InfoHub Logo

Осыдан тура 30 жыл бұрын 1990 жылы 25 қазан күні «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы декларациясын» жариялау конституциялық маңызы бар тарихи оқиға болды.

 

1990 жылдың соңғы тоқсанында КСРО мен РСФСР-дегі саяси жағдай сыртқатепкіш күштердің пайдасына тез қарқынмен дамыды және барлық дерлік одақтас республикалар мемлекеттік егемендік туралы декларацияларды қабылдады. Олардың кейбіреулері өздерін одақтық келісімшарттан тыс және осыған байланысты тәуелсіз деп жариялай алды.

Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация идеясы көптеген депутаттар мен Жоғарғы Кеңестен тыс жерде бұқараны билеп алғаны соншалық, 1990 жылғы 15 қыркүйекте республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақ АКСР-ның құрылтай съезі «Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы еңбекшілерінің құқықтары туралы декларацияны» қабылдаған 1920 жылдың 6 қазанын Республика күні деп жариялады. Қаулыда Декларация «ұлттық мемлекеттіліктің құрылуын жариялаған алғашқы конституциялық акт» деп көрсетілген.

Иә, бір кездері Қазақстанда «еңбекші халықтың билігі» деп жарияланған Кеңес өкіметінің орнауының барысында Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрылған болатын. Бірінші құрылтай съезінде қазақ кеңестік мемлекеттілігінің құрылған күнін заңнамалық тұрғыдан жариялаған Қазақстан тарихындағы алғашқы Декларация - «Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы еңбекшілерінің құқықтары туралы декларация» қабылданды. Онда «Қазақ өлкесінің аумағы - бұл қазақ халқы еңбекшілері, шаруалары, қазақ қызыл армиясы депутаттары Кеңестерінің Республикасы» және Қазақ АКСР-ы «РСФСР-ге біріктірілген Кеңес одақтарының еркін федералды одағының автономды мүшесі» деген баптар болды. Өмір, өткен тарих көрсеткендей, бұл нұсқаулардың теріс жақтары көп болып және шындыққа жанаспады. Алайда, осы нысанда болса да, Қазақ Автономиялық Республикасы құрылған кезде мұндай Декларацияның қабылдануының өзі маңызды саяси оқиға болды.

Президенттік билік орнағаннан және Республика Президенті сайланғаннан екі айдан кейін жаңа конституциялық актінің – «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның» жобасын дайындау басталды. Ол бес айға жуық уақытқа созылды. Осы уақыт аралығында Жоғарғы Кеңеске заң жобасының төрт нұсқасы келіп түсті, олардың екеуі баспада жарияланды. Олардың ішінде, оны дайындауға депутаттар мен ғалымдардың үлкен тобы, халықтың қоғамдық ұйымдары қатысқан, ұсыныстарды ескере отырып бірнеше рет жаңартылған, шартты түрде айтқанда жобаның негізгі нұсқасы болды. Ол Жоғарғы Кеңестің комитеттерінде және Президенттік Кеңес пен Үкіметтің жұмыс топтарында талқыланды. Парламенттің Президиумы мен Президенттік Кеңестің мәжілістерінде екі рет талқыға салынды. «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация» деп аталатын жобаның бұл нұсқасы Жоғарғы Кеңестің талқылауына ұсынылды.

Декларация жобаларының екінші тобы жедел құрылған қоғамдық ұйымдар мен депутаттық топтар - «Демократиялық Қазақстан», «Қазақстанның азаматтық қозғалысы», «Бірлік үшін қозғалыс» атынан енгізілді. Кейін жобаның бұл топ авторларының арасында жіктелу орын алды. Ең радикалды бөлік «Демократиялық Қазақстан» парламенттік тобының жетекшілігімен біріктірілді. Ол «балама нұсқа» ретінде өзінің Декларация жобасының нұсқасын ұсынды және оны кеңейтілген түсіндірме жазбасын қоса отырып, талқылау үшін Жоғарғы Кеңеске ұсынды. Декларация жобасының негізгі және балама нұсқалары әртүрлі саяси бағытта болды. Олардың бірі республиканың егемендігін және бұрынғы одақтас республикалардағы ұлттық мемлекеттіліктің қажеттілігін жоққа шығарды, ал екіншісі керісінше, құрылып жатқан Егемен мемлекеттер одағының (КСРО-ның орнына) шеңберінде республиканың дербес, тәуелсіз дамуы идеясын қорғады.

1990 жылы 15 қазанда ашылған Республика Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясы өз жұмысын жобалар мен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Е.М.Асанбаевтың «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация жобасы туралы» баяндамасын талқылаудан бастады. Парламент спикерінің баяндамасы жобаның негізгі нұсқасына негізделген, көлемді және мазмұнды болды, депутаттар оны үлкен назармен тыңдады. Оның баяндамасы 1990 жылы 17 қазанда «Казахстанская правда» газетінде жарияланды.

Міне, осы баяндаманың кейбір маңызды баптары мынадай: «Одақтар мен республика арасындағы қатынастар Қазақстанның егемендігіне негізделген келісім негізінде құрылады. Қазақстан бүкілодақтық мәселелерді шешуге қатысуға және одақтық құрылымдағы басқа субъектілер алдында өзінің мүдделерін қорғауға құқылы... Біздің барлығымызға «Республикалардың» егемендігіне негізделген одақтас республикалардың экономикалық және саяси қуатты одағы қажет. «Қазақ КСР-індегі мемлекеттік билік, жобаға сәйкес, республика ішінде және сыртқы қатынастарда үстемдікке, дербестікке, толықтыққа ие, бұл тәуелсіз ішкі және сыртқы саясат жүргізуге мүмкіндік береді», «Қазақ КСР-і өз территориясында Республиканың Конституциясы мен құқықтарын бұзатын Одақтық жоғары органдардың заңдары мен басқа да актілерінің қолданылуын тоқтата тұруға құқылы». «Заң шығарушылық, атқарушы және сот билігіне бөліну сияқты құқықтық мемлекеттіліктің ажырамас қағидатына бейілділік жарияланады».

Баяндамашы Декларация жобасына сәйкес «бүкіл республиканың атынан сөйлеу құқығы заң шығарушылық және бақылау функцияларын жүзеге асыратын ең жоғары ұлттық өкілді орган - Жоғарғы Кеңеске тиесілі  болып табылады» деп атап өтті. «Баяндамашының айтуынша, Декларацияның негізгі жобасының авторлары 6-бапта «жер және оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар республиканың меншігі болып табылады» деп үзілді-кесілді және нақты тұжырымдаманы ұсынады. «Республика дербес және тиімді экономикалық саясат жүргізу үшін жеткілікті кең және тиімді мүмкіндіктерге ие». Дербестік «республиканың ең алдымен қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшелігін, тілін, тарихи жады мен табиғи ортасын жандандыру және сақтау құқығын қамтамасыз ететіндігінен» көрінеді. Осындай жоғары деңгейде алғаш рет Қазақ КСР-на «Республикадан тыс жерде тұратын қазақтардың ұлттық-мәдени, рухани және тілдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға қамқорлық жасау» міндеті мен нормативті тәртібі енгізілді. «Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Қазақ КСР Президентіне бағынатын және солардың бақылауында болатын өз ішкі әскерлерін, мемлекет қауіпсіздігі және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-інің құқығы бар».  Е.М. Асанбаев өзінің сөзін былайша аяқтады: «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданғаннан кейін республиканың жаңа Конституциясын әзірлеу және Одақтың жаңа шартын дайындау үшін негіз бола алады - оның ерекше маңызы осында».

Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы декларациясының жобасы (негізгі және баламалы жобасы) Жоғарғы Кеңесте 1990 жылы 15-16 қазанда  – екі күн бойы талқыланды. Онда 40 шақты депутат сөйледі. Талқылау барынша құштарлыққа толы, қызу және қайшылықты болды. Декларация жобасының екі нұсқасы негізгі идеялары мен бағдары бойынша бір-біріне  диаметрлі түрде қарсы болды. Қарама-қайшылықтардың ымырасыздығы соншалықты, кейде республиканың егемендігі ғана емес, оның ұлттық-мемлекеттік құрылым ретінде өмір сүруіне күмән келтірілді. «Балама жобаның» авторлары мен жақтаушылары айта кететіні ұйымдасқан және едәуір депутаттар тобында мәдениеттің және тілдің дамуы, қазақ халқының өзіндік ерекшеліктері мен ұлттық қадір-қасиетін қалпына келтіру туралы белгілі дәрежеде айтылған «негізгі» жобаның барлық дерлік баптарына, дегенмен бұл Қазақстанда тұратын барлық ұлттарға қатысты жалпы саясат тұрғысынан берілген болса да қарсы шықты. Балама нұсқаны жақтаушыларға «Қазақ КСР республикадан тыс жерде тұратын қазақтардың ұлттық мәдени, рухани және тіл жөніндегі қажетін қанағаттандыруға қамқорлық жасайды» деген тұжырым ұнамады (8-бап, 3-бөлім). Олар «ұлттық мемлекеттілік туралы», «ұлттардың өзін-өзі билеу құқығы туралы», «өзін-өзі билеу субьектісі ретінде байырғы ұлттың ұғымы туралы» тұжырымдарды «негізгі» жобадан алынып тасталуын талап етті.

Парламент депутаттары арасында таратылған «балама» заң жобасына түсіндірме жазбада келесі тармақтар бар: «ұлттық мемлекеттілік пен құқықтық мемлекет бір-біріне сәйкес келмейді»; «Ұлттық мемлекеттілік принципін этникалық аралас қоғамда дәйекті түрде іске асыру түбінде ауыр және орны толмас салдарға әкеледі». Оның жақтастары «ұлттық мемлекеттілік өзін жойды» деп мәлімдеді. Олардың пікірінше, қазақтарды «байырғы ұлт» деп мойындау олар үшін, ең болмағанда, тіл мен мәдениет саласында артықшылықтар орнатуға алып келеді, ал бұны олар қаламайды және мойындамайды. Әжептәуір үлкен депутаттық топ қатысқан олардың жазбаша мәлімдемесінде «... жергілікті халықты мемлекеттіліктің субъектісі ретінде тану идеясы теориялық тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да қисынсыз» деп айтылды. Олардың айтуынша республикадағы тіл саясатын реттейтін «негізгі» жобаның баптары, атап айтқанда оның келесі ережелері қабылдауға келмейді: «Қазақ КСР-нің мемлекеттік тілі қазақ тілі болып табылады»; «Қазақ КСР-індегі орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып табылады. Қазақ КСР-і орыс тілінің мемлекеттік тілмен қатар еркін жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Республиканың барлық ұлт өкілдерінің орыс тілін білуі олардың негізгі мүдделеріне жауап береді». «Қазақ КСР-і ұлттық-орыс және орыс-ұлттық қостілділік пен көптілділіктің жан-жақты дамуына мемлекеттік қамқорлық танытады»

«Балама» жобаның өкілдері негізгі жобаның осы баптарының барлығына орыс тілін қазақ тілімен бірге мемлекеттік тіл ретінде қабылдау қажеттілігі туралы идеяны қарсы қойды. Қарсыластарының қазақ және орыс тілдерінің салмағы әр түрлі және қоғамдағы жағдайы әртүрлі екендігі туралы дәлелді дәлелдері: орыс тілі - бұл қызметтің барлық салаларында қарым-қатынас құралы және әлемге белгілі ақпараттық құрал екендігі, ал қазақ тілі күнделікті тұрмыста қолданысқа дейін азайғандығы және олардың бастапқы күйінде теңестірілуі, онысыз да мейлінше тең емес болуы қазақ тілінің сөзсіз жойылуға әкелетіні ешқандай әсер етпеді. Қазақ тіліне мемлекеттілік мәртебесін беру басқа тілдерді, әсіресе, әлем тілдерінің біріне айналған орыс тілін шектеуді көздемеді, тек бір ғана мақсат болды, ол - Кеңес өкіметі жылдарында нақты белгіленген ұлттық тілдің толықтай жойылуына жол бермеу.

Келіспеушілік фактісінің тереңдігін  «баламалы» жобаның жағында сол кезде кейінгі республиканың көрнекті қайраткерлері Оспанов М., Терещенко С., т.б. болғандығы көрсетеді. Екі күндік талқылау барысында екі жобаны қолдаушылар арасында ымыраға қол жеткізілмеді, дегенмен ұстанымдардың принциптік емес мәселелері бойынша белгілі бір жақындасу байқалды. Декларацияның «баламалы» жобасы империялық идеологияны жақтаушылар  мен одақтас республикалардың егемендік құқықтарының кеңеюіне қарсы шыққан кейбір депутаттардың пікірлерін білдірді. Олардың түсіндірмесімен ұсынылған Декларацияның жалпымемлекеттік егемендік туралы емес, «Қазақ КСР-нің егемендігі туралы» деп аталуы көп нәрсені білдірді.

Олар республиканың егемендігі туралы мәселені қоюдың жаңашылдығын, мұндай үлкен, тағдырлы саяси актіні дайындауда және қабылдауда тәжірибенің жоқтығын, әдеттегі өмір салтын аңсауды - кеңестік режимге тән бұрын қалыптасқан «ағалық» - «інілік» және т.б. қатынастарды көрсетті.

Барлық кемшіліктеріне қарамастан декларацияның екі жобасын талқылау оң әсер етті. Бұл депутаттардың жекелеген топтарының ұстанымдары мен олардың саяси бағыттарының бетін ашып қана қоймай, сонымен қатар, «орталықшылардың», ауытқымалы және өз ұстанымдарын айқындамаған  депутаттардың көзқарасына белгілі бір әсерін тигізді.

Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы декларация жобасының екі күндік қызу талқылануы мазмұнды және пайдалы болды және Қазақ Республикасы мен қазақ халқы үшін маңызды саяси мәселелер бойынша депутаттардың әртүрлі жеке және топтық көзқарастары мен позициялары анықталды. Сонымен бірге, пікірталас Қазақ Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның лайықты мазмұнын құрайтын жалпыға бірдей қолайлы позицияны табу және жазу үшін әр түрлі пікірлер мен бағыттарды мұқият зерделеу және салыстыру қажет екенін көрсетті. Осы жағдайды ескере отырып, 1990 жылы 16 қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация жобасын халықтық талқылау барысында алынған ұсыныстарды, ескертулерді жинақтау және қорытындылау жөніндегі комиссия құру туралы» қаулы қабылдады.

Комиссия саны жағынан ауқымды және өкілетті болды және оның құрамына Парламенттің 25 депутаты кірді. Оның құрамына Жоғарғы Кеңес комитеттерінің 7 төрағасы, сондай-ақ Жоғарғы Кеңес төрағасының орынбасары, Республиканың Ғылым академиясының үш мүшесі, екі генерал - Республиканың Қорғаныс министрі және КСРО КГБ Шығыс шекара округінің қолбасшысы, Президент Кеңесінің үш мүшесі, Қазақстан Компартиясы аудандық, облыстық комитеттерінің хатшылары және аудандық, облыстық кеңестер мен атқарушы комитеттер төрағалары, сонымен қатар партия, қоғамдық топтар мен блоктардың жетекшілері кірді. Комиссияның  төрағасы Қазақ КСР халық депутаты, Қазақ КСР ҒА академигі С.З. Зиманов болды.

Комиссия жұмысы күрделі және қиын болды. Оның жиналыстары он күн бойы күн сайын, көбіне екі рет өткізілді. Әр отырыстың алдында комиссия мүшелеріне жобаның келіспеушіліктер туындаған баптарының жаңа нұсқалары ұсынылды, негіздемелер, талдаулар мен дәлелдер болып отырды. Топтар мен блоктар арасындағы келіспеушіліктер елеулі болғаны соншалық, Декларация жобаларының баптарының көпшілігі бойынша комиссия мүшелерінің дауысы ұсынылып отырған жобаның пайдасына аз ғана айырмашылықпен шешіліп отырды.

1990 жылы 25 қазанда келісім комиссиясының жұмысының нәтижелері туралы Парламенттің жалпы отырысында республиканың мемлекеттік егемендігі туралы декларация жобасын талқылау болды. Бұл 6 сағатқа созылды және оның әрбір бабы (олар барлығы 17 болатын) қызу пікірталас тудырды. Кейде, олар қатал түрде болып, қазақ халқының мемлекеттік өзін-өзі билеу құқығынан бас тарту талабын қоюға дейін жетті. Көбіне Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың белсенді араласуы жағдайды жұмсартып, өткір келіспеушіліктерді тоқтатты. Ол келісім комиссиясы дайындаған Декларация жобасының ережелерін 11 рет қолдап сөйледі. Сол күні парламентшілердің көпшілік дауысымен Декларация қабылданды. 71 адам қарсы дауыс берді, ол қатысқан депутаттардың 1/5 бөлігін құрады.

Декларацияда аса маңызды мәселе – республиканың өз бюджетін қалыптастыратындығы айқындалды. Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларация - еліміз Конституциясының негізіне айналған республиканың тұңғыш заң актісі. Бұл құжатта Қазақстан «халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болуға, сыртқы саясатты өз мүдделеріне сай белгілеуге, халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуға құқығы бар» егемен мемлекет деп жарияланды. Декларация алғаш рет табиғи ресурстардың, экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуетінің Қазақстан меншігінде болуының ерекше құқығын баянды етті. Егер егемендік қағидаттарына қайшы келетін болса, Қазақстан аумағында КСРО заңдарын тоқтату құқығын белгіледі.

1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігін жариялау – Қазақстан үшін өз дамуының жолын дербес анықтау мүмкіндігін ашқан тұңғыш акті болды.

Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданған күн - 1990 жылғы 25 қазан кейіннен Республика күні мерекесі, яғни демалыс күн болып жарияланды. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның қабылдануы қазақ халқының және барлық қазақстандықтардың әртүрлі топтарында рухани өрлеу мен құлшыныстар тудырды. «Өркен» жастар газеті Қазақстан жастары атынан Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевқа алғыс хат жариялады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияны алмастырған немесе жойған жоқ, Декларация қабылданғаннан кейін қалыптасқан жағдайларға сәйкес оны дамыту, толықтыру және нақтылау ретінде қызмет етті. Конституциялық заңның 1-бабында: «Бұл Заң Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясымен бірге республиканың жаңа Конституциясын жасауға негіз болады» делінген.  Сондықтан, Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация кейінгі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңды және тәуелсіз Қазақстан Республикасының Конституциясын дайындап, қабылдауға негіз болды. Декларацияның баға жетпес символдық мәні бар, ол бізге тәуелсіздікке бастайтын жолды ашып берді.  

Сабырхан СМАҒҰЛОВ, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының оқытушысы

---