InfoHub Logo

Тоталитаризм орнаған мемлекетте қоғам өмірінің барлық саласы биліктің бақылауында болып, адам бостандығы мен конституциялық құқықтары жойылады, оппозиция мен өзге саяси ой өкілдері саяси қуғын-сүргінге ұшыратылады. Саяси режимдердің бірнеше түрі бар. Халық биліктің бірден-бір қайнар көзі деп танылған және билік өз қалауы мен мүддесіне сай жүзеге асырылатын режим демократиялық деп аталады. Сонымен қатар, екі демократиялық емес режим белгілі: автократиялық және тоталитарлық. Автократиялық режимде билік өз билігінің заңдылығы туралы қоғамдық келісімге қол жеткізуге мән бермейтін бір немесе бірнеше басшылардың қолында шоғырланған.

Тоталитарлық режим кезінде мемлекет адам өмірі мен қоғамның барлық салаларына араласады.Саяси келіспеушіліктердің кез келген көрінісі аяусыз жойылып, тамырымен жойылды. Бұл тоталитарлық режимнің жұмыс істеуінің негізгі ережесі. Мұндай басқару жүйесі ешқандай сынға төтеп бере алмайды. Тоталитарлық бақылаудың негізі билікке қатысты кез келген сынды мүмкін емес, іс жүзінде жоқ және пайдасыз ету болды. Сондықтан билік билік пен жазалаушы мемлекеттік құрылымдар – ішкі істер, қауіпсіздік қызметтері, фискалдық және салық органдары, прокурорлар мен әскерге толық бақылау жасаған жағдайда ғана өзін қорғалды деп санады.Тоталитаризмнің кейбір белгілері 1950 жылдары Шығыс Еуропа елдерінде пайда болды. кеңестік жүйеге тәуелді болғандықтан. Олар мұндай режимнің бірнеше түрін ажыратады.

• Бірінші (доктриналық) түрі қатаң, қалыптасқан идеологияланған жүйелердегі қоғамды басқару және манипуляциялау формасы болды. Мемлекеттер келіспеушілікті абсолютті басу жүйесін құрды, идеологияға монополия, біртұтас партиялық жүйе, экономикалық бәсекелестік жойылды, адам бақыланатын «қоғам ұяшығы» болды. Кез келген қарсылас мемлекеттік қылмыскер болып саналды.
• Екінші (әлеуметтік бейімделген) түрі қоғам өмірінің ережелерін манипуляциялауға негізделген. Ол Конституция мен заңдарды елемеу немесе оларды өзіне қажетті бағытта түсіндіру үшін ресурстарға ие. Оппозиция демонстративті түрде тынышталды, оның ең белсенді өкілдері өмірлерін түрмеде аяқтайды немесе із-түзсіз жоғалады. Бұл түрдің ең тән ерекшелігі - адамдардың физикалық жойылуы және режимнің шындығына бой алдыратын осы қоғамға бейімделуі.

Тоталитарлық режимнің негізгі белгілерін 1956 жылы К.Фридрих пен З.Бжезинский анықтады.Олардың ішінде: әрбір адам мойындауға тиіс ресми идеология; бұқаралық ақпарат құралдарына монополия; қарулы күрестің барлық құралдарына монополия; террористік полицияның бақылау жүйесі; экономиканы басқарудың орталықтандырылған жүйесі.

Басқа зерттеушілер оларға тағы бірнеше белгілерді қосты:

• қоғамдық өмірді шектен тыс мемлекеттік ету;
• билеуші ​​партияның рөлін құқықтық бекіту;
• партиялық және мемлекеттік авторитарлық-бюрократиялық институттардың көмегімен адамға биліктің зорлықпен үстемдігін жүзеге асыру;
• қоғамды толық қайта құру бағдарламасын жүзеге асыру үшін халықты күштеп жұмылдыру.

Бір дәрежеде барлық белгілер барлық тоталитарлық режимдерде болды. Ұқсастықтармен қатар тоталитарлық режимдердің әртүрлі түрлерін бір-бірінен ажырататын белгілі бір айырмашылықтар да болды.

Іс жүзінде тоталитаризм қоғам өмірінің саяси, экономикалық және рухани салаларын толық бақылауға тек КСРО-да И.В. Сталиннің дүниеден өткенге дейін жүргізілген.

1922 жылы наурызда РКП (б) ХІ съезінде Бас хатшылық қызметі бекітіліп, оған И.В.Сталин сайланды. Айтарлықтай қабілетке ие болған Сталин өз адамдарын мемлекеттік қызметке орналастырды, оның нұсқауларын орындайтын тікелей орындаушылардың көмегімен партия шешімдерінің, мемлекеттік қаулылардың, заңдардың өтуін бақылап, жүзеге асырды. Алайда, Сталин қуғын-сүргіннің көмегімен ғана өзін билікке бекіте алды. Қазірдің өзінде 1928-1930 жж. («Шахта ісі», «Еңбекші шаруалар партиясы» және «Өнеркәсіптік партияға» қатысты сот ісі) алғашқы істер инженер-техникалық мамандарға қатысты жүргізілді.                       

30-жылдардың басында. ескі большевиктік гвардияға және басқа партия қызметкерлеріне қарсы саяси қуғын-сүргін жүргізілді. Ел тағдырындағы бетбұрыс 1934 жылы партияның 17-съезі кезінде бас хатшыны қайта сайлау кезінде жаппай бұрмалау орын алды. Негізгі бәсекелес С.М.Киров 1934 жылы 1 желтоқсанда өлтірілді. 1936-1938 жж. Лениннің қаруластары – Н.Зиновьев, Л.Каменев, Н.Бухарин атылды. Террордың шыңы 1937 жыл болды.

Ресми деректерге сүйенсек, сталиндік тоталитаризм кезеңінде (1921-1953) 3,8 миллион адам репрессияға ұшырап, оның 786 мыңы атылған.

1937-1938 жж. 1,4 миллион адам тұтқындалды, олардың жартысы атылды. Террордың негізгі мақсаты – болжамды оппозицияны жою, оның пайда болу мүмкіндігін жоққа шығару, жалпыға бірдей қорқыныш атмосферасын құру болған, бұған 1938 жылдың аяғына қарай қол жеткізілді.

Кеңестік тоталитаризмнің өзіндік бір ерекшелігі - оның империялық табиғаты. Оның осы өзгешелігі күні бүгінге дейін Ресейдегі кейбір ұлтшыл пиғылдағы антикоммунистердің өзін де жаңылыстырумен жүр. Егер Ресей ғасырдың алғашқы ширегінде дамудың демократиялық жолын таңдаса не болар еді, деген сауалға жауап та соншама қарапайым. Сөз жоқ, Еуразияның бір қатар егемен мемлекеттерінің, еуропалық елдермен салыстыруға келетін жоғары интеграциялық потенциалы бар толыққанды мемлекеттердің негізінде тиімділігі жоғары экономикалық кеңістіктің құрылуы өтер еді. Режимнің іс жүзіндегі бәтуашылдығы империяның ыдырауына әкеліп соғар еді. Өйткені, дәл кеңестік тоталитаризм бүкіл еуразиялық кеңістіктегі империялық ұйымдардың сақталуының басты тетігіне айналды.                                           

Маңызды мәселенің бірі - тоталитарлық жүйе жүзеге асырған өнеркәсіптік жаңарту (модернизация) болған еді. Әлемнің әр елдерінде ХХ ғасырда, әсіресе оның екінші жартысында табысты жүзеге асырылған жаңартулардың тәжірибесі кеңестік модернизацияның басқалардан принципті түрде ерекшеленгенін көрсетеді.Кеңестік модернизация болса, адамдардың экономикалық ынталануы бойынша емес қатаң күштеуімен жүзеге асты.

Басқа елдерде табысты жүргізілген модернизацияның нәтижесінде өзін-өзі реттестіріп отыратын қуатты тұтқалары бар икемді де, сан-салалы нарықтық инфрақұрылым жасалды. Кеңестік модернизацияның нәтижесінде шектен тыс орталықтандырылған, қайтымы аз, икемсіз экономикалық жүйе құрылды. Түптің түбінде дәл осы жағдай тоталитарлық режимді құлатып тынды. Кеңестік модернизацияның қажеттілігі өз жерлерінде шаруларды тап ретінде жоюды да жүзеге асырды. Олар ең арзан жұмыс күшін құрады. Бұған қоса жаппай репрессиялар нәтижесінде ашылған сан мың концлагерлер шын мәнінде құлдық еңбекті пайдаланудың нағыз үлгісі болған еді. Саяси репрессиялардың неге керек болғанының бір себебі де осында. Ол ашса алақанда, жұмса жұдырықта болатын әрі тегін, әрі қыруар жұмыс күшін жасақтау мақсатын көздеген-ді.Тоталитаризмді төңкеріп тастаған басты себептердің бірі - ұлттық мәселе еді. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы бұл мәселені «жапқысы» келген қаншама құйтырқы саясат жүргізілсе де, оның жанартауы ақыры атылмай қоймады.

Кеңестік тоталитаризм ерекшеліктерінің бірі, ұлттық тарихқа шектен тыс күдікпен және ұлт мекендеген территорияға дұрыс жағынан  қарамағаны еді. Тоталитаризм этникалық территорияны далиып «бос жатқан әлеуметтік кеңістік» деп ұқты. Оның айқын айғағы - әрбір қазақ үшін қасиетті болып саналатын рухани орта Семей жерінде ядролық сынақ айлағының жасалуы. Кез келген халық өзінің этногенетикалық территориясында төл мәртебесін, мәдениетін, тілін сақтауға ұмтылады. Ал, Қазақстан тоталитарлық режим тарапынан ұлттық мүдделерге менсінбей қарау пиғылы ерекше жүзеге асқан мекен болды.                                                                                                    

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында билік жүргізген, коммунистік сипаттағы тоталитарлық мемлекеттің негізін қалаған В.И.Ленин мен тоталитарлық мемлекетті тікелей қалыптастырған И.В.Сталиннің тұсында 46,6 миллион жан құрбан болған.Осынау жазықсыз жандарды ажалға ұшыратып, қабірлер үстінде социализмді толық жеңіске жеткізіп, тоталитарлық мемлекет құрған Сталиннің тоталитарлық теорияны өзі ойлап таппағандығы белгілі. Тоталитаризм теориясының тамыры өте тереңде жатыр, ол ғасырлар қойнауынан бастау алады. Сталин - тоталитарлық теорияны шын мәнінде жүзеге асырған қанқұйлы практик, сонымен бір қатарда оны дамытушы да. Әрине, ол тоталитарлық мемлекетті қалыптастыруда өзінің ұстаздарынан асып түсті.

Адамзат тарихының сан мың жылдық тарихында билік жүргізген сан алуан қанішерлер мен қанқұйлы жендеттер болған. Алайда ХХ ғасырда жүзеге асырылған тоталитаризм зұлматындай қасіретті адамзат тарихы білмейді.

ХХ ғасырдың бейбіт кезеңдерінде әлемнің түрлі елдерінде 170 млн. адам қырылып-жойылыпты. Солардың 110 миллионы немесе үштен екісі, коммунистік бағдардағы елдердің үлесіне келеді.ХХ ғасырдың алғашқы жартысында билік жүргізген, коммунистік сипаттағы тоталитарлық мемлекеттің негізін қалаған В.И.Ленин мен тоталитарлық мемлекетті тікелей қалыптастырған И.В.Сталиннің тұсында 46,6 миллион жан құрбан болған.      

Алашорда қайраткері Ахмет Байтұрсыновтың 1919 жылы жарық көрген «Революция және қырғыздар» деп аталатын әйгілі мақаласында нақты айтылғандай, «қазаққа ақпан революциясы қаншалықты түсiнiктi болса, қазан революциясы соншалықты түсiнiксiз болды» және кеңестiк билiктiң күйреуiне дейiн сол түсiнiксiз күйiнде қалды. Олай дейтініміз, 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін билікке ұмтылған большевиктер, әу-бастан қара халықты алдап-арбау, еріксіз күштеу әдістері арқылы жұмысшы мен шаруа одағына негізделген қоғам құру мақсатын көздегені айқын.

Тоталитарлық тәртіптің негізгі белгілері:

- қоғамдағы саяси-әлеуметтік тәртіптің күшпен орнатылуы;

- әлеуметтік топтардың бостандығының шектелуі;

- мемлекеттік немесе жалғыз басқарушы партияның идеологиясының жүргізілуі;

- бейімделушіліктің (конформизм) қалыптасуы: іштей келіспесе де, билік басындағы адамдардың ығына жығылып, бейімделу.

 ҚазҰУ магистранты: Өзенбек С.Б

---