InfoHub Logo

Эстетикалық философияның көп бөлігі дәстүрлі түрде сөз өнерінің еншісіне тиеді. Әдеби сын мен әдебиет теориясы үшін жасалған техникалар мен құралдар ХХ ғасырдың соңындағы батыс философиясында үлкен орынға ие болды. Әртүрлі деңгейлі  философтар әдебиетке өзінен бұрынғыларға қарағанда көбірек көңіл бөлді. Кейбіреулер шын мәнінде сөздерді қолдана отырып автордың көздеген ойын  оқырманға жеткізу мүмкін бе деген сұрақтарды қарастыруға тырысты.

Көркем әдебиеттің ақиқаты

Әдеби шығармалар ақиқат пен тіл философиясына қатысты мәселелерді көтереді. Бірқатар ақындар философиялық тақырыпта өлеңдер жазды. Ал кейбір мықты философтар өз философияларын өлеңмен өрнектеді. Гесиодтың космогониясы мен Лукрецийдің Де Рерум Натурасы маңызды философиялық өлеңдер болып табылады. Гомер өзінің «Одиссеясында» кейбір философиялық ілімдерді де ұсынды.

Философиялық фантастика

Кейбір философтар философияны фантастика түрінде, оның ішінде роман мен повестерді жазуды өз мойнына алды. Бұл Платон сияқты философтар ойдан шығарылған кейіпкерлер философиялық тақырыптарды талқылайтын диалогтар жазған. Сократ Платонның диалогтарында кейіпкер ретінде жиі кездеседі, ал диалогтар Сократтың ілімі туралы білімдердің басты көздерінің бірі болып табылады. Дегенмен бұл кейде Сократтың нақты ұстанымдарын Платонның позицияларынан ажырату қиынға соғады.

Басқа философтар өздерінің ілімдерін түсіндіру үшін әңгімелеуді қолданды. XII ғасырдың классикалық ислам философы Абубасер (Ибн Туфаил) әл-Ғазалидің «Философтардың келіспеушілігі» кітабына жауап ретінде ойдан шығарылған араб әңгімесін жазды.

Бірқатар философтар әдебиетке маңызды ықпал етті. Артур Шопенгауэр өзінің эстетикалық талғамының биіктігімен әдебиет тарихындағы ең ықпалды философ болды. Томас Хардидің кейінгі романдарында Шопенгауериандық тақырыптарды жиі кездеседі. Шопенгауэр сонымен бірге еуропалық әдебиеттегі символизм қозғалысына онша ерекше емес, бірақ кеңірек диффузиялық әсер етті. Лионель Джонсон сонымен қатар Шопенгауэрдің «Мәдениетті фаун» эссесінде эстетикаға жүгінеді. Жак Дерриданың бүкіл шығармашылығы континентальды философия және қазіргі заманғы әдебиеттің рөлін түсіну үшін орасан зор ықпал етті.

Философиялық жазу әдебиеті ретінде

Бірқатар философтар өздерінің философиялық мазмұнынан бөлек, шығармаларының әдеби құндылығы үшін оқылады. Рим императоры Марк Аврелийдің медитациясындағы философия түпнұсқа стоцизм болып табылады, бірақ медитация әлі күнге дейін әдеби еңбегі үшін және императордың ақыл-ойының түсінігі үшін оқылады. Артур Шопенгауэр философиясы Локк пен Юм сияқты британдық эмпириктердің кейбір шығармалары сияқты прозасының сапасы мен оқылымдылығымен ерекшеленеді. Сорен Киркегардтың стилі көбінесе поэтикалық шеберлікпен қатар философиялық тұрғыдан да қарастырылады, әсіресе қорқыныш пен діріл және кез келген жерде. Фридрих Ницшенің «Осылай сөйлеген Заратуштра» сияқты шығармалары көбінесе прозалық поэзияға ұқсайды және дәлелдің орнына бейнелеу мен тұспалдауды қамтиды.

Ойдан шығарылған философтар

Хорхе Луис Борхес өзінің әңгімелерінде көптеген философиялық тақырыптарды және бірқатар ойдан шығарылған философтарды ұсынады. Ойдан шығарылған философиялық қозғалыс - оның Тлён, Укбар, Орбис Тертий хикаясының алғышарттарының бір бөлігі, ал оның «Бабыл кітапханасы» әңгімесінің аты аталмаған баяндаушысын да ойдан шығарылған философ деп атауға болады. Ойдан шығарылған теолог - оның «Яхуданың үш нұсқасы» әңгімесінің тақырыбы.                                          Ойдан шығарылған философтар кейде Роберт Хейнлейн мен Рэй Брэдберидің бүкіл шығармаларында кездеседі. Гейнлейннің «Бейтаныс елдегі келімсегі» ежелгі әлемнің ойдан шығарылған философиялық диалогтарының ізбасарлары ретінде қарастырыла алатын ұзақ үзінділерден тұрады.

Біз жоғарыда көрсетілген мәліметтер арқылы әлемдік әдебиет пен философияның  біте қайнасқан ғылымдар  екеніне тағы да куә болдық. Демек, халық санасында ұлы ойшылдардың пікірлерінің жаңғырып тұруы, философиялық ойлардың адам санасына ғана емес, мемлекет тағдырына әсер ете білуі- осы екі ғылымның ұштасуының көрінісі деп есептеймін.

Нысанбек Күләш Оразханқызы

Профессор, доцент Жанатаев Данат Жанатайұлы

---