартылды. Ол кезде бүкіл Орталық Азия аймағындағы тікелей шетелдік инвестицияның 80%-дан астамы Қазақстанның үлесіне тиді.

Экономикалық конвергенция теориясына сәйкес, дамушы елдер дамыған елдерге қарағанда жоғары қарқынмен өсу мүмкіндігіне ие, өйткені олардың факторлық табысының төмендеуі бай елдерге қарағанда төмен. Бұл Қазақстанда 2000 жылдары байқалды. Қазақстанның 2000-шы жылдардың бірінші жартысындағы өсу қарқыны жылдық есеппен алғанда орта есеппен шамамен 10%-ды құрады.

ҚР Ұлттық банкінің басшысы Әнуар Сәйденов 2008 жылы қазақстандық қаржы жүйесіне айтарлықтай ауыр соққы болды деп санайды [2].
Ал 2009 жылы 8 маусымда Астанада ҚР Премьер-Министрі Кәрім Мәсімов қаржы жүйесі тұрақты жұмыс істеп жатқанын мәлімдегеніне қарамастан [3], 2009 жылдың 30 қазанында Халықаралық валюта қоры Қазақстанның қаржы жүйесін осал деп таныды [4].

2015-2016 жылдары мұнайдың әлемдік бағасының құлдырауы теңге бағамына кері әсерін тигізді. Қысқа мерзімді ауытқуларды шектеу үшін айырбас бағамын қатаң реттеген Ұлттық банк 2015 жылы ұлттық валютаны құбылмалы бағам режиміне көшіру туралы шешім қабылдады. Валюта бағамының шетел валютасының сұранысы мен ұсынысына сәйкес қалыптасуы ұлттық валютаның күрт құнсыздануына әкелді. Экономиканың шикізатқа тәуелділігі және әлемдік нарықтағы шикізат бағасының күрт төмендеуімен бірге бұл тау-кен өнеркәсібінде ғана емес, сонымен қатар ақша нарығында, қаржы-банк секторында және елдің іскерлік ахуалында тұрақсыздыққа әкелді.

2015-2016 жылдардағы сыртқы күйзеліс энергия экспорты ұзақ мерзімді перспективада экономикалық өсудің драйвері емес екенін тағы да растады.
 
Ұзақ мерзімді өсу ауқымды құрылымдық өзгерістерді талап етті, олар бірқатар даму стратегиялары мен бағдарламалық құжаттарға бағытталған. 2012 жылы Мемлекет басшысының халыққа Жолдауында Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы ұсынылды. Оның басты мақсаты – қуатты мемлекет, дамыған экономика және жалпыға ортақ еңбек мүмкіндіктері негізінде өркендеген қоғам құру және Қазақстанның әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарына кіруі. 2015 жылы еліміздің ең дамыған отыз елдің қатарына енуі үшін жаңа жоғары технологиялық экономикалық өсуді және адами капиталды дамытуды ынталандыратын нақты және нақты шешімдер көрсетілген «100 нақты қадам» ұлттық жоспары әзірленді [4]. Мұндай жаһандық сынаққа ешбір ел дайын емес еді. COVID-19 пандемиясының салдары экономикаға 2008 және 2015 жылдардағы дағдарыстарға қарағанда ауыр тиді. Пандемияның таралуы 2020 жылдың екінші тоқсанында жаһандық белсенділікті тоқтатты және Қазақстанның негізгі экспорттық тауары мұнайға әлемдік сұраныс пен бағаның төмендеуіне әкелді. Жалпы, бұл ішкі экономикалық белсенділікті әлсіретіп жіберді.

Мәселен, 2020 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында ЖІӨ 2,8 пайызға төмендесе, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 4,1 пайызға өсті.

Ғаламдық экономиканы қалпына келтіру сарапшылардың пікірінше, кем дегенде 5 жылға дейінгі уақытты алады. Тұтыну шығындарының ұлғаюы және COVID-19 шектеулеріне байланысты кейінге қалдырылған инвестицияны қайта бастау есебінен Қазақстан экономикасы 2021 жылы 2,5 пайызға аз ғана өседі деп болжануда. Осыған байланысты 2021 жылы жетекші елдердегі ұқсас жүйелер тәжірибесін ескере отырып, Мемлекеттік жоспарлау жүйесіне өзгерістер енгізу жобасы ұсынылды. «Қазақстан 2050» стратегиясы еліміздің басты құжаты болып қала береді [6].

Қорытындылай келе, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі қиын күндерден бастап Қазақстан өзінің бай табиғи ресурстарын пайдалана отырып, өзінің әлеуетін белсенді түрде дамыта түсті. Ұлттық қордың құрылуы экономикалық тұрақтылық пен әлеуметтік дамуды қамтамасыз етудегі дана қадам болды.Соңғы жылдары ел тек шикізаттық емес, инновациялық өндірістерді дамытудың маңыздылығын түсіне отырып, экономикасын әртараптандыру бойынша стратегиялық қадам жасады. Бұл тәсіл Қазақстанға өзгермелі жаһандық шындыққа тиімді бейімделуге мүмкіндік береді. Дегенмен, ел алдында жаңа міндеттер мен мүмкіндіктер тұр. Адами капиталды дамыту, кәсіпкерлікті ынталандыру және институционалдық негізді нығайту маңызды бағыт болып қала береді. Тек осылай ғана Қазақстан тұрақты және гүлденген болашаққа жолын табысты жалғастыра алады.
 
Пайдаланылған әдебиеттер:

[1] Н. К. Кучукова. Экономика и Национальный банк Республики Казахстан // Деньги и кредит. — М.: Центральный банк Российской Федерации, 2008. — № 11. — С. 53—58.
[2] источник: ИНТЕРФАКС-КАЗАХСТАН
[3] Финансовая система Казахстана работает стабильно — премьер (недоступная ссылка) // PROFINANCE.KZ — Финансовый портал Казахстана
[4] МВФ признал финансовую систему Казахстана уязвимой // Vesti.kz
[5] План нации - 100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ Главы государства Нурсул- тана Назарбаева. – 2015, https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31977084.
[6] Стратегия «Казахстан – 2050»: новый политический курс состоявшегося государства. Послание Президен- та Республики Казахстан – Лидера нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана. – 2012, https://www.akorda.kz/ru/events/

---